Kościół w Europie przełomu

Hans Waldenfels, Władysław

Kowalak

Kościół w Europie przełomu

Studia Theologica Varsaviensia 32/2, 211-221

Studia Theol. Vars. 32 (1994) n r 2

H A N S W A LD E N FE L S

KOŚCIÓŁ W EUROPIE PRZEŁOM U

1. K O N T U R Y

K ościół Jezusa Chrystusa według swojej autośw iadom ości nigdy nie jest czym ś bezsensow nym , bez określonego miejsca. Jest on K ościołem widzial­ nym dającym się umiejscowić we współrzędnych przestrzeni i czasu nawet wtedy, gdy jego istota nie ulega wyczerpaniu w swojej historyczno-społecznej widzialności. W każdym razie, gdy m ów im y o K ościele i głoszeniu Ewangelii, należy również m ów ić o sytuacji, w której żyjemy i w której przepowiadane jest Boskie zbawienie.

Żyjemy w Europie. C hodzi nam o K ościół w Europie, o kontury, które K ościół w Europie przybrał i które powinien zachow ać w przyszłości. Znaczy to przede wszystkim: K ościół w Europie nie jest już identyczny z K ościołem światowym. Oprócz tego K ościoła istnieją też K ościoły na innych kontynen­ tach, w Azji i Afryce, w Północnej i Południowej Ameryce, w Oceanii. W tym sensie od czasu Soboru W atykańskiego II nie m ów im y już jedynie o K ościele poszechnym , lecz także o K ościołach partykularnych i lokalnych. Czasy, w których K ościół europejski był synonim em K ościoła jako całości, kiedy to Europa przez swój kształt K ościoła ustalała, czym K ościół jest, minęły bezpowrotnie. Już sam ten fakt zm usza nas, by na n ow o zastanow ić się nad K ościołem w Europie.

Wyrażając się bardziej konkretnie: chodzi o K ościół w sercu Europy. Cóż to jednak oznacza: w sercu Europy? Przez długi czas Niem cy po cichu zadowalały się koncepcją, jakoby to one były środkiem Europy. Czy jednak p o przełomie w 1989 r. m oże to jeszcze \być aktualne, czy raczej Polska m oże sobie rościć pretensje do zajmowania środka Europy i m oże właśnie temu krajowi przypada szczególne zadanie pośredniczenia między W schodem a Zachodem - to raczej należałoby zbadać. W każdym razie pewnym jest to, że już nie sama Europa zachodnia m oże decydować, co należy rozumieć przez Europę i dlatego też nie m oże się ona wypowiadać w imieniu całej Europy.

Z historycznego punkt widzenia chodzi o K ościół po ostatnim przełom ie europejskim. A ten z kolei charakteryzuje się dwom a wydarzeniami: 1) zawartą w 1991 r. w Maastricht umową o Unii Europejskiej, która w obecnym roku 1993 weszła w decydującą fazę realizacji, ale która pierwotnie miała na myśli tylko Europę Zachodnią; 2) załamaniem się w 1989 r.

leninowsko-mar-212

ksistow skiego system u społecznego, który pociągnął za sobą proces radykal­ nej neoorientacji Europy; proces, którego rozmiar trudno jest jeszcze ocenić.

K to w tej sytuacji europejskiej m ówi o K ościele, nie m oże uniknąć uściślenia, jaki K ościół ma na myśli. Ten, kto w Polsce m ów i o „K ościele” , ma na myśli w sposób jak najbardziej dla siebie oczywisty K ościoł rzym skokatolicki. Jest to zjawisko tak bardzo charakterystyczne, że dla nie-Polaka „p olski” i „katolicki” stapiają się w szczególną sym biozę i tożsam ość. Przy całym jednak sw oim akcentowanym katolicyźm ie Polska leży i - jak już powiedziano - pod względem geograficznym bardziej niż wszystkie inne państwa Europy na granicy świata zachodniego i wschodniego, zachodniego i wschodniego chrześcijaństwa. Tak więc w kierunku zachodnim napotykam y na protestantyzm z jego nie do przeoczenia charakterystycznymi formami K ościoła luterańskiego i zreformowanego, a także chrześcijaństwa w olnokościelnego, podczas gdy na wschodzie m amy panowanie ortodoksji. Skutek tego jest taki, że katolicyzm polski widzi siebie w pewnym sensie otoczonym , ba, nawet okrążonym, przez twory będące skutkiem dwu wielkich schizm kościelnych z roku 1054 oraz 1517; jednak z kościelnego punktu widzenia mamy tu do czynienia z wyraźnymi liniami podziału.

Byłoby jednak fałszywym właśnie w naszych czasach na n ow o akcentować kościelne linie podziału. W szystkie bowiem K ościoły podlegają gwałtownym przem ianom społecznym , które często są bardziej istotne, niż podobne do rodzinnych kłótni spory m iędzy różnymi odm ianam i chrześcijaństwa, róż­ nymi w yznaniam i. Chrześcijaństwo jak o całość znalazło się w konfrontacji ze św iatowym i procesami, które ogólnie m ożna określić jako antyreligijne i antychrześcijańskie. Jeśli kom uś określenie „w rogie” wydaje się zbyt agresywne, to niech wsłucha się w ton środków m asow ego przekazu. Jednocześnie nie da się zaprzeczyć, że chrześcijaństwo napotyka na coraz większą obojętność i sekularyzację.

W związku z tym wystarczy spojrzeć jedynie na dającą się ująć także liczbow o tendencję odwrotu od chrześcijaństwa w Europie Zachodniej. W szystko to unaocznia nam, że m amy do czynienia nie tylko z różnorodnoś­ cią form kościelnych, do których przyzwyczailiśm y się w ciągu stuleci, lecz także z coraz większą liczbą ludności Europy odchodzącą od chrześcijańst­ wa. W szędzie napotykam y przede wszystkim na fenom en, jeżeli już nie zewnętrznej, to przynajmniej wewnętrznej emigracji.

Przedstawm y sytuację określonego obszaru w liczbach: w now o zjed­ noczonych N iem czech grupa ludzi niezwiązanych z jakąkolw iek religią stanow i według najnowszych danych statystycznych trzecią co do wielkości grupę ludności. O koło 21 m ilionów bezw yznaniow ców żyje obok 29 m ilionów ew angelików oraz 28 m ilionów katolików . D alek o w tyle za poprzednim i grupami m am y 1,7 m ilionów m uzułm anów, grupa żydowska liczy 40 tys., inne grupy niechrześcijańskie na skutek swego znikom ego udziału nie są nawet notow ane. D la porów nania wymienię, posługując się

[3]

tym samym źródłem Der Fischer Weitalmanach ’94, dane dotyczące Polski: 95% z ok. 38 m ilionów m ieszkańców stanow ią rzym skokatolicy, 870 tys. prawosławni, 130 tys. protestanci, 52 tys. „p ołskok atolicy” , 25 tys. staro- katolicy, ok., 6 tys. buddyści, 4 tys. żydzi i 4 tys. muzułm anie.

Jak jasno wskazują przytoczone liczby, religijnie rozbite i rozm yte N iem cy graniczą od w schodu z Polską, sprawiającą wrażenie religijnego m onolitu. N a tę sytuację - jak zobaczm y później - m ożna zareagow ać różnie. W zajemne sąsiedztwo dwóch krajobrazów, z których jeden charakteryzuje się już nie tylko pluralizmem chrześcijaństwa, ale w wysokiej mierze także ogólniejszym pluralizmem społecznym , a drugi pod względem religijnym zasadniczo jedną podstaw ow ą form ą - katolicyzm em , pozw ala na refleksję i porównanie m ożliwych reakcji. M im o, że ow e refleksje nie są m ożliwe bez stałego uwzględnienia procesów ogólnospołecznych, to dla naszych roz­ ważań za podstaw ę weźmiem y K ościół katolicki w jego rzym skokatolickich przejawach.

2. R EA K CJE

K ościół żyje w czasie i przestrzeni. Przy rozważaniu sąsiedztwa przestrzen­ nego nie m ożna zapom inać o następstwach czasowych. W obecnych czasach w różnych krajach na najróżnorodniejsze sposoby nasuwają się nie tylko konsekwencje przełom u roku 1989. W świadom ych historycznie kręgach europejskich odżywa na n ow o wspom nienie epoki przełom u roku 1945, gdyż m iędzy rokiem 1989 a 1993, w każdym roku powracały refleksje na temat decydujących wydarzeń lat drugiej wojny światowej między 1939 a 1945, a więc czasów sprzed półwiecza. Ja sam cżytam teraz z wielkim wzruszeniem pism a dwóch w ielkich chrześcijan, którym przełom u sprzed 50 lat nie udało się przeżyć: chodzi o ewangelickiego teologa D ietricha B o n h o e f f e r a , który czas od 5 kwietnia 1943 do 8 października 1944 spędził w więzieniu Tegel w Berlinie, a następnie przez Buchenwald i Schónberg został odtrans­ portowany do Fłossenbiirga, niedaleko czeskiej granicy i tam 9 kwietnia 1945 r. stracony; a następnie o jezuitę Alfreda D e 1 p a, któremu po 20 lipca 1944 r. urządzono proces przed tzw. sądem ludowym , który później 8 grudnia 1944 r., a więc dokładnie przed 49 laty, złożył w więzieniu Tegel śluby w ieczyste i 2 lutego 1945 r. został stracony w Plótzensee. Obydwaj teolodzy pozostaw ili w swoich pismach głębokie analizy epoki, które dzisiaj wydają się bardziej dalekowzroczne niż pierwsze spontaniczne i wielokrotnie przesa­ dzone reakcje czasów bezpośrednio powojennych, które rzeczywisty proces przezwyciężania przeszłości przesunęły na wiele lat.

Spojrzenie na epokę powojenną jest o tyle pożyteczne i pom ocne, gdyż na skutek zadecydow anych przez wielkie m ocarstwa p odziałów granicznych Europa Zachodnia i W schodnia w ciągu następnych dziesięcioleci, aż do ostatnich przemian, rozwijały się odmiennie. Polska wtedy została znowu

214

niem iłosiernie pokrzyw dzona, gdy jedno ze zwycięskich m ocarstw, ZSR R, nie tylko podporządkow ał kraj własnej hegem onii, ale do tego granice na w schodzie zachcianką m ożnowładcy sam ow olnie przesunęło na własną korzyść. W iemy aż nadto dobrze, ile cierpień wynikło z tego dla wielu ludzi różnych grup narodowościow ych.

W zachodniej części Europy upadek tzw. tysiącletniej Trzeciej Rzeszy w ujęciu ideologiczno-religijnym był świętowany jednoznacznie jako zw ycię­ stwo chrześcijaństwa. Pod względem politycznym epoka ta, mająca swoją kontynuację w Republice Federalnej N iem iec, znajdowała się na początku wyraźnie pod znakiem n ow o założonej U nii Chrześcijańsko-Dem okratycz- nej, przy czym podczas wojny nastąpiło życiow e zbliżenie członków dwu wielkich chrześcijańskich K ościołów , których jeszcze bardziej zbliżyła ku sobie i pozw oliła na uczestniczenie w ogólnie panującej euforii. U czest­ niczenie w nabożeństw ach było zadowalające. Praca z m łodzieżą oraz życie w stowarzyszeniach kościelnych, m ęskich i żeńskich, na n ow o rozkwitło. Ja sam dorastałem w czaach, gdy bynajmniej nie było niczym osobliw ym m ów ienie o miłości do Kościoła. Pod znakiem posłannictw a Jezusa Chrystusa epoka ta była jednocześnie przepojona zdecydow aną w olą w spółkształ­ towania świata w duchu Ewangelii. Był to czas dojrzałego laikatu i za­ proszenie do aktyw nego apostolatu ludzi świeckich w różnych dziedzinach życia. O dnow a biblijna i liturgiczna, stałe odw oływanie się do chrześcijańs­ kiej nauki społecznej, wielkie zainteresowanie ekum enią dla uw iarygod­ nienia wartości chrześcijańskich oraz misyjnym rozkrzewianiem chrześcijań­ skiego Orędzia po całym świecie, były na porządku dziennym działalności K ościoła. W szystko to znalazło swój epilog na Soborze W atykańskim II.

To, że odwrotna strona tych procesów zawierała oznaki całkiem innych tendencji, które na dłuższą m etę zdom inow ały dość restauratywnie charak­ teryzujące się oczekiwania, było przez dłuższy czas niedostrzegane. D opiero dziesięcioletnia później - z perspektywy K ościoła: po Soborze - trafiły w pełni do św iadom ości szerokich warstw społeczeństwa. R óżnym aspektom procesów wielokrotnie przeoczonych w wewnętrznej sferze kościelnej była coraz wyraźniejsza utrata jakiegoś jednoczącego punktu konwergencji. Pod w zględem społecznym stało się jasne, że K ościół, a co za tym idzie również chrześcijaństwo, nie jest już ostatecznym twórcą norm z zakresu zarówno indywidualnej, jak i społecznej m oralności i kształtowania życia. Sekularyza­ cja atakow ała szerokim frontem , towarzyszyło jej jednak pojawienie się swego rodzaju pluralizmu religijnego, który w ostatecznym rezultacie z chrześcijaństwa uczynił jedną z wielu religii. Dzisiejsze centralne hasła to „społeczeństw o pluralistyczne” i „m ultikulturow e” ; dochodzi jeszcze do tego sym ptom rezygnacji z wszelkich pow szechnie obowiązujących absolut­ nych norm , m ianow icie tzw. „społeczeństw o postm odernistyczne” .

G dy się w spółcześnie z sym patią przyjrzeć sytuacji polskiej po przełom ie w 1989 r., to nie m ożna oprzeć się wrażeniu, że kościelne reakcje pod wielom a

[5] K OŚC IÓ Ł W E U R O P IE PR ZE Ł O M U _{2 1 5}

względam i przypominają doświadczenia, których m y doznawaliśm y w kraju ościennym po drugiej wojnie światowej. M ożliw e, że euforia w Polsce dzisiaj nie jest tak wielka, jednak św iadom ość, że K ościół odniósł po 1989 r. znakom ite zw ycięstwo, wydaje się również tu pow szechnie panow ać. W tych okolicznościach jednak należy rozum ieć zadawane sobie przez wielu chrześ­ cijan pytania: jeżeli jesteśm y zwycięzcami, to dlaczego nie m ożna by było - jak na przykład w powojennych N iem czech - pójść dalej, osiągnąć tę pozycję, którą K ościół z pow odzeniem zajm ował przed trudnymi czasami w Polsce, m ianow icie przed okupacją nazistow ską i przed hegem onią komunistyczną? Chodzi o to, że stosow ane strategie także w czasach ucisku, jak się powszechnie uważa, zadziałały i odniosły sukces.

W prawdzie należałoby tu wziąć pod uwagę Sobór W atykański II, jednak odbył się on przecież i dla Polski dosyć dawno, tak, że jego ewentualne negatywne skutki m ożna by dziś zanalizow ać i przezwyciężyć. Pam iętać bowiem też należy, że prom ieniowanie Soboru na dzisiejsze pokolenia jest prawie żadne, a trzydzieści lat po Soborze trudno znaleźć jakikolw iek ślad entuzjazmu z lat przełomu. Poszukiwaniem kozłów ofiarnych zajmują się raczej hałaśliwe kręgi grup wewnątrzkościelnych, które chciałyby zawrócić k oło historii, a Sobór i jego ofertę otwartości obarczyć odpow iedzialnością za słabości, które wykazuje sam K ościół.

N ie jest m oim zadaniem konkretne om awianie konsekwencji stanowiska, które w odwoływaniu się do przerom antyzowanej, mglistej przeszłości upatruje decydującą perspektywę przyszłości. Im ponujące bastiony Boże, które podziw iałem ubiegłym i laty odwiedzając ten kraj, podziwiałem w wielu m iejscowościach, są przecież przy dokładniejszym przyjrzeniu się i d o­ strzeżeniu najrozmaitszych katechetycznych i sakramentalnych działalności jednocześnie świadectwem określonego obrazu K ościoła, który także w in­

nych krajach Europy posiada swoje paralele. Tam K ościół jest w idoczny, a przez to obecny. Jest on miejscem wzajemnej rozm owy, z pewnością także d o takiej rozm owy zaprasza, i w przeciwieństwie do sytuacji środkow oeuro­ pejskiej K ościoła, tak jak i dawniej jest środow iskow otw órczym . Powstaje jednak pytanie: jak długo to środow iskow otw órstw o będzie się jeszcze udawać w ramach całej społeczności?

N iezależnie od tego, jakie paralele nasuwałyby się przy porównywaniu obu przełom ów, tego z 1945 r. i 1989 r., to nie m ożna przecież zapom nieć o poważnych czynnikach pozareligijnych. N ależą do nich w pierwszym rzędzie rewolucyjne procesy w technice kom unikow ania się i łączności. Jeżeli chodzi o szeroką publiczność, to należałoby wspom nieć o rozpowszech­ nieniu się telewizji, która w Niem czech rozpoczęła swoją oficjalną działal­ ność na W ielkanoc 1952 r. D ziś jest ona norm alnym środkiem spajającym świat i narody, tworząc tym sam ym wszechobejm ujący horyzont, w którym wszystkie postaci dowolnej szczególnej tożsam ości, tożsam ości lokalne, regionalne, kulturowe i religijne, znajdują swój punkt zbieżny. Przy w szyst­

2 1 6 H A N S W A LD EN FELS _[6]

kich siłach dośrodkow ych, działających we w spółczesnym świecie, to właśnie siły techniki w kom unikow aniu się i ruchliwości jednoczą łudzi i w nowy sposób kształtują.

Papież J a n P a w e ł ł l w swojej encyklice misyjnej Redemptoris missio nr 37 z 7 grudnia 1990 r. p odał bardzo dobitnej ocenie areopagi naszych czasów. Wyraził się przy tym najobszerniej na te m at świata kom unikow ania się: ,,Pierwszym «areopagiem» współczesnym je st świat środków przekazu, który jednoczy ludzkość i czyni z niej, ja k się to okieśla, «światową wioskę». Środki społecznego przekazu osiągnęły takie znaczenie, że dla wielu są głównym narzędziem informacyjnym i form acyjnym , przewodnikiem i natchnieniem w zachowaniach indywidualnych, rodzinnych, społecznych. Przede wszystkim nowe pokolenia wzrastają w świecie uwarunkowanym przez mass-media. «Aeropag» ten został, być może, nieco zaniedbany. N a ogół uprzywilejowane bywają inne narzędzia ewangelicznego przepowiadania i form acji, podczas gdy środki społecznego przekazu pozostawia się inicjatywie jednostek czy małych grup, a do programu duszpasterskiego wchodzą one tylko drugorzędnie. Zaangażowanie w dziedzinie środków społecznego przekazu nie ma jednak wyłącznie na celu zwielokrotnienia przepowiadania. Chodzi tu o fa k t głębszy, gdyż sama ewangelizacja współczesnej kultury zależy vr wielkiej mierze od ich wpływu. Nie wystarcza zatem używać ich do szerzenia orędzia chrześcijańs­ kiego i Magisterium Kościoła, ale trzeba włączyć samo orędzie w tę «nową kulturę» stworzoną przez nowoczesne środki przekazu. Jest to problem złożony, gdyż kultura ta rodzi się, bardziej jeszcze aniżeli z przekazywanych treści, z samemu fa k tu , że istnieją nie sposoby przekazu z nowymi językam i, nowymi technikami, nowymi postawami psychologicznymi. M ó j poprzednik Paweł V I mówił, że «rozdźwięk między Ewangelią a kulturą je st bez wątpienia dramatem naszych czasów;» (Ewangelii nuntiandi nr 20), i dziedzina środków przekazu potwierdza w pełni ten osąd”.

3. K O N K U R E N C JA

To, co papież J a n P a w e ł II jasno formułuje, jest również aktualne tam, gdzie chodzi o K ościół w dzisiejszej Europie przełomu. W obliczu prawie w szechobecnego wpływu «areopagu świata kom unikow ania się», wszelkie próby odgrodzenia i wycofania się w bezpieczne miejsce jakiegoś getta, jak zawsze czegoś, co wynaturzone, są z góry skazane na niepowodzenie. A to powinni też usłyszeć wszyscy odpow iedzialni w K ościele. K ontynuacja życia kościelnego na poziom ie z roku 1945 lub 1989 zawodzi nie tyle na skutek zm ienionych stosunków wewnątrzkościelnych, co raczej całkow icie zm ienio­ nej sytuacji, która nie dotyczy już w ostatecznym rozrachunku samej Europy, lecz na n ow o obejmuje cały świat.

Z tego pow odu przed wszelką krytyką konsumpcyjno-m aterialistycznej postaw y życiowej świata zachodniego, a tym samym Europy Zachodniej,

[V]

przed wszelką krytyką rozprzestrzeniającej się bezbożności i zaniku m yślenia wartościam i ładu i porządku na Zachodzie oraz przed wszystkim i wysiłkami zachow ania W schodu przed owym i zgubnym i wpływam i, należy z całą trzeźwością zbadać istniejące m ożliwości tego uchronienia. Obojętnie jak by osądzono wpływ środków m asow ego przekazu z całego świata, nie tylko z Zachodu, jest on nie do powstrzym ania, gdyż kaznodzieje areopagu środków m asow ego przekazu zdążyli już dotrzeć ze swoim i głośnikam i do najdalszych zakam arków świata. N ie ma w ioski, która m ogłaby się uchować przed zasięgiem nowych m ediów kom unikow ania się. N a skutek tego różnice m iędzy życiem miejskim i wiejskim coraz bardziej obumierają, a w końcu giną.

D la postaw y kościelnej nakazem chwili przeto nie będzie ucieczka i zachow aw czość, lecz w ychow anie ku rzeczywistej zdolności do konkurencji - tak sam o jak już kiedyś postulow ał św. Paweł:

„Czyż nie wiecie, że gdy zawodnicy biegną na stadionie, wszyscy wprawdzie biegną, lecz jeden tylko otrzymuje nagrodę? Przeto tak biegnijcie, abyście ją otrzym ali" (1 K or 9, 24)

K onkurencyjność, o którą tu chodzi, ma jednak specyficzny charakter, gdyż jest to konkurencyjność połączona z dialogiem . Ujm ując to w tezę m ożna powiedzieć: konkurencyjność, której nam dziś potrzeba, to k on ­ kurencyjność w dialogowej postaci. Dokładniej o tym niżej.

„K onkurencja” oznacza w spólny bieg. „ D ia lo g ” oznacza rozm owę. Gdy teraz w obliczu K ościoła w przełom ie Europy konkurencję i dialog połączy­ m y ze sobą, to będziemy przez to chcieli powiedzieć: tam, gdzie chrześcijanie z innymi konkurują i tam, gdzie z nimi pragną nawiązać dialog, nie występują przeciwko nim w ten sposób, że w końcu byłby zwycięzca i zwyciężony. To ostatnie nie ma nawet miejsca w sporcie, gdy chodzi o czystą walkę sportową. Tu jednak chodziłoby o taką konkurencję, przy której w końcu u celu znaleźliby się wszysczy.

Czyni to jednak niezbędnym fundam entalną zm ianę stylu myślenia. W rozpatrywanej tu bowiem prawdziwej konkurencji nie chodzi już tylko o własne bezpieczeństwo i o w łasny sukces. D o p ó k i punktem ciężkości będzie własne bezpieczeństwo oraz własna tożsam ość, dopóty będę zm uszony bronić siebie przed innym i i ten inny będzie w związku z tym postrzegany przeze m nie przede wszystkim jako zagrożenie. Jest on m oim przeciwnikiem, a nawet m oim wrogiem . Tak sam o będę żył z obrazam i wroga i dzięki tym obrazom będę we w ładzy przesądów - wystarczy gdy tylko innego uznam za zagrożenie. D o straszliwych konstatacji naszych czasów należy dostrzeżenie faktu, że my także jako chrześcijanie w perspektywie historycznej zbyt długo żyliśm y jedynie naszymi zdobyczam i i naszym i zwycięstwam i. W m iędzy­ czasie jednak dopędziły nas nasze klęski, nasze błędne oceny, nasze błędne działania.

2 1 8 H A N S W A LD EN F ELS _[8]

i protestanci, odbyli w 1992 roku, w rocznicę odkrycia Am eryki, pielgrzymkę do Flossenbiirg, miejsca śmierci B o n h o e f f e r a . N ie żadna pomniejsza osob istość, lecz sam papież J a n P a w e ł II w czasie sw ego pobytu w Santo D om in go m ów ił wyraźniej niż wielu innych przyw ódców kościelnych o winie chrześcijaństwa. Oświęcim znajduje się tu, w Polsce, i jest to nie tylko miejsce śmierci bł. Edyty S t e i n oraz św. M aksym iliana K o l b e , lecz przede wszystkim także niezliczonej rzeszy Ż ydów i innych ludzi, którzy tam stracili wiarę w Boga. Dzisiaj jest u nas niem ało m łodych teologów , którzy w obliczu nie dających się zapom nieć cierpień w tych i innych obozach, formułują swoje pytanie o B oga i o swój K ościół - pytania do Boga sam ego, ale też do pokoleń ojców i m atek - pytania do nas sam ych. Także i te ciężary dźwigam y ze sobą dzisiaj w przełom ie Europy. Prawdę m ów iąc, nie ułatwiają one nam konkurencyjnego biegu.

Oczywiście w tej sytuacji jeszcze coś innego staje się jasne: K ościół jest i pozostaje instrumentem. W tym rozumieniu troska o K ościół nie powinna zajm ować pierwszego miejsca. W ażnym pow inno być to, o co naprawdę w K ościele chodzi: o B oga oraz o ludzi. Sobór w niezapomnianej formule wyraził to na początku Konstytucji dogmatycznej o K ościele Lumen gentium nr 1, że K ościół jest sakramentem, czyli znakiem i narzędziem wewnętrznego zjednoczenia z Bogiem i jedności całego rodzaju ludzkiego. Oddziaływanie na to, by ludzie tworzyli m iędzy sobą jedność i aby B óg także w tym czasie p ozostał dla ludzi uzdrawiającym partnerem rozm owy, stanow i centralne zadanie K ościoła. W latach posoborow ych ow o zadanie K ościoła m ożna ująć w jednym słowie, które w m iędzyczasie uległo inflacji: dialog.

4. D IA L O G

Już nawet w przypadku wspom nianej konkurencji owi tzw. „współ- biegnący” uzyskują pewne oblicze. N apraw dę ma to miejsce dopiero w dialogu. Ten, kto m ów i „d ialog” , nie tylko bierze tego drugiego w p o ­ le sw ego widzenia, lecz także angażuje siebie sam ego, w końcu patrzy m oże mniej na siebie sam ego i innych, a raczej na sprawę, która obydw ojga łączy. N ie wnikając w dalsze rozw ażania teoretyczne popatrzm y teraz na K ościół.

K iedy K ościół m ówi „d ialog” , to m usi sam najpierw uznać, że jest w spólnotą uczniów Chrystusa, którzy posiadają różnorakie oblicza, a każdy z nich posiada własną historię kontaktu z Bogiem , o której pam iętać chcą i pow inni. D o nie dających się już cofnąć postaw nowożytnej epoki europejskiej należy w yraźny akcent na p od m iotow ość człowieka, każdego człowieka. K ościół ow ą ideę realizuje tam, gdzie chrześcijanina w oparciu o chrzest i bierzm owanie uznaje z pełnopraw nego członka w spólnoty. W konsekwencji takiego podejścia hierarchiczna struktura K ościoła w Lu­ men gentium jest um iejscow iona nie przed om awianiem pow szechnego bytu

[9]

₂₁₉

chrześcijanina, lecz w dołączeniu do niego, a tym sam ym zostaje w całej pełni podkreślony służebny charakter urzędu K ościoła.

D ialogow a postaw a K ościoła oznacza jednak w tedy zobow iązanie się do uznania także w szystkich niewierzących jeszcze w Chrystusa jako Zbawiciela za stw orzonych na obraz i p odobieństw o Boże, a tym samym za podm ioty zdolne do dialogu. N ie pogardy oczekuje się od K ościoła w stosunku do człowieka doby dzisiejszej, lecz zwrócenia się ku niemu. W konsekwencji chrześcijanie, a więc i K ościół, m uszą nie szczędzić wysiłku, by wraz z obywatelam i tego świata budować świat Boży.

T o wszystko ma swoje konkretne skutki dla działań wewnątrzkościelnych, jak i dla traktowania przez K ościół różnych grup ludzkich w świecie. N adal aktualne są zagadnienia takie jak kwestia struktur kościelnych, wzajem nego stosunku hierarchii i kleru do laikatu, sprawa roli m ężczyzn i kobiet w Kościele. W ażniejszym jednak niż zajm owanie się kwestią struktur pow inny być następujące kwestie:

- przesłanie ewangeliczne ma się stać zaczynem zakwaszającym wszystko; jak mają się sprawy z zasiewem na tej ziemskiej roli pełnej kam ieni, chwastów i posuchy przeszkadzających we wzroście oraz jak się mają sprawy z m oż­ liwością takiego przygotow ania ziemi, by ziarno m ogło wzejść;

- jak się mają sprawy ze światłem , które pragnie ośw iecić każdego człowieka na ten świat przychodzącego.

T o właśnie takie obrazy zakw aszonego ciasta oraz soli i ziem i, obrazy o siewie i ziarnku pszenicy, o świetle i prom ieniach prawdy świadczą dziś bardziej o istocie bycia chrześcijaninem, a tym sam ym o istocie K ościoła, aniżeli obecne oblicze K ościoła. D la K ościoła Europy oznacza to: w przy­ szłości K ościół powinien żyć jeszcze wyraźniej w obrębie społeczeństwa europejskiego, wśród jego ludów i narodów, aniżeli przeciwstawienia do tego wszystkiego. Cechą szczególną K ościoła europejskiego jest to, że m oże on wnieść do K ościoła pow szechnego swoje doświadczenia ze światem , z kul­ turą Europy i jej różnym i kulturami, w których tak często w bolesny sposób nauczył się, by w im ieniu Boga i dla zbawieniu dusz, za każdym razem znajdywać swoje now e oblicze.

W ciągu całych stuleci chrześcijaństwo było w Europie decydującym czynnikiem kulturotwórczym. N adal chrześcijaństwo uzewnętrznia się w o b ­ razie człowieka Europy, w jego etosie, jego m oralności, zachow aniach społecznych i edukacyjnych, sztuce, w obrazie jego krajobrazów. W równej mierze zarów no W schodu jak i Zachodu Europy. Ciągle jeszcze wieże k ościołów naszych krajów to niczym stare i now e znaki przypom inające 0 celu życia, który w życiu ziem skim nie wyczerpuje się, lecz swoje prawdziwe miejsce ma hen, poza śmiercią i winą, w tym co zwie się „B óg” . N iech jako przykład posłuży mi kościół w N ow ej Hucie, który daleko poza K raków 1 Polskę oddziaływuje jako sym bol obecności Boga w świecie bez Boga. Faktycznie żyjemy - używając słów B o n h o e f f e r a - przed Bogiem

2 2 0 H A N S W A L D E N F E L S _[10]

i z Bogiem w świecie bez Boga. Pow ołaniem egzystencji chrześcijańskiej jest nadal um ieć ow ego Boga obecność znaleźć i zatrzymać.

O becność zbaw czego przesłania ewangelicznego dokonuje się jednak przede w szystkim na dwa sposoby:

- po pierwsze K ościół powinien stale podtrzym ywać wśród ludzi pytanie o w szechstronne spełnienie życia

- w ten sposób zadaniem jego są starania, by w świetle świata obiecanego dać odpow iedź na pytania ludzi znajdujących się w drodze. O dpow iedź tę będzie m usiał K ościół uwzględnić w ogólnoludzkim dyskursie.

D ziw nym trafem i tutaj wyłania się kwestia konkurencji. Jeżeli bowiem nie mylę się, to właśnie K ościół przez długi czas sw oim i odpow iedziam i tak bardzo prow okow ał ludzkość, że dzisiaj welu ludzi zwraca się przeciwko wierze i tzw. „absolutyzm ow i” chrześcijaństwa. Ten sam K ościoł jednak też dzisiaj ze sw oim i pytaniam i innym grupom ludzkim włącznie z religiami stawia w yzwania, a z drugiej strony ma odpow iedzieć na pytania stawiane przez ludzkość, pytania o sprawiedliwość i pokój, solidarność i m iłość, nadzieję i odpow iedzialność, o pojednanie i życie, a wreszcie na pytanie o zbaw ienie i wypełnienie się.

Tam, gdzie K ościół w ten sposób działa, staje się rzeczywiście zaczynem ciasta i ziarenkiem pszenicy, a wyrażając się p o chrześcijańsku, staje się uczestnikiem losu Jezusa Chrystusa, Jego życia i śmierci, zbawienia świata. Szanse chrześcijaństwa w dzisiejszej Europie są znacznie większe, niż wielu zalęknionych chrześcijan różnych szczebli kościelnych uważa to za m ożliwe. Liczba tych, którzy żyją adwentem , jest nieskończenie wielka. Słusznie zauw aża Leszek K o ł a k o w s k i :

Świat, w którym żyjem y, nie je st światem człowieka zaspokojonego w zado­ wolonej pewności, umocnionego w wierze lub niewierze. Jest to raczej wiek wygnańców, uciekinierów, azylantów, tułaczy, ,,wiecznych Ż y d ó w ” w po­ szukiwaniu utraconej - duchowej lub fizycznej - ojczyzny. W tym życiu monad nie ma ju ż nic pewnego, nic dokonanego, nic ostatecznie ustalonego, n ic -p o z a samym tułaniem się.

W łaśnie na tej drodze, którą w edług papieża J a n a P a w ł a II jest człow iek, i nie gdzie indziej, jest miejsce K ościoła w dzisiejszych czasach przełom u.

5. PO D Z IĘ K O W A N IE

M uszę zakończyć słowam i podzięki: dziękuję R ektorow i i Senatowi A kadem ii Teologii Katolickiej w W arszawie, Jego M agnificencji Księdzu Profesorow i D ok torow i Hab. Janowi Ł a c h o w i , K siędzu D ziekanow i Profesorowi D ok torow i Hab. R om anow i B a r t n i c k i e m u , za nieoczeki­ wane i niezasłużone uhonorow anie, które mi w tej godzinie przypadło; dziękuję także K siędzu Profesorow i D ok torow i Hab. W ładysław ow i K o

-[

11

w a 1 a k o w i za dobre słowa, które z tej okazji wygłosił. N ie ulega dla mnie żadnej w ątpliwości, że w nadanym mi wyróżnieniu m uszę dopatrzeć się przede wszystkim uznania i um ocnienia porozum ień zawartych między N adreńskim Uniwersytetem Friedricha-W iłhelma w Bonn i Uniwersytetem W arszawskim, a w jego ramach m iędzy Akadem ią T elogii Katolickiej w W arszawie, a naszym W ydziałem Teołogii Katolickiej. W yróżnienie to będzie jednak równocześnie oznaką, że jako teologow ie we w spólnym w ysiłku i ufności w Panu w szechczasów, chcemy wyruszyć we w spólną drogę ku przyszłości Europy.

Przy tej okazji chciałbym jednak także podziękow ać za wielostronne koleżeństw o i przyjaźń, których w ubiegłych latach w oln o mi było dośw iad­ czyć w tym kraju. W tym duchu dziękuję innym, przede wszystkim dwom byłym R ektorom Akadem ii profesorom D ok torom hab.: Rem igiuszowi S o b a ń s k i e m u i H elm utow i J u r o s o w i . D ziękuję również w spół­ braciom z Polskiej Prowincji Zgromadzenia Słowa B ożego, u których od dawna korzystam z „praw dom ow nika” - tu wym ienię za wszystkich innych ojca A ntoniego K o s z o r z a . W końcu zwracam się też do m oich własnych współbraci z K olegium B obolanum , jako ich reprezentanta wymieniając ojca D ziekana Profesora D oktora Józefa K u 1 i s z a.

W obliczu historycznych doświadczeń Polski, N iem cy są w stanie wyrazić jedynie skrom nie swój szacunek. Jedynie to, i nic innego, chciałbym wyrazić w tej godzinie. Jako N iem iec życzę naszym obydwu narodom , aby między nami, ponad wszystkim i m ogiłam i, które w yrosły, przybywało przyjaźni i przyjaciół. Jako chrześcijanin życzę nam, aby Ewangelia Jezusa Chrystusa była dla nas zbawiennym drogowskazem w tych przełom owych czasach Europy i prowadziła nas drogą, nawet gdyby ona m iała stać się jeszcze bardziej kamienista.