rn l
W s z e c h ś w i a t
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
ORGAN POLSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYRODNIKÓW IM. KOPERNIKA
KWIECIEŃ 1960 ZESZYT 4
P A Ń S T W O W E W Y D A W N I C T W O N A U K O W E
Z a le c o n o do b ib lio te k n a u c z y c ie ls k ic h i lic e a ln y c h p is m e m M in is te r s tw a O ś w ia ty n r IV /O c-2734/47
*
T R E Ś Ć Z E S Z Y T U 4 (1908)
M a r c h l e w s k i M ., Z T a tr z a ń s k ie g o P a r k u N a r o d o w e g o ...89 O s t r o w s k i W ., Iz o to p y r a d i o a k ty w n e w l e c z n i c t w i e ...92 M o w s z o w i c z J., W a ż n ie js z e k r a j o w e tr u j ą c e ro ś lin y k w ia to w e . . . 95 G a w e ł A ., P r o f . M a k s y m ilia n L a u e ... 100 D ro b ia z g i p rz y r o d n ic z e
Z ż y c ia k o r m o r a n ó w (J. S o k o ł o w s k i ) ... 101 Z a b u ti, je d y n y b r a z y l ij s k i ż ó łw lą d o w y (M. M ł y n a r s k i ) ...102 Z a g a d k o w e g ru c z o ły n o s o w e p ta k ó w (B. S z u b iń s k a - K ila r s k a ) . . 103 T e r m o s ta t d o h o d o w li p o d m ik ro s k o p e m (R. A n to s z e w s k i i A. G ó rs k a - B ry la s s ) ... . . . . . . 105 M e c h a n iz m o b n a ż a n ia ja j s s a k ó w z k o m ó r e k o ta c z a ją c y c h (J. B ib o rs k i) 106 R o z m a i t o ś c i ... 107 R e c e n z je
R e g in a F l e s z a r o w a , H is to r ia z ia r n k a p ia s k u (K. M a ś l a n k i e w i c z ... 110 K a r o l Ł u k a s z e w i c z , Z w ie r z ę ta w y tę p io n e (K a - M a r) . . . 110 P o ls k i s ło w n ik b io g r a fic z n y , t. V II/'V , Z e s z y t 35 (K . M a ś l a n k i e w i c z ) 110 E n g e lb e r t B r o d a , E n e r g ia ją d r o w a — g ro z a czy n a d z ie ja ? (k m) 111 K s ią ż k i n a d e s ł a n e
W y d a w n ic tw a „ N a s z e j K s ię g a r n i” ...111 S p r a w o z d a n ia
P r ó b a r e o r g a n iz a c ji w y s ta w w M u z e u m I n s t y t u t u Z o o lo g iczn eg o P A N w K r a k o w ie (J. S w i e c i m s k i ) ... . . 112 W y s ta w a f o to g r a f ii n a u k o w e j w e W ro c ła w iu (K. M a ś la n k ie w ic z ) . 114 Z e b r a n ie n a u k o w e w W a rs z a w s k im Z o o (M. B r in c k e n - Z d a ń s k a ) . . . 114 S p r a w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i O dz. W a rs z a w s k ie g o P o l. T o w . P r z y r . im . K o p e r n ik a (M . B r i n c k e n - Z d a ń s k a ) ...115
S p i s p l a n s z
la . W ID O K Z M IE D Z IA N E G O n a Z a d n i S ta w w D o lin ie P ię c iu S t a w ó w P o ls k ic h — fo t. J . Z e m b rz u s k i
Ib . T A T R Z A Ń S K I P A R K N A R O D O W Y . „ Z le b K ir k o r a ” — fot.
J . Z e m b r z u s k i
I l a . K O R M O R A N Y C Z A R N E (P h a la c r o c o r a x ca rb o L.). G n ia z d a n a w y s o k ic h d rz e w a c h — fo t. J. S o k o ło w s k i
I lb . G N IA Z D A K O R M O R A N Ó W N A Z IE M I w je d n y m z r e z e r w a tó w n a M a z u r a c h — fo t. J . S o k o ło w sk i
l i l a . G N IA Z D A K O R M O R A N Ó W W K S Z T A Ł C IE S T O Ż K Ó W — fot.
J. S o k o ło w s k i
I l l b . G N IA Z D A K O R M O R A N Ó W Z W P L E C IO N Y M I P IÓ R A M I Ł A B Ę D Z I — fot. J . S o k o ło w s k i
IV . M IE R Z E J A J E Z IO R A S A R B S K O — W y d m a p ia s z c z y s ta — fot.
L. S y c h
N a o k ła d c e : S a s a n k a w io s e n n a (P u ls a tilla v e r n a lis ) — fot. J. W a lla s
O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W I M. K O P E R N I K A
KWIECIEŃ 1960 ZESZYT 4 (1908)
M A R C E L I M A R C H L E W S K I (Z a k o p a n e )
Z T A T R Z A Ń S K IE G O P
Tatrzański Park Narodowy został utworzony rozporządzeniem Rady M inistrów z dnia 30 paź
dziernika 1954 r., ogłoszonym w Dzienniku Ustaw Nr 4, z dnia 4. 2. 1955 r. poz. 23.
Rozporządzenie to określa obszar, granicę, za
kres ochrony przyrody w Parku oraz zasady administracji. Granice Parku obejmują całe Tatry Polskie, a jego powierzchnia wynosi 21 400 ha. Obszar Parku dzieli się na własność państwową około 11 213 ha (resort leśnictwa — 10 980 ha, inne resorty 233 ha). Współwłasność Państwa, Polskiego Towarzystwa Turystyczno- Krajoznawczego i miejscowej ludności wynosi około 10 170 ha.
Z obszaru Parku na tereny położone nad gór
ną granicą lasu (szczyty, granice górskie, hale i płaty kosodrzewiny) przypada około 9 252 ha na powierzchnię leśną około 12 148 ha.
Różnice w zniesień nad poziom morza wahają się od 867 do 2499 m n.p.m. (najwyższy polski szczyt Rysy).
Tereny położone ponad górną granicą lasu, stanowiące przeważnie współwłasność, przed
stawiają najistotniejszą i najbardziej wartościo
wą pod względem przyrodniczym i krajobrazo
wym część Parku i tu przede wszystkim w ystę
pują, nigdzie w Polsce poza Tatrami niespoty
kani przedstawiciele fauny i flory wysokogór
skiej.
Tatry stanowią olbrzymią atrakcję dla m iesz
kańców kraju nizinnego, jakim jest Polska, w którym góry, o wysokości przekraczającej wysokość 1000 m n. p. m. stanowią zaledwie jedną dziesiątą procentu powierzchni kraju.
A R K U N A R O D O W E G O
Krajobraz gór, zupełnie inny od nizinnego, spiętrzone łańcuchy górskie, wysoko strzelające w niebo skaliste turnie, głębokie wyżłobione przez bystre potoki doliny, charakterystyczne jeziora, stanowią prawdziwą niespodziankę i bu
dzą ogromne zainteresowanie wśród mieszkań
ców nizin.
Tatry cechuje specyficzny klim at wysokogór
ski, średnia temperatura roczna wynosi dla Za
kopanego + 4,5°C, a na wysokości 2000 m n. p. m.
nie przekracza 0°C. W związku z tym, że śred
nia temperatura roczna zmniejsza się o pół stop
nia przy każdych stu metrach wzniesienia, kli
mat hali Gąsienicowej położonej na wysokości 1620 m n. p. m. zbliżony jest do daleko na pół
noc położonej Finlandii, a klim at Kasprowego Wierchu wznoszącego się na wysokość 1988 m n. p. m. zbliżony jest do klimatu w ysp Szpicber- genu położonych na Oceanie Lodowatym.
Podobnie opady są prawie dwa razy wyższe niż w środkowej Polsce i wynoszą w Zakopa
nem 1100 mm rocznie. Ilość dni z pokrywą śnie
gową jest znacznie wyższa niż na nizinach, a pierwszy śnieg pojawia się zazwyczaj w e wrześniu, ostatni z końcem maja. Zdarzają się też opady śniegu w ciągu lata sprawiając nie
miłą, a nieraz groźną w skutkach niespodziankę niedoświadczonym wycieczkowiczom.
Warunki klim atyczne Tatr i najbliższej oko
licy przyczyniły się do tego, że rozwinął się tu jeden największych ośrodków leczenia gruźli
cy płuc, gruźlicy kostnej, oraz pow stały liczne prewentoria dla dzieci i młodzieży.
Ostatnio sprawa wykorzystania właściwości
90 W S Z E C H Ś W I A T
R yc. 1. T a tr z a ń s k i P a r k N a ro d o w y . F r a g m e n t r e z e r w a tu śc isłe g o „ P y s z n a ” . F o t. J . Z e m b rz u s k i
klim atycznych i geograficznych Zakopanego oraz jego okolicy jest często tem atem gorących dyskusji dwóch obozów. Jeden z nich opowiada się za utrzym aniem leczniczego charakteru tych okolic, drugi chce tu widzieć jak najbardziej rozbudowany ośrodek sportów i turystyki.
Tatrzański Park Narodowy należy w m yśl nom enklatury zaprojektowanej na konferencji Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody w Brunnen w roku 1947 do typu parków z czę
ściowo zm niejszonym i naturalnym i warunkami, ale posiada niew ątpliw ie ogólne cechy pierw ot- ności. Jednym z celów Parku jest um ożliwienie prowadzenia w nim badań i prac naukowych, przy równoczesnym dopuszczeniu masowego, zorganizowanego zwiedzenia terenu Parku.
Badania naukowe są w Tatrach prowadzone bardzo intensyw nie co wyraża się bogatym pi
śm iennictw em dotyczącym Tatrzańskiego Parku Narodowego. Opracowana przez W. H. P a r y s k i e g o bibliografia dotycząca Tatr i okolicy, zawiera około 20 000 pozycji, a indeks do niej przeszło 100 000 haseł. Bibliografia ta jest do
stępna dla badaczy w Stacji Ochrony Przyrody PA N — Zakopane-Antołówka, w illa „Śm igło”.
W iele pozycji bibliograficznych związanych z Tatrami, zawierają roczniki wydaw nictw a PTTK Wierchy. Corocznie w Tatrach opraco
wują pracownicy Zakładów i Instytutów nauko
w ych kilkadziesiąt tem atów naukowych, głów
nie z dziedziny botaniki, geologii, hydrologii, meteorologii, zoologii i leśnictw a. Pracownicy naukowi po porozum ieniu się z Dyrekcją Parku mogą korzystać z szeregu ułatw ień dotyczących kwaterunku, łączności, przechowywania zbio
rów itp.
Na prowadzenie badań naukowych na terenie Parku konieczne jest uzyskanie zezw olenia D y
rekcji Parku, dotyczy to zwłaszcza zbiorów wszelkich okazów przyrodniczych i prowadze
nie poszukiwań geologicznych. Na terenie Par
ku nie prowadzi się prac o charakterze doświad
czalnym, zgodnie z opinią K om isji Parków i Re
zerw atów przy Państwowej Radzie Ochrony Przyrody. Terenem tego rodzaju prac mogą być tylko lasy i majątki doświadczalne przy w yż
szych uczelniach lub instytucjach naukowych.
Tatrzański Park Narodowy zwiedza około 1 m ilion osób w ciągu roku. N asilenie dzienne w ynosi według studium ruchu turystycznego przeciętnie 4000 osób dziennie.
W czasie odbywania się w Zakopanem w aż
niejszych imprez o charakterze międzynarodo
wym , co ma m iejsce kilka razy do roku, napływ turystów ocenia się do 50 000 osób dziennie.
Na drogach publicznych przecinających Park, ruch pojazdów m echanicznych stale wzrasta.
Właściwa organizacja turystyki na obszarze Parku ma za zadanie czuwać, aby zbytnie natę
żenie ruchu turystycznego nie spowodowało utraty tych cech pierwotnej przyrody, dla któ
rej Park został utworzony. Zniszczenie przyrody pierwotnej Tatr zniszczyłoby oczywiście całą ich atrakcyjność. Straty tej nie w yrów nałyby de
w izy przywiezione do kraju przez turystów za
granicznych, dla których wygody usiłuje się przeforsować różnego rodzaju inw estycje zbędne dla prawdziwego, miłującego przyrodę turysty.
Coraz częściej napotykam y w prasie głosy tego typu turystów, domagających się zachowa
nia pew nych obszarów w stanie m ożliwie pier
wotnym , bez nadmiernych inw estycji i sztucz
nego ściągania w Tatry ludzi, nastawionych na
R y c. 2. T a tr z a ń s k i P a r k N a ro d o w y . F r a g m e n t la s u ś w ie r k o w e g o w p o b liż u g ó rn e j g r a n ic y n a H o tó rz u
w d o lin ie C h o c h o ło w sk ie j. F o t. J. Z e m b rz u s k i
T A T R Z A Ń S K I P A R K N A R O D O W Y . „ Ż le b K ir k o r a ” F ot. J. Z e m b r z u s k i
K O R M O R A N Y C Z A R N E ( P h a la c r o c o r a x c a rb o L .). G n ia z d a n a w y s o k ic h d rz e w a c h F o t. J. S o k o ło w s k i
G N IA Z D A K O R M O R A N Ó W N A Z IE M I w je d n y m z r e z e r w a tó w n a M a z u r a c h F ot. J. S o k o ło w s k i
innego rodzaju spędzenie czasu, niż turysta z prawdziwego zdarzenia. (St. P a g a c z e w - s k i: Ogłaszam prawo do samotności, Dziennik Polski 23. V. 59).
Nie można zapomnieć, że w Polsce jedynie w Tatrach w ytw orzył się typ turysty alpinisty, przepłacającego, nazbyt może często, sw e dozna
nie przeżywane w ścianach skalnych swoim własnym życiem. Turysta tego typu, a jest ich w Polsce dziesiątki tysięcy, ma prawo do parku
rozpatrzyła 65 wniosków inw estycyjnych, przy czym odrzuciła 14 wniosków.
Najważniejszym i inwestycjam i zatwierdzony
mi przez Radę Parku są:
1. budowa siedziby Dyrekcji Tatrzańskiego Par
ku Narodowego w Zakopanem,
2. budowa nowego schroniska przy Morskim Oku,
3. budowa i przebudowa szosy na odcinkach Za-
f " - v .
TATRZAŃSKI PA R K NARODOWY
V A \
R yc. 3. M a p k a T a trz a ń s k ie g o P a r k u N a ro d o w e g o
narodowego, odpowiednio chronionego przed nadmiernym ukulturalnieniem i przeinwestowa- niem, który zapewniłby możność wypoczynku i oderwanie się od zajęć codziennych m iłośni
kom w ycieczek i przebywania w górach w spo
sób dający możność bezpośredniego kontaktu z przyrodą.
Rada Tatrzańskiego Parku Narodowego dzia
łając na zasadzie uprawnień wynikających z roz
porządzenia Rady M inistrów w sprawie utwo
rzenia Tatrzańskiego Parku Narodowego opi
niuje wnioski inw estycyjne planowane na ob
szarze Parku, dostosowując je do istotnych po
trzeb i koordynując je z wymogami ochrony przyrody. W lutym bieżącego roku Rada Parku
kopane—Morskie Oko, Poronin—Bukowina, Bukowina—Poronin,.
4. budowa i kapitalny remont wielu szlaków tu
rystycznych,
5. budowa ośrodka sportowego (stadionów i bo
isk) na obszarze byłych kam ieniołomów pod Krokwią.
Sprawa uregulowania natężenia ruchu tury
stycznego na obszarze Parku, stała się ostatnio jednym z czołowych zagadnień, którego rozwią
zaniem zajmuje się Dyrekcja Tatrzańskiego Parku Narodowego —- Prezydium Miejskiej Ra
dy Narodowej w Zakopanem i Zarząd Oddziału PTTK w Zakopanem.
i j«
92 W S Z E C H Ś W I A T
W Ł O D Z IM IE R Z O S T R O W S K I (K ra k ó w )
IZ O T O P Y R A D IO A K T Y W N E W L E C Z N IC T W IE
J e d n ą z w a ż n y c h d z ie d z in z a s to s o w a n ia e n e rg ii p r o m ie n is te j je s t m e d y c y n a , g d z ie n a jr o z m a its z e ź ró d ła p ro m ie n io w a n ia u ż y w a n e są d o c e ló w le c z n ic z y c h , d ia g n o s ty c z n y c h o ra z w b a d a n ia c h d o ś w ia d c z a ln y c h . Z a s to s o w a n ie to d a tu j e s ię od o d k r y c ia p r z e z R ó n t g e - n a (1895) p r o m ie n io w a n ia X . K o le jn e o d k ry c ia i o b s e r w a c je n a te m a t p ro m ie n io tw ó rc z o ś c i n a t u r a l n e j i s z tu c z n e j z w ią z a n e z n a z w is k a m i B e c ą u e r e l a , S k ł o d o w s k i e j - C u r i e , R u t h e r f o r d a , B o h r a i ich u c z n ió w d a ły p o d w a lin y n ie ty lk o w s p ó łc z e s n e j fiz y c e a to m o w e j, a le ró w n ie ż s to s o w a n ia izo to p ó w w m e d y c y n ie . D o k o n a n ie p o d z ia łu j ą d r a a to m o w e g o i o tr z y m a n ie s z tu c z n y c h p ie r w i a s tk ó w r a d io a k ty w n y c h m ia ło d e c y d u ją c e z n a c z e n ie d la d a ls z e g o ro z w o ju n a u k b io lo g ic z n y c h i m e d y c z n y c h , a w sz c z e g ó ln o śc i teg o d z ia łu m e d y c y n y , k t ó r y z a jm u je się b a d a n ie m p r z e m ia n y m a t e r i i i le c z e n ie m n o w o tw o ró w z ło ś liw y c h .
R a d io a k ty w n o ś ć je s t p o d o b n ą c e c h ą m a t e r i i ja k m a g n e ty z m . R a d io a k ty w n y ro z p a d je s t n ie z a le ż n y od te m -- p e r a t u r y , c iś n ie n ia i in n y c h c z y n n ik ó w . P ie r w i a s te k r a d io a k ty w n y ty m r ó ż n i się od tzw . s t a ł e j o d m ia n y teg o p ie r w i a s tk a , że s p o n ta n ic z n ie w y s y ła ró ż n e r o d z a je p r o m ie n io w a n ia z w a n e a lfa , b e ta i g a m m a , p rz y czym a to m p ie r w ia s tk a r a d io a k ty w n e g o z a m ie n ia się w ty m m o m e n c ie n a a to m in n e g o p ie r w i a s tk a . W s z y s t
k ie tr z y r o d z a je p ro m ie n io w a n ia p o c h o d z ą z n a jg ł ę b szy ch w a r s t w a to m u , t j . z ją d r a a to m o w e g o .
C z ą s tk i a lfa , p r a w ie c z te r o k r o tn ie c ię ż sz e n iż a to m w o d o ru , s ą ją d r a m i h e lu , k tó r e m o ż n a ła tw o z a tr z y m a ć c ie n k ą o sło n ą , n p . k a r t k ą p a p ie r u . C z ą s tk i b e ta , b a rd z o sz y b k ie e le k tr o n y , są o k o ło 2000 ra z y lż e js z e od a to m u w o d o ru i m o ż n a je z a tr z y m a ć w a r s t w ą k il k u m m m e t a l u lu b sz k ła . P ro m ie n io w a n ie g a m m a m a c h a r a k t e r b a r d z o p r z e n ik liw e g o p r o m ie n io w a n ia e le k t r o m a g n e ty c z n e g o i n ie m o ż e b y ć z a tr z y m a n e ja k p o p rz e d n ie ro d z a je p ro m ie n io w a n ia p r z e z ja k iś m a t e r i a ł, lecz m oże b y ć w w ię k s z o ś c i z a a b s o r b o w a n e p r z e z o d p o w ie d n io g r u b ą w a r s t w ę m e t a lu , b e to n u lu b in n y c h c ię ż k ic h s u b s ta n c ji. P o d s ta w o w y m i c z ą s tk a m i ją d r a a to m o w e g o s ą p r o to n i n e u tr o n . K o m b in a c je ty c h d w u c z ą s te k w ją d r z e a to m o w y m d a ją iz o to p y s ta łe , n ie u le g a ją c e s a m o r z u tn e m u ro z p a d o w i o ra z w p r z y p a d k u p rz e w a g i ilo ś c io w e j je d n e j z n ic h , p o w s ta j ą ją d r a n ie tr w a łe , r a d io a k ty w n e . P ie r w i a s t e k r a d io a k ty w n y , w y - p ro m ie n io w u ją c c z ą s tk ę a lfa l u b b e ta p r z y j m u j e z a z w y c z a j t r w a ł ą k o n f ig u r a c ję , c z y li z a m ie n ia s ię n a in n y tr w a ły , ja k ju ż w s p o m n ia n o , p ie r w i a s te k . T a k n p . r a d io a k ty w n y w o d ó r tzw . t r y t (H 3) z a m ie n ia się w h el, r a d io a k ty w n y w ę g ie l (C 14) z a m ie n ia s ię w a z o t itd .
K a ż d y r a d i o a k ty w n y iz o to p ro z p a d a s ię ze s ta łą , c h a r a k t e r y s t y c z n ą d la sie b ie s z y b k o ś c ią . M ó w im y o tz w . s ta ły m ro z p a d z ie r a d io a k ty w n y m . D la z m ie rz e n ia sz y b k o ś c i te g o ro z p a d u , z o s ta ła w p ro w a d z o n a w a r to ść, k tó r a n a z y w a się p ó ło k r e s e m ż y c ia iz o to p u . J e s t to c z a s p o tr z e b n y d la r o z p a d u p o ło w y lic z b y a to m ó w ra d io a k ty w n y c h o b e c n y c h n a p o c z ą tk u c z a s u , w k tó ry m ro z p a d m ie rz y m y . P ó lo k r e s ży cia d la ró ż n y c h izo
to p ó w w a h a się od u ła m k a s e k u n d y do w ie lu m ilio n ó w la t. O g ó ln ie izo to p y , k tó r y c h p ó ło k re s ż y c ia je s t k r ó tk i,
w y p ro m ie n io w u ją c z ą s tk i o b a rd z o d u ż e j e n e rg ii w p o r ó w n a n iu z p ie r w ia s tk a m i o d łu g im p ó ło k re sie
ro z p a d u . ^ .
E n e rg ię w y p ro m ie n io w a n e j c z ą s tk i m ie rz y m y w je d n o s tk a c h z w a n y c h e l e k t r o n o w o l t e m . J e s t to w p rz y b liż e n iu e n e rg ia , k tó r a p o w o d u je , że e le k tr o n u z y s k u je p rz y s p ie s z e n ie 60 m ilio n ó w cm /se k . W p r a k ty c e e n e rg ia p ro m ie n io w a n ia je s t w y r a ż a n a w m e - g a e l e k t r o n o w o l t a c h (M eV), tj. je d n o s tk a c h m i
lio n r a z y w ię k sz y c h .
Z a le ż n o ś ć m ię d z y n a tę ż e n ie m p ro m ie n io w a n ia , a m a są d a n e g o iz o to p u je s t z a g a d n ie n ie m c z ę sto b a rd z o w a ż n y m p rz y p o s łu g iw a n iu się iz o to p a m i w m e d y c y n ie . N a tę ż e n ie r a d io a k ty w n o ś c i m ie rz y m y lic z b ą ro z p a d ó w w je d n o s tc e c zasu . J e d n o s tk ą te g o n a tę ż e n ia je s t c u r i e , n a cześć m a łż o n k ó w C u r i e i w y n o si 3,7 X 1010 ro z p a d ó w n a s e k u n d ę . T a k ą lic z b ę ro z p a d ó w d a je w p rz y b liż e n iu 1 g c z y ste g o r a d u . Ilo ść n a w a g ę ja k ie g o ś izo to p u , b ęd zie zale żeć od sz y b k o ś c i ro z p a d u , cz y li p ó lo k r e s u ży cia i s tą d w a r to ś ć t a d la ró ż n y c h iz o to p ó w je s t ró ż n a , n p . 1 c u r ie C 14 w a ż y 0,210 g, 1 c u rie J m w a ż y 7,97 X 10—“ g itd . P o n ie w a ż je d e n c u rie je s t je d n o s tk ą b a rd z o d u ż ą , p o s łu g u je m y się je d n o s t
k a m i ty s ią c i m ilio n ra z y m n ie js z y m i, tj. m ili- i m ik ro - c u rie .
W s z y s tk ie r o d z a je p ro m ie n io w a n ia w y s y ła n e p rz e z p ie r w i a s tk i r a d io a k ty w n e p o s ia d a ją n is z c z ą c y w p ły w n a tk a n k i i u s t r o je żyw e. P r o m ie n io w a n ie p o w o d u je h a m o w a n ie p ro c e s ó w ż y c io w y c h o ra z ro z p a d c z ą ste c z e k z w ią z k ó w c h e m ic z n y c h , k o m ó re k i tk a n e k . W ty m c e lu w p ro w a d z o n o je d n o s tk ę o k re ś la ją c ą w ie lk o ś ć d a w k i e n e r g ii p r o m ie n is te j z a a b s o r b o w a n e j p rz e z o rg a n iz m p o d c z a s jeg o n a ś w ie t la n i a z e w n ę trz n e g o lu b w e w n ę tr z n eg o p o d a w a n ia , izo to p u . P o d s ta w o w ą je d n o s tk ą d a w k i p ro m ie n io w a n ia je s t r e n t g e n (r) n a cze ść o d k ry w c y p ro m ie n i X . J e s t to ta k a ilo ść p ro m ie n io w a n ia , k tó r a p r z y a b s o r p c ji p rz e z tk a n k ę lu b in n e ś r o d o w is k o o d p o w ia d a o k o ło 83 e rg ó w e n e rg ii. J e d e n r e n t g e n je s t sto s u n k o w o d u ż ą d a w k ą i n p . 0,3 r o tr z y m a n e p rz e z c a ły u s t r ó j lu d z k i w c ią g u ty g o d n ia je s t w a r to ś c ią m a k s y m a ln ą ja k ą bez szk o d y m oże o trz y m a ć i k tó r e j n ie w o ln o p rz e k ro c z y ć .
L e c z e n ie ró ż n y c h sc h o rz e ń p r z y p o m o cy r a d i o a k ty w n y c h iz o to p ó w m o że b y ć p r z e p r o w a d z a n e d w o m a p o d s ta w o w y m i m e to d a m i: p rz e z z e w n ę trz n e n a ś w ie tla n ie o rg a n iz m u p ro m ie n io w a n ie m w y s y ła n y m p r z e z ta k ie iz o to p y , ja k C o60, C s 137, S r 90, K r 87 lu b p rz e z w e w n ę trz n e p o d a w a n ie ró ż n y c h p r e p a r a tó w r a d io a k ty w n y c h . J e ś li r a d io a k ty w n e p r e p a r a t y p o d a je się d o u s tn ie i d o ży ln ie, w te d y r o z p r z e s tr z e n ia ją się o n e n a jp i e r w p o c a ły m o rg a n iź m ie , a n a s tę p n ie w y c h w y ty w a n e są p rz e z d a n y n a r z ą d lu b tk a n k ę ja k n p. jo d p rz e z ta rc z y c ę , fo s fo r p rz e z t k a n k i s z y b k o ro sn ą c e , b o r p rz e z tk a n k ę m ózgow ą itd . M o żn a je ró w n ie ż w s tr z y k iw a ć do o k re ś lo n y c h ja m c ia ła ja k n p . A u 188 do ja m y o tr z e w n e j lu b o p łu c n e j.
R o z w ó j m e to d le c z e n ia ró ż n y c h s c h o rz e ń , g łó w n ie n o w o tw o ro w y c h , p rz y p o m o cy p r e p a r a tó w iz o to p o w y c h id z ie w k ie r u n k u : a) z lo k a liz o w a n ia p o d a n e g o le k u w d a n y m n a rz ą d z ie , k tó r y m a być n a ś w ie tlo n y , b)
R yc. la . Iz o to p o w y a p li k a to r s tr o n to w y (S r90—Y 9n) w p o s ta c i p ły t k i d la c eló w d e rm a to lo g ic z n y c h
p o d a n ie ja k n a jm n ie js z e j le c z n ic z e j d a w k i r a d i o a k ty w n eg o m a te r ia łu , c) p o d a w a n ie iz o to p ó w o ja k n a j k r ó t szym p ó ło k re s ie ro z p a d u . P o w y ż sz e c z y n n ik i zn a c z n ie o g ra n ic z a ją d a w k ą p r o m ie n io w a n ia ja k ą u s tr ó j o tr z y m u je p o d c z a s le c z e n ia n ie z m n ie js z a ją c e f e k tu le c z n i
czego.
W 1941 r. r a d io a k ty w n y jod, J ,sl z o sta ł p o r a z p ie r w szy u ż y ty d o le c z e n ia n a d c z y n n o śc i ta rc z y c y . O b ecn ie zu ż y c ie te g o iz o to p u w św ie c ie je s t n a jw y ż s z e ze w s z y s tk ic h iz o to p ó w r a d io a k ty w n y c h . S to s o w a n y je s t g łó w n ie do le c z e n ia n a d c z y n n o ś c i ta r c z y c y w ilości o k o ło 10 m C je d n o ra z o w o . S zczeg ó ln ie zło śliw e p o s ta c i n a d c z y n n o ś c i w y m a g a ją k ilk u k ro tn e g o p o d a w a n ia w y ż szy ch d a w e k . J ' 31 je s t ró w n ie ż z p o w o d zen iem s to s o w a n y w n ie k tó ry c h p rz y p a d k a c h d u sz n ic y b o le s n e j, n ie d o m o g i p łu c n e j, p a r k in s o n is m u i r a k a ta rc z y c y .
F o sfo r, P 32 w s tr z y k n ię ty d o k rw io b ie g u w p o s ta c i ro z p u s z c z a ln e g o f o s fo ra n u je s t szy b k o w y c h w y ty w a n y p rz e z w s z y s tk ie tk a n k i, a sz c zeg ó ln ie tk a n k i s z y b k o r o s n ą c e i k o ści. S tą d P 32 w 3— 5 ra z y w ię k sz y m s tę ż e n iu a k u m u l u je się w tk a n c e n o w o tw o ro w e j niż p r a w id ło w e j. P o n ie w a ż w o b rę b ie k o m ó rk i fo s fo r g ro m a d z i się g łó w n ie w ją d r z e k o m ó rk o w y m , p o w o d u je ró w n o m ie r
n e n a ś w ie tla n ie c a łe j k o m ó rk i, h a m u ją c je j p ro c e s y m e ta b o lic z n e i p ro lif e r a c y jn e . T e b io lo g iczn e w ła sn o ś c i P 32 s p r a w iły , że z o s ta ł z a sto so w a n y do le c z e n ia n ie k tó r y c h r o d z a jó w b ia ła c z e k o ra z c z e rw ie n ic . P o d a je się go w m a ły c h , 1 -m C - d a w k a c h w c ią g u k ilk u d n i z rz ę d u . O g ó ln ie le c z e n ie p rz y p o m o cy P 12 d a je p o z y ty w n e w y n ik i w o k o ło 25"/o.
Z łoto, A u 1"8 ja k o k o lo id a ln a z a w ie sin a w o b ecn o ści ż e la ty n y i k w a s u a s k o rb in o w e g o je s t s to s o w a n a do le c z e n ia z ra k o w a c ia ły c h ja m c ia ła . C z ą ste c z k i k o lo id a l
n e g o z ło ta a d s o r b o w a n e są n a p o w ie rz c h n i b ło n s u r o w iczy ch , a n a s tę p n ie fa g o c y to w a n e p rz e z m a k ro fa g i, s tą d p ro m ie n io w a n ie w y s y ła n e p rz e z ra d io a k ty w n e zło to d z ia ła p o w ie rz c h o w n ie , n ie z n a c z n ie u s z k a d z a ją c t k a n k i z d ro w e . J e d n o r a z o w a d a w k a A u 198 w y n o si o k o ło 150 m C i w s tr z y k iw a n ie się p o w ta rz a je ś li g ro m a d z i się w y s ię k p o p e w n y m c zasie od p ie rw s z e g o p o -
R yc. Ib. Ig ły z r a d io a k ty w n e g o z ło ta (A 198) d la lecz en ia n o w o tw o ró w
d a n ia . E fe k ty w n o ś ć le c z e n ia z ło tem je s t dość zn aczn a i d o ch o d zi n a w e t d o 90"/o le c z o n y c h p rz y p a d k ó w .
C h ro m , C r ’1 s to s o w a n y g łó w n ie w c e la c h d ia g n o sty c z n y c h (m ie rz e n ie o b ję to śc i k rw i k rą ż ą c e j, czas ż y cia k r w in e k , k r w a w ie n ie w e w n ę trz n e ) w s tr z y k n ię ty ja k o z a w ie sin a d o k rw io b ie g u je s t szy b k o w y c h w y ty w a n y p rz e z śled zio n ę i w ą tro b ę , s tą d sp o ra d y c z n ie je st s to s o w a n y do le c z e n ia n ie k tó ry c h sch o rz e ń ty c h n a rząd ó w .
Z e s ta w ie n ie n a jc z ę ś c ie j sto so w a n y c h izo to p ó w w m e d y c y n ie d o celó w lec z n ic z y c h i d ia g n o s ty c z n y c h
N azw a p ier
w iastka
Izotop P ólokres życia
E n e r g i a w McV b e la gam m a
Dawkaw r/godz. dla 1 curieizotopu w odległości 1 metra
Brom 33 Br*2 36 godz. 0.47 0.55— 1.3 1.51
Cer 5»Ce»“ 275 dni — 0.06— 2.6
Cez saCs1” 33 lat 0.51— 1.2 — 0.35
C hrom 2<Cr51 27.8 dni — 0.32 —
F osfpr 14.3 dni 1.7 — — ’
Iryd „ I r 192 74.4 dni 0.67 0 .1 4 - 0 .3 2 0.27
Itr a* T 61 godz. 2.2 — —
Jod 33-I131 8 .1 d n i 0.25—0.8 0.08— 0.7 0.27 K obalt „ C o 6" 5.3 lat 0.3 1.17— 1.33 1.35
K rypton 3»Kr"’ 78 min 3.2 — —
Sód „ N a 2* 15 godz. 1.4 1.37— 2.8 1.91
S tront 38Sr*'’ 25 lat 0.61 — —
T an tal „ T a 1*2 1 1 1 d n i 0.53 0.07— 1.2 0.62 Tul ..Tm'™ 129 d n i 0.87—0.97 0.084 0.0045 Z łoto „ A u 19" 2.7 dni 0.3— 0.97 0.4— 1.0 0.24 Ż elazo 26FpS# * c 45 dni 0.27— 1.6 0.19— 1.3 0.66
S zczeg ó ln eg o z n a c z e n ia n a b r a ł y o s ta tn io a p lik a to r y w p o s ta c i igieł, p rę c ik ó w , k rą ż k ó w lu b p e r e łe k w y p e ł
n io n e ró ż n y m i izo to p am i. P o d k o n tr o lą a p a r a t u R o n t-
94
R yc. 2. R o ta c y jn a b o m b a k o b a lto w a w je d n y m ze s z p i
ta li k a n a d y js k ic h
g e n a a p l i k a to r m o ż n a w p ro w a d z ić w d o w o ln e m ie js c e o rg a n iz m u , u m ie śc ić g o ś c iśle w m ie js c u w y m a g a ją c y m le c z e n ia o ra z p o o d p o w ie d n im c z a sie n a ś w ie t le n i a u s u n ą ć , n ie z a n ie c z y s z c z a ją c o rg a n iz m u s z k o d liw ą s u b s ta n c ją . Z p o w y ż sz y c h w z g lę d ó w a jp łik a to ry iz o to p o w e m a ją z n a c z n ą p rz e w a g ę n a d m e to d a m i le c z e n ia p o le g a ją c y m i n a w e w n ę tr z n y m p o d a w a n iu ro z tw o r ó w l u b z a w ie sin . D o s p o r z ą d z a n ia a p lik a to r ó w s to s u je s ię ta k ie izo to p y , j a k A u 198, S r"11 o r a z C s 1-17. R a d io a k ty w n y s tr o n t, S r B0 w y s y ła p r o m ie n io w a n ie b e ta i p rz e c h o d z i w itr, Y"°, k tó r y w y s y ła p r o m ie n io w a n ie r ó w n ie ż ty p u b eta , lecz o z n a c z n ie w y ż s z e j e n e r g ii ( p a tr z ta b lic a ) . N a to m ia s t r a d i o a k ty w n y C s 137 w y s y ła ją c p ro m ie n io w a n ie b e ta p rz e c h o d z i w r a d io a k ty w n y b a r , B a 137, k tó r y o p ró c z b e ta w y s y ła r ó w n ie ż p ro m ie n io w a n ie g a m m a o n ie z b y t d u ż e j e n e rg ii. T e c h n ik ę le c z e n ia p rz y p o m o c y a p li k a to r ó w s t r o n to w y c h i c e z o w y c h s to s u je się z d o b ry m i w y n ik a m i p r z y le c z e n iu p r z e r o s tu b ło n y ś lu z o w e j m a c ic y , w ró ż n y c h s c h o r z e n ia c h d e rm a to lo g ic z n y c h , o fta lm o lo g ic z n y c h , d o n is z c z e n ia p rz y s a d k i rriózgow ej, do le c z e n ia n o w o tw o ró w n a r z ą d ó w r o d n y c h u k o b ie t i m ężc zy zn . K r y p to n , K r 87 g a z s z la c h e tn y o w y s o k o e n e rg e ty c z n y m p r o m ie n io w a n iu b e ta m a z a s to s o w a n ie p r z y le c z e n iu n o w o tw o ró w i s ta n ó w z a p a l
n y c h p rz e w o d u p o k a rm o w e g o i g ó rn y c h o d c in k ó w d ró g o d d e c h o w y c h . D o ż o łą d k a w r a z z s o n d ą w p u s z c z a się b a lo n ik g u m o w y , k tó r y n a s tę p n ie w y p e łn ia s ię p o w y ż sz y m g a z e m . W y p e łn io n y b a lo n ik p r z y w ie r a sz c z e ln ie d o ś c ia n n a r z ą d u , a p r z e n i k a ją c e p r z e z ś c ia n k i b a lo n ik a p ro m ie n io w a n ie b e ta , p o w o d u je n is z c z e n ie tk a n k i n o w o tw o ro w e j.
Z a s to s o w a n ie u rz ą d z e ń w y s y ła ją c y c h p r o m ie n io w a n ie X je s t z w ie lu w z g lę d ó w o g ra n ic z o n e i p o d o b n ie ja k p r e p a r a t y r a d o w e b a r d z o k o sz to w n e , s tą d w t e r a p ii i d ia g n o s ty c e le k a r s k ie j z o s ta ły o s ta tn io z a s to s o w a n e ró ż n e iz o to p y w y s y ła ją c e p ro m ie n io w a n ie g a m m a . J e d n y m z n a jp o w s z e c h n ie j s to s o w a n y c h iz o to p ó w W m ie js c e a p a r a t ó w R o n tg e n a je s t r a d io a k ty w n y k o -
b a łt, C o80, p r o d u k o w a n y w sto s ie a to m o w y m o b a rd z o d u ż e j a k ty w n o ś c i w ła ś c iw e j. Ł a d u n e k r a d io a k ty w n e g o k o b a lt u w m o n to w a n y w o d p o w ie d n ie u rz ą d z e n ie z w a n e b o m b ą k o b a lto w ą , je s t s to s o w a n y do z w a lc z a n ia g łę b o k o u m ie sz c z o n y c h n o w o tw o ró w , do s te r y liz a c ji p r o d u k tó w ż y w n o śc io w y c h o ra z le k ó w w p rz e m y ś le f a r m a c e u ty c z n y m . A n a lo g ic z n e z a s to s o w a n ie p o s ia d a ją iz o to p y c e z u (C s137), c e r u (C e110), t a n t a l u (T a 182) i in n e.
P ie r w i a s te k t u l (T m 170) z u w a g i n a n is k o e n e rg e ty c z n e p ro m ie n io w a n ie g a m m a m a z a s to s o w a n ie p rz y p r o d u k c ji m a ły c h p rz e n o ś n y c h a p a r a tó w r a d io d ia g n o s ty c z - n y c h b a rd z o p o m o c n y c h np. p rz y p r z e ś w ie tla n iu z ła m a ń w n a g ły c h w y p a d k a c h p rz e d p rz e w ie z ie n ie m c h o re g o d o s z p ita la .
P o za o m ó w io n y m i m e to d a m i i u rz ą d z e n ia m i s to s o w a n y m i w e w s p ó łc z e s n y m le c z n ic tw ie , w n ie k tó ry c h p la c ó w k a c h b a d a w c z y c h z a s to s o w a n o w ty m c e lu p o tę ż n e ź ró d ła e n e r g ii ja k im i są a k c e l e r a to r o r a z r e a k to r . A k c e le r a to r p rz y s p ie s z a ją c y e le k tro n y , p ro to n y , d e u te - ro n y o ra z c z ą s tk i a lfa do o k o ło 300 M eV e n e rg ii, s to s u je się d o le c z e n ia n o w o tw o ró w i ich p rz e r z u tó w n a ró ż n y c h g łę b o k o ś c ia c h w o rg a n iź m ie . P ro m ie n io w a n ie n e u tr o n o w e , w y s y ła n e p rz e z p r a c u j ą c y r e a k t o r , z o sta ło w y k o r z y s ta n e m . in. d o le c z e n ia n o w o tw o ró w m ózgu.
M e to d a o p ie ra się n a fa k c ie , że n ie k tó r e s u b s ta n c je w s tr z y k n ię te d o k r w i g ro m a d z ą s ię ła t w o w d u ż y c h ilo ś c ia c h w tk a n c e n o w o tw o ro w e j m ó zg u , n a s k u te k u s z k o d z e n ia w ty m m ie js c u b a r i e r y m ó z g o w o -n a c z y - n io w e j. P rz e z n a ś w ie tle n ie te g o m ie js c a w ią z k ą n e u tr o n ó w o o d p o w ie d n ie j e n e rg ii, n a s tę p u je p o c h ło n ię c ie n e u tr o n ó w p rz e z d a n ą s u b s ta n c ję z w y z w o le n ie m e n e r g ii w p o s ta c i ró ż n y c h c z ą ste k , ja k p ro to n y , d e u te r o n y , c z ą s tk i a lfa lu b p ro m ie n io w a n ie g a m m a . W y e m ito w a n e c z ą s tk i są a b s o r b o w a n e p rz e z o ta c z a ją c ą tk a n k ę p o w o d u ją c je j ro z p a d . N a jw y g o d n ie js z e d la ty c h celó w o k a z a ły się sole b o r u (B'°), k tó r e w y b ió rc z o g ro m a d z ą się w n o w o tw o ra c h m ó zg u , p rz y c z y m b o r p o s ia d a w y g o d n ą c h a r a k t e r y s t y k ę d la w y d a jn e j p rz e m ia n y n e u tr o
n o w e j.
P r z y s to s o w a n iu e n e rg ii p ro m ie n is te j w c e la c h le c z n ic z y c h i d ia g n o s ty c z n y c h n a le ż y z w ró c ić u w a g ę n a f a k t, że ja k k o lw ie k tk a n k a sz y b k o ro s n ą c a , a w ię c n o w o tw o ro w a je s t n a jb a r d z ie j w r a ż liw a n a p ro m ie n io w a n ie , to p o d c z a s n a ś w ie tla n ia u sz k o d z e n iu u le g a ją ró w n ie ż tk a n k i z d ro w e. B ez w z g lę d u n a ro d z a j i n a t ę ż e n ie p ro m ie n io w a n ia , je s t o no d la o rg a n iz m u s z k o d liw e i le c z e n ie e n e r g ią p r o m ie n is tą s to s u je m y ty lk o w ó w c z a s, k ie d y in n y m i d o s tę p n y m i m e to d a m i n ie je s te ś m y w s t a n ie c h o re m u po m ó c. L e c z e n ie iz o to p a m i, a z w ła sz c z a p r z e z w e w n ę tr z n e p o d a w a n ie s to s u je się ty lk o u osób w w ie k u s ta rs z y m z u w a g i n a sz k o d liw y w p ły w p ro m ie n io w a n ia n a k o m ó r k i g o n a d . P r e p a r a ty iz o to p o w e i w ogóle le c z e n ie e n e rg ią p ro m ie n is tą m oże a p lik o w a ć ty lk o le k a rz , g r u n to w n ie o b z n a jo m io n y z te c h n ik ą iz o to p o w ą i z d a ją c y so b ie s p r a w ę , że ła t w i e j m o że c h o re m u z a sz k o d z ić n iż p o m ó c. S p r a w y te r e g u lu j ą o d p o w ie d n ie p rz e p is y w y d a n e w p o szczeg ó ln y ch k r a ja c h .
W S Z E C H Ś W I A T
JA K U B M O W S Z O W IC Z (Łódź)
W A Ż N IE J S Z E K R A JO W E T R U JĄ C E R O Ś L IN Y K W IA T O W E
W ra ż liw o ść o rg a n iz m u n a d a n ą tr u c iz n ę je s t w ła śc iw o śc ią in d y w id u a ln ą d a n e g o g a tu n k u . N ie k tó re z w ie rz ę ta z ja d a ją siln ie tr u ją c e r o ś lin y bez sz k o d li
w y c h d la sie b ie n a s tę p s tw . N a to m ia s t z n a n e są w y p a d k i, k ie d y m ię so p ta k ó w , o d ż y w ia ją c y c h się t r u j ą c y m i ja g o d a m i, sp o ż y te p rz e z c z ło w ie k a w y w o ła ło siln e z a tr u c ie . T r u ją c e d la c z ło w ie k a liśc ie w ilc z e j ja g o d y (A tr o p a b e lla d o n n a ) m o g ą b y ć b e z szk o d y z ja d a n e p rz e z k r ó lik i. K r ó lik zn o si w ię c e j m o rfin y , a n iż e li c z ło w ie k o p r z e c ię tn e j w a d z e 70—80 kg. W ra ż liw o ść na w ię k s z ą lu b m n ie js z ą p o d a tn o ś ć n a d z ia ła n ie tr u c iz n w ś ró d lu d z i z a le ż n a je s t od w ie k u , od k o n s ty tu c ji u s tr o ju , od sp o s o b u o d ż y w ia n ia , od s ta n u z d ro w o tn e g o i fizjo lo g iczn eg o .
T ru c iz n y p o c h o d z e n ia ro ś lin n e g o n a le ż ą d o ró żn y ch g ru p , z k tó r y c h n a jw a ż n ie js z e są: a lk a lo id y , s a p o n in y , o le jk i e te r y c z n e i in n e.
N iż e j p o d a n y c h z o sta ło k ilk a n a ś c ie p rz y k ła d ó w t r u ją c y c h r o ś lin k ra jo w y c h . R zecz ja s n a , że n ie w s z y s tk ie r o ś lin y tr u j ą c e z o s ta ły t u o m ó w io n e. O b o k ro ś lin t r u ją c y c h są jeszcze ro ś lin y sz k o d liw e , p rz e jś c io w o t r u ją c e (n ie b e z p ie c z n e ty lk o w o k re ś lo n y c h o k re s a c h ), lu b p o d e jr z e w a n e o w ła ś c iw o ś c i tr u ją c e , k tó r e n ie z o sta ły w n in ie js z y m a r t y k u le u w z g lę d n io n e . F lo r a P o ls k a z a w ie r a od 8 d o 10°/o ro ś lin tr u ją c y c h , co o zn acza, że p r a w ie k a ż d a d z ie s ią ta ro ś lin a m o że b y ć n ie b e z p ie c z n a d la c z ło w ie k a i ś w ia ta z w ie rz ą t.
R o ślin y n a le ż ą c e d o ro d z in y p s ia n k o w a ty c h (S o la - n a c e a e ) z a w ie r a j ą m ię d z y in n y m i n a s tę p u ją c e tr u ją c e a lk a lo id y : a tr o p in ę , h io s c y ja m in ę , h io scy n ę, n ik o ty n ę , s o la n in ę (g lu k o a lk a lo id ). T u n a le ż ą d z ik o ro s n ą c e p o k rz y k w ilc z a ja g o d a (A tr o p a b e lla d o n n a ), lu le k c z a rn y (H y o s c y a m u s n ig e r), b ie lu ń d z ię d z ie rz a w a (D a tu ra s tr a - m o n iu m ) i u p r a w ia n y ty to ń (N ic ó tia n a ta b a c u m ).
P o k r z y k w ilc z a ja g o d a w y s tę p u je w k r a j u d z ik o w g ó rs k ic h la s a c h liś c ia s ty c h , w K a r p a ta c h i w S u d e ta c h , ro ś n ie ró w n ie ż n a p o g ó rzu . L iść i k o rz e ń p o k rz y k u w ilc z e j ja g o d y (F o liu m e t R a d ix b e lla d o n n a e ) je s t le c z n ic z y m ś r o d k ie m p rz e c iw s k u rc z o w y m , h a m u ją c y m sk u rc z e m ię ś n i g ła d k ic h ż o łą d k a , je l i t o ra z d ró g o d d e c h o w y c h . Z a w a r ty w s u r o w c u a lk a lo id a tr o p in a ro z sz e r z a ź re n ic ę o k a , w d a w k a c h le cz n iczy ch p o b u d z a o ś r o d e k o d d e c h o w y , p rz y ś p ie s z a ró w n ie ż a k c ję s e rc a , h a m u je c z y n n o ść g ru c z o łó w p o to w y c h . N a jc z ę stsz ą p r z y c z y n ą c ię ż k ic h z a tr u ć w ilc z ą ja g o d ą są jeg o jag o d y . S p o ży cie 5— 15 s ło d k ic h jag ó d p o d o b n y c h k s z ta łte m i b a r w ą d o w iśn i, je s t d a w k ą ś m ie r te ln ą d la dzieci.
Z a tr u c ia p rz y p a d k o w e m a ją m ie js c e p rz e z z a ż y w a n ie ziół, d o k tó r y c h p r z e d o s ta ły się liśc ie lu b ow oce p o k rz y k u . J e d n y m z p ie r w s z y c h o b ja w ó w le k k ic h z a tr u ć a tr o p in ą je s t su c h o ść s k ó ry i b ło n ślu z o w y c h , z a b u rz e n ia w z ro k o w e i słu c h o w e , p o d n ie c e n ie . T r u ją c e są w s z y s tk ie cz ę śc i ro ś lin y . S u s z e n ie i s ilo so w a n ie n ie z m n ie js z a ją tr u ją c y c h w ła śc iw o ś c i w ilc z e j jag o d y . Ze z w ie rz ą t b a r d z i e j w ra ż liw e n a p o k rz y k s ą k ro w y , u k tó r y c h 60 g liśc i lu b 30 g k o rz e n i p o w o d u je z a tr u cie. M n ie j w r a ż liw e są ow ce i kozy. Z d a r z a ją się ta k ż e z a tr u c ia z w ie rz ą t, s p o w o d o w a n e n ie w ła ś c iw y m d a w k o w a n ie m w w e te r y n a r ii.
W f ii
\ d/ ,4 ł II i l i
R yc. 1. T y to ń s z la c h e tn y (N ic ó tia n a ta b a c u m )
P o s p o lity m c h w a s te m r u d e r a ln y m w y s tę p u ją c y m na p rz y c h a c ia c h , p o d w ó rz a c h i p rz y d ro ż a c h , w o g ro d a c h i n a ś m ie tn is k a c h je s t lu le k c z a rn y (H y o s c y a m u s n i ger). L iść lu lk a z a w ie ra liczn e tr u ją c e a lk a lo id y . L u le k c z a rn y je s t tr u ją c y z a ró w n o w s ta n ie św ie ż y m , ja k i w y su sz o n y m . W y p a d k i z a tr u ć z d a r z a ją się u d z ia tw y w ie js k ie j, z ja d a ją c e j n a s io n a , p rz y p o m in a ją c e n ie c o n a sio n a m a k u . P r z y z a tr u c iu lu lk ie m w y s tę p u ją : h a lu c y n a c je , ro z s z e rz e n ie ź re n ic y , ru m ie ń , ja k p rz y b ło n n ic y (s z k a rla ty n ie ). Z a tr u c ia u z w ie rz ą t lu lk ie m z d a r z a ją się rz a d k o , g d y ż n a s k u te k o d ra ż a ją c e g o z a p a c h u i s m a k u o m ija ją o n e tę ro ś lin ę .
R ó w n ie ż c h w a s te m r u d e r a ln y m c zęsto sp o ty k a n y m w k r a j u n a p rz y c h a c ia c h i n a ś m ie tn is k a c h o ra z n a p o d w ó rz a c h i p r z y d r o ż a c h je s t b ie lu ń d z ię d z ie rz a w a (D a tu ra str a m o n iu m ). S u ro w ie c z a lic z a n y je s t do śro d k ó w le cz n iczy ch p rz e c iw s k u rc z o w y c h . Z liśc i o d p o w ie d nio w y su sz o n y c h i p rz y g o to w a n y c h o tr z y m u je się p ro sz k i i p a p ie r o s y p rz e c iw a s tm a ty c z n e . T o k sy c z n e są w sz y stk ie części ro ś lin y , zaś n a jb a r d z ie j tr u ją c e n a sio n a. Z n a n e są p r z y p a d k i z a tr u c ia się w in e m i p iw e m , do k tó r y c h z o sta ły d o d a n e n a s io n a b ie lu n ia . D zieci c h ę tn ie się b a w ią k o lc z a s ty m i to r e b k a m i b ie lu n ia , co sp rz y ja w y p a d k o m z a tr u c ia s ło d k a w y m i n a s io n a m i te j ro ślin y . Z n a n e są w y p a d k i z a tr u c ia k o n i n a s io n a m i lu b liśćm i t e j ro ś lin y . R ó w n ie ż p szczo ły z b ie r a ją c e n e k ta r z k w ia tó w b ie lu n ia u le g a ją ś m ie rte ln e m u z a tr u c iu .
L iczn e k r a jo w e ro ś lin y tr u ją c e n a le ż ą d o ro d z in y b a ld a s z k o w a ty c h (U m b e llife ra e ). N a p ie rw s z y p la n pod w z g lę d e m to k s y c z n y m w y s u w a ją się tu : sz a le j (C icu ta ), szczw ół (C o n iu m ).
S z a le j ja d o w ity (C ic u ta viro sa ). J e s t to w ie lo le tn ia ro ś lin a ro z p o w sz e c h n io n a n a w ilg o tn y c h łą k a c h , na m o c z a ra c h , w m o k ry c h ro w a c h o ra z n a d b rz e g a m i sto ją c y c h lu b w o ln o p ły n ą c y c h w ó d . P o d z ie m n e k łą c z a o d z n a c z a ją się s w o is ty m , z le k k a o d u rz a ją c y m z a p a ch em , p rz y p o m in a ją c y m z a p a c h se le ru , zaś w s m a k u p ie tru s z k ę . C h a r a k te r y s ty c z n ą c e c h ą s z a le ju je s t w y stę p o w a n ie n a p o d łu ż n y m p r z e k r o ju g ru b e g o i g ą b c z a -
96 W S Z E C H Ś W I A T
R yc. 2. S z a le j ja d o w ity (C ic u ta v ir o sa )
s te g o k łą c z a (w ie lk o śc i o rz e c h a w ło sk ie g o ) p ię tr o w o u m ie sz c z o n y c h n a d s o b ą k o m ó r p o w ie tr z n y c h , w y p e ł
n io n y c h ż ó łty m p r z y k r o p a c h n ą c y m so k ie m . S u b s t a n c ją tr u j ą c ą w y s tę p u ją c ą w s z a le ju je s t b e z a z o to w a cy - k u to to k s y n a z a w a r ta w e w s z y s tk ic h c z ę ś c ia c h ro ś lin y . S z a le j je s t z a lic z a n y d o n a jb a r d z ie j t r u ją c y c h ro ś lin k r a jo w y c h . Z n a n e są s m u tn e w y p a d k i z a tr u c ia się k ł ą c z a m i s z a le ju p r z y u ż y w a n iu je g o p o d z ie m n y c h części z a m ia s t n ie c o p o d o b n y c h do n ie g o k o rz e n i r o ś lin ja d a l n y c h , ja k s e le ra , p ie tr u s z k i, d z ik ie j m a r c h w i lu b p a s te r n a k u . Z a tr u c ie s z a le je m u lu d z i p rz y p o m in a z a m r o c z e n ia a lk o h o le m . D z ia ła n ie c y k u to to k s y n y w y s tę p u je s z y b k o ju ż po k il k u m in u ta c h . U b y d ła o b ja w y z a t r u c ia w y s tę p u ją p o 2— 4 g o d z in a c h , a n ie k ie d y i p ó ź n ie j.
D la d o ro s łe g o k o n ia l u b k r o w y w y s ta r c z y k ilk a (2—3) k łą c z y s z a le ju o k o ło 0,5 kg, a b y po d o k ła d n y m p r z e ż u c iu s p o w o d o w a ć ś m ie r te ln e z e jśc ie . W s z y s tk ie z w ie r z ę ta r o ś lin o - i m ię s o ż e rn e są b a rd z o w r a ż liw e n a cy- k u to to k s y n ę . N a jc z ę s ts z e z a tr u c ia w y s tę p u ją u b y d ła ro g a te g o , g łó w n ie n a w io sn ę . Z a tr u c iu u le g a ją ró w n ie ż ś w in ie i ow ce.
R ó w n ie ż n ie b e z p ie c z n y m je s t szczw ó ł p la m is ty (C o- n iu m m a c u la tu m ). R o ś lin a ta w y s tę p u je n a c a ły m o b sz a rz e , g d z ie ro ś n ie n a ż y z n y c h g le b a c h , n a n ie u ż y t
k a c h i ś m ie tn is k a c h w o g ro d a c h i n a r u m o w is k a c h , p r z y p ło ta c h i w z a ro ś la c h . T a d w u le tn i a r o ś lin a z w y g lą d u p r z y p o m in a n ie c o p ie tr u s z k ę , od k tó r e j r ó ż n i się n ie p r z y je m n y m z a p a c h e m . W y r ó ż n ia ją c ą c e c h ą je s t w y s tę p o w a n ie n a d o ln e j czę śc i ło d y g i c z e rw o n y c h i b r u n a tn o f io le to w y c h p la m is to ś c i. R o z ta r te liś c ie w y d a j ą n ie p r z y je m n y m y s i z a p a c h , k w ia t y ró w n ie ż z n a n e są z z a p a c h u m o c z u m y sie g o . R o ś lin a z a w ie r a k ilk a a lk a lo id ó w , m ię d z y in n y m i k o n iin ę . N a jb a r d z i e j o b fi
t u j ą w a lk a lo id y o w oce. Z d a r z a j ą s ię n ie r a z p r z y p a d k o w e z a tr u c ia u lu d z i po o m y łk o w y m s p o ż y c iu liś c i lu b k o rz e n i sz c z w o łu z a m ia s t p o d o b n e j d o n ie g o in n e j r o ś lin y ja d a ln e j. W y p a d k i z a tr u ć sz c z w o łe m u z w ie r z ą t z d a r z a ją się r z a d k o z p o w o d u o d s trę c z a ją c e g o n ie p r z y je m n e g o z a p a c h u te j r o ś lin y . J a k o r o ś lin a t r u j ą c a b y ł szczw ó ł z n a n y w g łę b o k ie j s ta ro ż y tn o ś c i. S o k z t e j r o ś lin y b y ł d a w n ie j u ż y w a n y w G r e c ji d o z a tr u c ia s k a
z a ń c ó w . Z n a k o m ity filo z o f g r e c k i S o k r a te s z a k o ń c z y ł ż y c ie w y p ija ją c z w y r o k u s ą d u k ie lic h s o k u w y c iś n ię te g o z te j ro ś lin y , a n ie ja k o m y łk o w o p o d a ją z sz a le ju . C z ę sto m y lo n a je s t z p ie tr u s z k ą in n a r o ś lin a , a m i a n o w ic ie b le k o t p o s p o lity ( A e th u s a c y n a p iu m ), w y s tę p u ją c y w o g ro d a c h i n a p o la c h , n a ś m ie tn is k a c h i p r z y c h a c ia c h . B le k o t ró ż n i się n ie p r z y je m n y m n ib y c z o sn k o w y m z a p a c h e m , w y d z ie la ją c y m się p rz y r o z ta r c i u liści.
R o d z in a ja s k r o w a ty c h (R a n u n c u la c e a e ) z a w ie ra lic z n e t r u j ą c e g a tu n k i ro ś lin . N a jb a r d z ie j t r u ją c y je s t t o ja d (A c o n itu m ). D o s iln ie t r u ją c y c h n a le ż ą n a s tę p u ją c e ro d z a je : k n ie ć czy li k a c z y n ie c (C a lth a ), c ie m ie r n ik (H e lle b o ru s), m iłe k (A d o n is ), ja s k ie r (R a n u n c u lu s ),
R y c . 3. S zczw ó ł p la m is ty (C o n iu m m a c u la tu m ) o s tró ż e c z k a (C o n so lid a ) i o s tró ż k a (D e lp h in iu m ). D o m n ie j tr u ją c y c h lu b ■ p o d e jr z e w a n y c h o w ła ś c iw o ś c i t r u j ą c e m o ż n a z aliczy ć: p e łn ik (T r o lliu s), s a s a n k a (P u l- s a tilla ), z a w ile c (A n e m o n e ), p rz y la s z c z k a (H ep a tica ), o r lik (A ą u ile g ia ), p iw o n ia (P aeonia).
T o ja d m o c n y ( A c o n itu m n a p e llu s L.) je s t je d n ą z n a j b a r d z ie j tr u ją c y c h ro ś lin k r a jo w y c h . T o ja d y ro s n ą u n a s g łó w n ie w g ó ra c h , w K a r p a ta c h i S u d e ta c h o ra z w T a tr a c h , g d z ie w y s tę p u ją n a u s y p is k a c h i łą k a c h g ó rs k ic h . K w ia ty fio le to w e lu b c ie m n o n ie b ie s k ie z a p y la n e są p rz e z tr z m ie le , je d e n z lis tk ó w o k w ia tu p r z y p o m in a h e łm . R o ś lin a z a w ie ra w e w s z y s tk ic h częściach , w ło d y g a c h , liś c ia c h i k w ia ta c h , a n a jw ię c e j w k o rz e n ia c h tr u ją c e a lk a lo id y , k tó r y c h lic z b a d o c h o d z i d o 2 0. T o ja d z a w ie ra b a rd z o s iln ie t r u ją c y a lk a lo id a k o n i- ty n ę . N ie g d y ś s to s o w a n a n a le w k a to ja d o w a ( tin c tu r a A c o n iti), ja k o ś r o d e k z n ie c z u la ją c y w n e rw o b ó la c h , z o s ta ła o b e c n ie z a rz u c o n a z p o w o d u tr u d n o ś c i d a w k o w a n ia i n ie w y k lu c z o n e j m o ż liw o śc i s p o w o d o w a n ia z a tr u ć . M a k s y m a ln e d a w k o w a n ie je d n o r a z o w e (p ro dosi) w y n o s i 0,0001 g, a le z d a rz a ły się dość lic z n e w y p a d k i z a tr u c ia ju ż p o d a w c e 0,0015 g. A k o n ity n a d z ia ła r ó w n ie ż tr u ją c o n a z w ie rz ę ta . D a w k i 0,02— 0,05 m g n a 1 kg ż y w e j w a g i są ś m ie r te ln e d la z w ie rz ą t. D o m ie sz k a 8°/o t o j a d u w s ia n ie w y w o łu je ś m ie r te ln e z a tr u c ie u k o n i.
W e d łu g p e w n y c h d a n y c h 14— 16 g św ie ż e g o ziela to ja d u w y s ta r c z y , a b y z a b ić ko zę, z aś 5 g w y s u s z o n e g o k o -
