ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LV NR 2 WARSZAWA 2004: 4 0 5 -418
ZY G M U N T STRZY SZCZ
BEZGLEBOWA METODA REKULTYWACJI
TERENÓW POPRZEMYSŁOWYCH W WOJ. ŚLĄSKIM
OSIĄGNIĘCIA I ZAGROŻENIA
THE SOILLESS RECLAMATION METHOD
OF THE AFTER-INDUSTRIAL AREAS IN SILESIAN PROVINCE
ACHIEVEMENTS AND THREATS
Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska, Polska A kadem ia N auk, Zakład Rekultyw acji Terenów Poprzem ysłow ych
A bstract: Large amounts o f industrial wastes produced in Silesian Province are also stored in
this area. Among these wastes mine tailings predominate. They are located close to the coal mines or on so-called central dumping grounds, which are located in excavations rem aining after sand exploitation (Przezchlebie, Brzezinka, Smolnica) or also in areas o f mining subsidence being the result o f underground hard coal mining. Due to favourable pétrographie, mineralogi- cal and chemical compositions o f mining and energy wastes using o f the soilless reclamation method is economically and environmentally effective. This kind o f reclamation is not suitable for zinc and lead flotation wastes, because o f relatively high uptake o f trace elements by low- and high-growing vegetation. It is possible to reclaim settling tanks with flotation wastes using soilless method, but after covering the surface with the mine tailings, which contain low amount o f heavy metals and do not create the ecological threat to the environment.
Słowa kluczowe: odpady przemysłowe, zwałowiska, rekultywacja bezglebowa. K ey w ords: industrial wastes, waste heap, soilless reclamation.
WSTĘP
W edług danych GUS [Ochrona Środow iska 2001] w ostatnich latach corocznie pow staje ponad 120 min ton odpadów przem ysłow ych, z czego w ykorzystaniu w różny sposób podlega nieco więcej niż połowa. N a składowiskach znajduje się ponad 1,8 mld ton odpadów, z czego do 43% znajduje się w byłym województwie katowickim. Pozostałe odpady występuje głównie w południowo-zachodniej części kraju zajmując powierzchnię kilkunastu tysięcy hektarów . W edług danych U W w K atow icach ilość odpadów
406 Z. Strzyszcz
nagromadzonych w byłym woj. katowickim w ciągu ostatnich 100 lat sięga 1,5 mld ton, a corocznie w tym wojew ództwie powstaje ich ok. 90 min ton. Z ilości tej 86 min ton to odpady przem ysłow e, w których poszczególne branże m ają następujący udział: • górnictw o w ęgla kam iennego - przeszło 80%,
• przem ysł energetyczny - ponad 7%, • hutnictw o żelaza i stali — 6%,
• pozostałe, w tym przetw órstw o rud cynku i ołowiu — 5%.
W edług danych byłej Państwowej Agencji Restrukturyzacji G órnictw a (PARG) w 2002 roku górnictw o w ęgla kam iennego w ytw orzyło 35,3 m in ton odpadów . W porów naniu z rokiem poprzednim było to o 3,2 min ton mniej, a w porów naniu z latami 1994-1995 spadek jest wyraźny, bo wynosi 17,2 do 19 min ton. Z ilości 35,3 min ton w ykorzystano gospodarczo 31,9 min ton, co stanowi przeszło 90%. N ależy jed nak podkreślić, że większość tzw. gospodarczego zagospodarowania to użycie odpadów do niwelacji niecek osiadania, których sprawcą jest górnictwo węgla kam iennego. Użycie odpadów do niwelacji nie likwiduje potrzeby technicznej i biologicznej rekultyw acji takich obszarów. Choć ilość odpadów trafiających na zw ałow iska w łasne kopalń zm niejszyła się, w woj. śląskim w 2000 roku było na tych zw ałow iskach przeszło 795,7 min ton odpadów, a obszar niezrckultyw ow any to praw ie 3000 ha [Rocznik Statystyczny 2001]. Do tego należy dodać odpady lokow ane na tzw. centralnych zw ałow iskach (M aczki-Bór, Smolnica, Przczchlebie). Każdej wydobytej tonie w ęgla tow arzyszy 0,4-0 ,5 tony odpadów.
Zakładając, że średnia gęstość przestrzenna odpadów wynosi około 2500 kg/m 3 przy 20 m w ysokości zw ałow ania, to roczne zapotrzebow anie górnictw a w ęgla kam iennego pod zw ałow iska w ynosi około 120 ha. W rzeczyw istości m asa nasypow a o d p ad ó w g ó rn icz y ch lo k o w an y ch na zw ało w isk ach c e n traln y ch („ S m o ln ic a ” , „Przczchlebie” , „B rzezinka” i „Bór-Zachód „) waha się od 1280 do 1480 kg/m 3, zatem potrzebna pow ierzchnia musi być prawic dw ukrotnie większa. Prognozy G łów nego Instytutu Górnictwa z 1985 r. przewidywały, że w roku tym z prawie 94 min ton ogólnej ilości odpadów , pochodzących z produkcji górniczej około 70 m in t m iało być w ykorzystane do podsadzania wyrobisk; faktycznie do tego celu w ykorzystano tylko 8,3 min ton, czyli około 10% (Łukaszczyk, Tabor 1979). W 1992 r. do podsadzki hydraulicznej i pneumatycznej wykorzystano 11,1% odpadów, do innych celów na dole 3,9%, czyli łącznic 15% z prawic 57 m in ton (R ocznik Statystyczny... 1993).
W woj. śląskim spalany jest węgiel kamienny. Ilość nagrom adzonych odpadów energetycznych w końcu 2000 r. w ynosiła praw ic 69 min ton. W ciągu roku przybyło przeszło 3,2 min ton. Działa tu szereg dużych zakładów energetycznych takich jak: Rybnik, Jaw orzno, Łagisza, Siersza, Łaziska, Halem ba oraz cały szereg m niejszych. Część odpadów energetycznych w woj. katowickim lokowana była oddzielnie na obszarze centralnych zwałowisk odpadów górniczych (zwałowisko „Przczchlebie”, „Brzezinka”), a część łącznie z odpadami górniczymi (zwałowisko „Sm olnica”). Stwarza to korzystne warunki do w zajem nego w ykorzystania tych grup odpadów.
N ależy także wym ienić odpady po flotacji rud cynku i ołowiu oraz odpady górnicze towarzyszące ich wydobyciu. Przy wydobyciu ok. 5 min ton m d cynku i ołowiu, osadniki po ich flotacji zajm ują obszar ok. 500 ha w woj. śląskim i m ałopolskim .
B ezg leb o w a m etoda reku ltyw a cji te re n ó w p o p rzem ysło w y ch ... 407
RYS HISTORYCZNY BADAŃ NAD METODĄ BEZGLEBOWEJ
REKULTYWACJI TERENÓW POPRZEMYSŁOWYCH
Badania zrwiązane z rekultywacją biologiczną zwałowisk towarzyszących eksploatacji głębinowej w ęgla kam iennego, prow adzone są w Polsce od 1954 roku. Rozpoczęto od klasyfikacji zwałowisk na podstawie takich kryteriów, jak kształt zwałowiska, jego skład g ra n u lo m e try czn y , w y stęp o w a n ie cz y n n o ści term iczn ej oraz sto p ień p o k ry c ia roślinnością [Paprzycki 1957].
D rugi etap to znacznie pogłębione studia w zakresie szeregu czynników , m ających istotny w pływ na tok rekultyw acji biologicznej zw ałow isk przepalonych i nieprze- palonych [Skawina 1958, Skawina, Greszta 1959]. Etap ten charakteryzował się również próbam i introdukcji szeregu gatunków drzew i krzew ów na obiekty, których podłoże oraz w łaściw ości fizykochem iczne, stosunki w odne oraz zaopatrzenie w składniki odżyw cze wykluczały, zdaniem wielu leśników, m ożliw ość w zrostu i rozw oju, czy w ogóle egzystencji drzew i krzewów. Etap ten trw ał do końca 1961 r. Jednakże głównym czynnikiem ham ującym postęp w zakresie rekultywacji leśnej było niedocenianie roli, ja k ą spełnić m oże na zw ałow iskach azot w niesiony w formie naw ożenia m ineralnego. Z w iązane to było z p rz y ję tą ko n cep cją w prow ad zen ia na zw ały tzw. gatun kó w pionierskich lub też zdolnych do zaopatrywania się w azot poprzez symbiozę z bakteriami i prom ieniow cam i. W okresie tym preferow ano rów nież stosow anie tzw. hum usu i to zarów no w dołki w czasie sadzenia, ja k też rozścielanego pow ierzchniow o.
Trzeci etap rozpoczął się w 1970 r., kiedy to rozpoczęto badania zw iązane z przem ianam i odpadów na zw ałow isku oraz roli naw ożenia m ineralnego w procesach rekultyw acji biologicznej [Harabin 1973, Harabin, K aw alec 1979, H arabin i in. 1974, H arabin, Strzyszcz 1976, 1979, Strzyszcz 1978, 1982, 1985, Strzyszcz, A ldag 1978, Strzyszcz, H arabin 1976, Strzyszcz i in. 1974, 1981]. B adania te zw iązane były z tw orzeniem w w yrobiskach po kopalnictw ie piasku podsadzkow ego tzw. centralnych zw ałow isk odpadów górniczych o pow ierzchni od 50 do ok. 2000 ha. Ich zakończenie nastąpiło w latach 1985-1987 i doprowadziło do opracowania kryteriów oceny odpadów górniczych, w ażnych z punktu widzenia potrzeb rekultywacji biologicznej centralnych zw ało w isk tzw. m eto d ą b ezg leb o w ą [S trzyszcz 1989, 1995]. P ocząw szy od lat siedem dziesiątych rozpoczęto badania dotyczące bezglebowej rekultywacji zw ałowisk popiołów w Przezchlebiu, O św ięcim iu oraz w Blachow ni Śląskiej, a także osadników po flotacji rud cynku i ołow iu w rejonie Piekary - Bytom - Bukowno.
B adania trzeciego etapu pozw oliły rów nież na odpow iedź na następujące pytania dotyczące stosow ania humusu: ja k zapew nić do rekultyw acji tak dużych obszarów potrzebną ilość tzw. humusu, jakiej powinien być on jakości, jaka powinna być miąższość nanoszonej w arstw y oraz czy to przedsięw zięcie je st przyrodniczo i ekonom icznie uzasadnione? N adm ienić należy, iż ze w zględu na w łaściw ości fizyczne odpadów hutniczych ich rekultyw acja m etodą bezglebow ą jest utrudniona.
408 Z Strzyszcz
„HUMUS”, JEGO JAKOŚĆ, ILOŚĆ ORAZ FUNKCJE
NA ZWAŁOWISKACH
G łów nym źródłem „hum usu” na Śląsku je st selektyw nie zdejm ow ana 2 0 -3 0 cm w arstw a gleby na terenach przeznaczonych do odkrywkow ej eksploatacji piasków podsadzkowych, w rejonach takich miejscowości Ja k : Szczakowa, Kuźnica W arężyńska oraz K otlam ia, gdzie głów nie w ystępują gleby leśne, stąd tzw. hum us tw orzony jest przede wszystkim przez ściółką leśną (poziom O), poziom próchniczno-m ineralny (Ah), p o z io m b ie lic o w a n ia (E) i c z ęścio w o p rz ez p o zio m w m y cia (B ). M ią ż sz o ść poszczególnych poziomów, jak również skład granulometryczny poziom ów mineralnych jest różny, ale zdecydowanie przew ażają piaski. M ożna wiąc powiedzieć, że tzw. humus to p rz ew aż n ie m iesza n in a ściółki z m in era ln ą c z ą śc ią gleby leśnej o sk ład zie granulom etrycznym piasków słabogliniastych, w których udział w ągla organicznego rzadko przekracza 1%, a przew ażnie w aha sią od 0,3 do 1,0%.
Jak w iadom o, w iększość gleb leśnych w Polsce jest m ocno zakw aszona, stąd też hum us w ykazuje odczyn kw aśny i bardzo kwaśny. R ów nież zaw artość składników pokarm ow ych je st w nim bardzo m ała (1-2 mg fosforu i potasu), przew ażnie brak m ineralnych form azotu. O znacza to, że jakość m ieszaniny piasku ze ściółką leśną nie je st najw yższa, stąd określenie jej jako hum us jest w ielką przesadą.
Następne pytanie, jakie się nasuwa, to jak a powinna być miąższość warstwy humusu nanoszonej na zw ałow iska w przypadku zadam ienia oraz zadrzewienia. M ożna uznać, że dla p rzeprow ad zenia zadarnienia w ystarczy 10 cm w arstw a hum usu. Jednak naniesienie takiej warstwy na skarpy o nachyleniu nawet 1:4 sprawia, że pierwszy większy opad deszczu pow oduje jej zm ycie do dolnych partii skarpy. Spow odow ane to jest zbiciem górnej warstw y zw ałowiska (tworzeniem skorupy) po okresie 6 -1 2 m iesięcy od jej usypania. N a zjaw isko to w pływ ają z jednej strony skład m ineralogiczny i chem iczny odpadów, procesy ich wietrzenia, a także oddziaływanie m aszyn używanych do form ow ania skarp. W ymieszanie humusu z odpadami, co zapobiegłoby jego zm yciu, jest niemożliwe ze względu na dużąszkieletowość odpadów i brak odpowiednich maszyn,
aby zabieg ten wykonać.
W przypadku zadrzewienia, w arstw a hum usu pow inna wynosić, co najm niej 100 cm, przy um ieszczaniu sadzonek w dołkach. Warstwa 30-40 cm humusu spełnia funkcję okrcślanąjako ściółkowanie, którego oddziaływanie na odpady i wprowadzone sadzonki je st różne. W arstwa hum usu o m iąższości 50 cm je st za m ała, bo po okresie około dw óch lat system korzeniow y dociera do odpadów górniczych i z reguły zam iera. Powodów m oże być tu wiele (bardzo kwaśny odczyn, zbitość górnej warstwy odpadów, w arunki cieplne i w ilgotnościow e, zasolenie i inne). Przy 100 cm w arstw ie hum usu, trzeba by na 1 ha zw ałow iska pozyskać go z 3 -4 ha gleb leśnych przeznaczonych na eksploatację piasków podsadzkow ych. Na 1500 ha, jak ie obecnie zajm ują centralne zw ałow iska, należałoby, więc selektyw nie zdjąć hum us z 45 0 0 -6 0 0 0 ha gleb leśnych. W kopalni piasku „S zczakow a” zm agazynow ano około 1 m in ton hum usu. Przy m iąższości 100 cm w ystarczy to na pokrycie około 100 ha zw ałowiska. Pozostaje więc nadal pytanie, skąd wziąć resztę potrzebnego humusu. Tych potrzeb nie pokryw ają rów nież pozostałe kopalnie piasków podsadzkow ych. Ponadto kopalnie odczuw ają spadek zapotrzebow ania na piasek.
B ezg leb o w a m etoda reku ltyw a cji terenów p o p rzem ysło w ych ... 409
Zawartość składników pokarmowych w humusie, ja k ju ż zaznaczono, jest m inim alna i nie pokryw a potrzeb ani roślinności zielnej, ani drzew i krzewów. O bjaw ia się to m.in. jasnozielonym , a naw et żółtym zabarwieniem tak w schodów traw, ja k i liści oraz szpilek
drzew i krzew ów w prow adzonych na zw ałow iska pokryte hum usem .
Trzeba więc stosować naw ożenie m ineralne, które z jednej strony pow oduje wzrost kosztów, z drugiej zaś sprzyja zachw aszczeniu drzew i krzewów. To ostatnie w pływ a ujem nie na bilans wodny, jaki tw orzy się na zw ałowisku, co doprow adza do usychania sadzonek, jako że w ody opadow e pobierane są przez roślinność zielną i nie starcza ich dla drzew i krzewów. N a zw ałow iskach w odróżnieniu od gleb, naw et piaszczystych, nieco inaczej kształtują się stosunki wodne i one często decydują o powodzeniu zabiegów rekultywacyj ny ch .
W odróżnieniu od gleb, których poszczególne poziom y spełniają określoną rolę w ekosystem ie leśnym czy rolnym , naw et m echaniczne przeniesienie tych poziom ów w całości na zwałowisko nie spowoduje, że będą one spełniać taką sam ą rolę jak w glebach.
Te rozw ażania spowodowały, że po okresie „euforii” związanej ze stosow aniem hum usu zaczęto system atycznie badać odpady karbońskie w takim kierunku, aby odpowiedzieć na pytanie, czy przynajmniej niektóre z nich nie m ogą pełnić na zwałowisku funkcji skały m acierzystej przyszłych gleb [Cebulak, Kozłowski 1980, Strzyszcz 1978,
1985,1989, Strzyszcz, Aldag 1978, Strzyszcz i in. 1981].
CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA MOŻLIWOŚĆ ZASTOSOWANIA
BEZGLEBOWEJ METODY REKULTYWACJI ODPADÓW
I ZWAŁOWISK
O dp ad y górnicze
Z praktyki rekultyw acyjnej wynika, że dobre przyjęcie sadzonek w prow adzanych na zw ałow iska obserw uje się wtedy, gdy w górnej w arstw ie przew ażają odpady o gra nulacji poniżej 50 mm, przy określonym udziale odpadów najdrobniejszych, tj. 5-1 mm. N iepożądana jest natom iast granulacja drobna (poniżej 1 mm) przy zadarnieniu zw ałow isk z tego w zględu, że utrudnia ona w schody traw, a przyczyną je st tw orzenie się skorupy w w arstw ie pow ierzchniow ej. O kreślony w pływ na tw orzenie skorupy, oprócz granulacji, m a skład m ineralogiczny i chem iczny odpadów [Strzyszcz 1989].
P rzy ch a rak tery sty c e p etro g raficz n o -m in eralo g icz n ej i chem iczn ej u tw o ró w karbońskich, w pierw szym okresie badań bazow ano głów nie na klasyfikacji K uhla [1955], której przydatność do rekultyw acyjnej oceny odpadów była jed n ak niew ielka, gdyż dotyczyła utw orów karbońskich jako całości.
B adania późniejsze wykazały, że biorąc pod uw agę ilość poszczególnych rodzajów odpadów, jak ie trafiają na zw ałowiska, pod w zględem składu petrograficznego liczyć się należy z następującym szeregiem malejącym:
iłow ce > m ułow ce > piaskow ce > łupki w ęglow e > inne.
Tym niem niej w obrębie poszczególnych rejonów górniczych m ogą w ystępow ać znaczne różnice w składzie petrograficznym zw ałow anych odpadów [Tw ardowska i in. 1988].
410 Z. Strzyszcz
Skład m ineralogiczny odpadów uzależniony je st w znacznej m ierze od składu petrograficznego. Iłowce charakteryzują się znaczną zaw artością kaolinitu, illitu, a niektóre m ontm orylonitu. Zaw artość tych istotnych dla rekultyw acji m inerałów je st znacznie w yższa niż w glebach, przy czym przew aga w niektórych odpadach (w porów naniu z glebam i) illitu i m ontm orylonitu stw arza korzystne przesłanki dla rekultyw acji biologicznej [Album... 1986, Strzyszcz 1989]. M ułowce i drobnoziarniste piaskow ce zaw ierają w iększe niż iłowce ilości kwarcu, a ponadto zaw ierają kaolinit, illit, w ęglany oraz skalenie; mniej niż iłowce zaw ierają w ęgla i pirytu. Tego ostatniego najwięcej jest w łupkach w ęglow ych.
W składzie chem icznym w ystępują znaczne różnice m iędzy po szczególnym i w arstw am i, tak w układzie stratygraficznym , ja k i technologicznym . D otyczy to zw łaszcza takich składników, jak: wapń, m agnez i potas, istotnych dla wprow adzonej na zw ałow iska roślinności, ja k rów nież sodu w pływ ającego na w łaściw ości fizyko chem iczne odpadów znajdujących się na zw ałowisku. Zaw artość w apnia je st bardzo m ała i w niektórych przypadkach w prow adzona na zw ałow iska roślinność m oże w ykazyw ać objaw y niedoboru tego składnika. D otyczy to zw łaszcza odpadów w pierwszej fazie ich zw ałow ania (3-12 m iesięcy), a więc takich, które nie zawsze objęte są intensyw nym procesem w ietrzenia fizycznego i chem icznego (tab. 1).
Oprócz stosunków wodnych do najważniejszych czynników fitochemicznych należy odczyn odpadów i to zarówno aktualny, jak i potencjalny, którego źródłem dodatkowym sąsiarczki [Strzyszcz 1985,1989]. Jak wykazały badania lizymetryczne, a także badania prowadzone na zwałowiskach, odczyn odpadów górniczych jest param etrem wyjątkowo dynamicznym, na co wpływ ma znaczna zawartość sodu (możliwość tworzenia NaHCO^) a także siarczków. Znaczna zmienność pH w czasie i przestrzeni w ym usza konieczność przew idyw ania zm ian odczynu na zw ałow isku od m om entu ulokow ania odpadów i przez następny okres 5 -15 lat. O pracow any test pom iaru pH w w odzie i H 0O 0 pozw ala na określenie buforow ości odpadów w stopniu znacznie bardziej precyzyjnym (tab. 2) niż sposób podany w literaturze [Twardowska 1981, Twardowska i in. 1988], w którym nie uw zględnia się w szystkich zakresów buforow ania; stąd interpretacja uzyskanych w yników je st wątpliwa.
S p ecy fik a skład u ch em iczn eg o o dp ad ó w p o w o d u je, że często sk ład n ik iem deficytow ym jest wapń. N ależy go uzupełnić przez jednoczesne zw ałow anie odpadów górniczych i energetycznych lub przez stosowanie nawozów mineralnych zawierających w apń (superfosfat, m ączka fosforytow a). M ało w apnia je st rów nież w odpadach górniczych Lubelskiego Zagłębia W ęglow ego [Lekan, 1981].
Z ekologicznego punktu w idzenia istotna je st rów nież zaw artość m etali ciężkich, których jest zdecydow anie mniej w odpadach górniczych niż w glebach leśnych i uprawnych na terenie GOP [Bzowski 1993]. Jest sprawą niedopuszczalną, że zwałowiska odpadów górniczych pokryw a się w toku rekultyw acji taką glebą, w której zaw artość metali ciężkich jest 10-20-krotnic w iększa niż w odpadach. W idać to w yraźnie na przykładzie gleb użytych do rekultywacji zw ałowiska odpadów kopalni „A ndaluzja” w Piekarach Śląskich (tab. 3).
Z przedstawionych danych wynika, że mimo pewnych niedostatków odpady górnicze m ożna biologicznie rekultyw ow ać m etodą bezglebową. Stosow anie w arstw y hum usu
B ezg leb o w ą m etoda reku ltyw a cji terenów p o p rzem ysło w ych ... 411
TABELA 1. Zawartość poszczególnych form niektórych składników w warstwach Gruszkowskich odpadów górniczych
TABLE 1. Contents of the individual forms of some components in Gruszkowski-layers of mining wastes
Typ skały Zawartość całkowita (%) Zawartość w wyciągu wodnym 1:5 Wyciąg Egne- ra-Riehma Ca Mg К Na Ca Mg К Na К Na mg/l 00 g Iłowiec 0,00 1,47 2,61 0,51 0,8 3,2 48,6 54,5 99,6 190,0 Mułowiec zwięzły 0,00 0,81 2,22 0,39 3,2 5,5 19,0 152,0 126,6 200,0 Mułowiec zwięzły nie laminowany 0,00 1,30 1,17 2,65 2,52 0,26 0,33 2,5 5,0 2,4 7,9 5,5 20,5 44,5 89,0 97,1 110,4 185.0 200.0 Mułowiec ilasty laminowany 0,00 1.13 0,93 1.13 1,59 2,13 2,78 0,54 0,60 0,48 2.5 2.5 3,2 1.5 1.5 0,1 7,0 8,5 32,0 57,0 71.5 49.5 77,2 83,0 131,1 174.0 180.0 178,0 Iłowiec węglisty 0,00 0,90 1,09 0,48 2,5 3,2 8,0 68,5 72,2 190,0
o m ią ż sz o śc i 5 0 -1 0 0 cm nie m a ż a d n eg o u z a s a d n ie n ia p rz y ro d n ic z e g o ani ekonomicznego. Dowożenie humusu o kiepskiej jakości z kopalni piasku podsadzkowego „K otlam ia” lub „Szczakow a” na odległość 2 0 -6 0 km zw iększa koszty rekultyw acji co najmniej o 50%.
Procesy w ietrzenia w zależności od rodzaju odpadów trw ają od trzech m iesięcy do jednego roku, doprowadzając do pojawienia się w górnej warstwie utworów o granulacji poniżej 50 mm, co gwarantuje powodzenie zabiegów rekultywacyjnych tak przy kierunku leśnym (zadrzew ieniu), ja k i przy zadarnieniu.
Badania wykazały, że żyzność odpadów górniczych w wielu przypadkach przewyższa hum us, a brakujące składniki m ożna uzupełnić przez odpow iedni dobór form i daw ek naw ozów mineralnych.
O m ów iona m etoda została w drożona na centralnych zw ałow iskach „S m olnica” (5 ha) i „B rzezink a” (około 30 ha) oraz na w ielu zw ałow iskach przyzakładow ych. N asadzenia liczą sobie od 15 do 30 lat (tab. 4).
Odpady energetyczne
O d p a d y e n e rg e ty c z n e d z ie lą się na p o p io ły i żu ż le . W c a ło śc i o d p a d ó w energetycznych żużle stanow ią ok. 20% [Łączny 1983].
Skład granulom etryczny odpadów energetycznych m oże być zróżnicow any, co zw iązane je st ze stosow aniem różnych kom ór paleniskow ych przez poszczególne elektrow nie. Z danych literaturow ych w ynika, że stosując klasyfikację gleboznaw czą, popioły to głów nie utw ory piaszczyste i pyłow e, choć m ożna rów nież spotkać takie,
TABELA 2. Pomiar pH odpadów górniczych w H20 i H ,0 2 w zależności od składu petrograficznego TABLE 2. pH values of the carbonaceous rocks according to the H20 2 test
Warstwy Piaskowce Mułowce Iłowce Łupki Syderyty ilaste
n pH n pH n pH n pH n pH H20 H 2 ° 2 н 2 о н 2 ° 2 н 2 ° H 2 ° 2 н 2 о н 2 о 2 н 2 о н 2 о 2 Gruszowsko - jaklowieckie min max 6 5,5 8,9 2,1 6,4 21 5.2 9.2 2,1 6,9 23 4,9 8,8 1,8 6,9 3 6.9 7.9 2,1 4,2 X 7,3 4,3 7,3 4,4 7,6 4,1 7,3 3,2 Porębskie min птах 14 4,6 9,1 1,9 6,4 88 3,8 8,4 1,9 6,0 118 4 ,1 -7,9 2,0 6,6 99 4,1 7,4 1,8 3,2 11 7,0 4,2 X 7,4 3,3 6,7 3,1 7,9 4,1 6,3 2,3
Rudzkie - siodłowe min max 4 8,2 8,9 3,4 6,7 21 6,4 9,0 2,2 6,4 13 6,1 9,7 2,5 6,8 1 8,3 4,4 4 5,9 8,4 2,6 4,8 x^ 8,5 4,9 7,9 3,7 7,9 4,3 7,4 3,7 Załęskie min max 113 4,3 9,0 2,4 8,3 332 4.8 8.8 2,0 7,4 11 5,9 2,5 5 "x 7,6 4,7 7,6 4,3 x 24 7,5 3,8 63 7,5 4,1 86 7,7 4,2 14 6,6 2,6 5 7,3 3,8 n - liczba prób
B ezg leb o w a m etoda reku ltyw a cji terenów p o p rzem y sło w y ch . 413
TABELA 3. Zawartość niektórych metali w wyciągu 2 M H N 03 ze skał przywęglowych kopalni 'Andaluzja" oraz odpadów i gleb pobranych na zwałowisku "A"
TABLE 3. Heavy metal contents in 2 M H N 0 3 extract from the by-carbonaceous rocks of the coal mine "Andaluzja" and from wastes and soils collected from a waste-heap "A"
Nr pró by Rodzaj skały Fe (%) Cu Mn Zn Pb Cd Si mg • kg 1 Warstwy rudzkie I iłowiec 0,45 — 21 37 2 0,5 _ II mułowiec 0,32 - 70 17 6 0,5 -24 mułowiec 1,83 5,5 304 61 50 2,5 18,0 25 iłowiec 0,93 6,5 133 55 11 0,5 14,5 26 mułowiec 2,42 11,0 685 149 28 1,5 28,5 27 iłowiec 1,56 1,5 325 95 35 1,0 7,5 28 iłowiec 0,24 7,0 36 72 10 0,5 9,5 Warstwy siodłowe III mułowiec 0,47 _ 26 32 2 0,5 _ IV piaskowiec 0,21 - 16 42 10 0,5 -1 odpady z podsadzki 0,25 4,0 78 56 17 0,5 4,5 2 odpady z podsadzki 0,90 7,0 205 58 35 0,5 14,0 3 odpady z podsadzki 0,64 4,0 135 36 14 1,0 9,0 9 gleba 0,30 8,5 485 930 461 23,5 5,0 10 gleba 0,36 11,0 535 1220 580 30,0 6,5 12 gleba 0,33 3,5 540 225 128 7,0 8,5
które w ykazują skład granulometryczny glinpylastych [Łączny 1983, Góra 1986, M aciak i in. 1974]. R óżnice w składzie granulom etrycznym w ynikają rów nież z tego, czy badaniom podlegają popioły pobrane z elektrowni, czy ze zwałowiska. Te ostatnie popioły, w w iększości przypadków, transportow ane są przy pom ocy wody, która m a zasadniczy w pływ na procesy sedym entacji na osadnikach. Skład granulom etryczny, a zw łaszcza znaczną zaw artość cząstek pyłow ych uznać należy za czynnik korzystny z punktu w idzenia zastosow ania w rekultyw acji innych odpadów.
Skład m ineralogiczny popiołów zależy od składu fazow ego m ineralnej części spalonego w ęgla i sposobu jego spalania. W składzie fazowym węgli, wśród m inerałów ilastych w ym ienia się kaolinit, haloizyt, m ontm orylonit, illit, zeolity. P ołączenia w ęglanow e to dolom it, ankeryt, syderyt, m agnezyt, kalcyt, cerusyt, a siarczkow e to piryt, m arkasyt, m elnikow it, arsenopiryt i chalkopiryt, galena, sfaleryt oraz m illeryt. W śród soli w yróżniono chlorki sodu, potasu i m agnezu oraz siarczany glinu, żelaza, w apnia, sodu i baru. P ołączenia żelazow e to getyt, hem atyt i m agnetyt, a w śród fosforanów różne formy apatytu [Łączny 1983] .
414 Z. Strzyszcz
TABELA 4. Wykaz ilościowy prac (wytyczne, projekty rekultywacji metodą bezglebową) wykonanych na zlecenie podmiotów gospodarczych w latach 1961-2003 w Zakładzie Rekultywacji Terenów Poprzemysłowych IPIŚ PAN w Zabrzu.
TABLE 4. Quantitative list of works (guidelines, reclamation projects using soilless method) carried out in the Department of Post-Industrial Areas Reclamation IEE PAS in 1961-2003
J Kopalnie Huty Zakłady Urzę- j
dy ! miejs- j kie ; i węgla kamien nego węgla bruna tnego
rud cynku, ołowiu, żelaza i materiałów ogniotrwałych piasku podsadz kowego energe tyczne chemi czne 54 14 14 11 9 8 2 23
Ze składem m ineralogicznym związany jest skład chemiczny popiołów. Odbiega on znacznie od składu chem icznego gleb, zw łaszcza lekkich. D otyczy to w szystkich składników, ale zw łaszcza SiO 0, A120 3, Fe0O3, CaO, M gO, S 0 3 i P0O r W glinach ciężkich zaw artość K 0O może być podobna do zawartości tego składnika w popiołach [Siuta 1995]. N ależy więc uznać, że popioły po spaleniu w ęgla kam iennego m ają z punktu w id zen ia rekultyw acji k o rzystniejszy skład chem iczny, p rzyn ajm niej w porów naniu z glebam i piaszczystym i.
Odczyn popiołów powstałych po spaleniu węgla kamiennego na ogół nie przekracza w artości pH 10. W przypadku popiołów z węgla brunatnego dochodzić m oże do pH 11-12. N a zw ałow iskach w rezultacie karbonatyzacji odczyn spada do w artości pom iędzy pH 7 -9.
W składzie wyciągu wodnego wśród soli przeważa siarczan wapnia, drugie m iejsce zajm ują kw aśne w ęglany w apnia i m agnezu. Sód i potas zw iązane są z chlorkam i i siarczanam i, przy czym ilość potasu jest przew ażnie w iększa niż sodu.
Przew odnictw o w łaściw e w yciągów wodnych waha się w granicach 8 00 -1500 |iS • cm -1, a sucha pozostałość waha się od 5 00-1000 mg • d-3 [Łączny 1983].
Z aw arto ść m etali ciężkich je s t bardzo zróżn ico w an a i zależy od ilości m etali ciężk ich w spalanym w ęglu i sposobu jeg o spalania. Z reguły je d n a k ilość m etali ciężk ich nie p rz ek ra cza w artości uznanych za d o puszczalne dla gleb. Ze w zg lędu na zn a czn e ró ż n ic e w za w arto ści m etali ciężk ich w w ęg lach p o sz c z e g ó ln y c h pokładów , niezb ęd n e je s t o k reślenie zaw artości w k o n kretny ch próbach po piołu. R óżnice w zaw arto ści m etali ciężkich w w ęglu są bow iem tak znaczn e, że w ym óg ten pow inien być obligatoryjny. Np. zaw artość Zn m oże się w ahać od 3,6 do 198,9 m g • kg-1, a Pb od 3,3 do 63 m g • kg-1. To sam o dotyczy innych m etali, choć ró żnice nie są tak w ielkie.
Odpady poflotacyjne
U ciążliw ość odpadów poflotacyjnych zw iązana je st ze składem i w łaściw ościam i fizyko-chem icznym i [Strzyszcz 1980]. Rudy cynku i ołowiu w ystępują w dolom itach kruszconośnych jak o siarczki i węglany. W celu uzyskania koncentratu rudy są poddaw ane procesom flotacji. Przed tym m uszą być rozdrobnione do frakcji <1,0 mm.
B ezg leb o w a m etoda reku ltyw a cji terenów p o p rzem ysło w ych ... 415
B adania wykazały, że po rozdrobnieniu utw ory m ożna określić w g klasyfikacji PTG, jako piaski pyłowe i utwory pyłowe. Te ostatnie zdecydowanie przew ażająna wszystkich osadnikach zarów no w rejonie Bytom ia i Piekar Śląskich, ja k i Bukowna. O dpady dostarczane są na osadniki hydrotransportem i po usunięciu części wody, ja k rów nież w yparow aniu pozostałości, podlegają erozji wietrznej w stopniu uniem ożliw iającym przebyw anie w ich pobliżu. W woj. śląskim znaczna część osadników znajduje się w pobliżu osiedli m ieszkaniow ych. D rugą uciążliw ością jest w ysoka zaw artość m etali ciężkich, co zw iązane jest z faktem, że w procesie flotacji koncentrat rudy uzyskuje się głów nie z rud siarczkow ych, a nie w ęglanow ych. M aksym alne stężenia cynku często przekraczają w artość 3,5%, ołow iu 1,5%, kadm u 255 mg • kg-1, m iedzi 586 mg ■ kg-1. W w yciągach w odnych stwierdzono od 0,00 do 31,5 mg • kg-1 cynku, od 0,00 do 8,60 ołow iu i od 0,00 do 0,80 mg • kg“1 kadmu. Tego ostatniego w w yciągu 0,1N HC1 było 2 0 -9 0 m g • kg-1, ołow iu od 11 do 1800 m g -k g “1, a cynku od 1200 do 11000 mg • kg-1 [Strzyszcz 1980)] Jak w ykazały badania, odpady te dzięki dużej zaw artości w ęglanów (40-90% ), m ożna rekultywow ać biologicznie m etodą bezglebową. Dotyczy to zadam iania, ja k rów nież zadrzew ienia [Strzyszcz 1980]. B adania w ykazały jednak, że zarówno m ieszanka traw i roślin motylkowych, jak też liście i szpilki drzew w ykazują bardzo dużą zawartość metali ciężkich (tab. 5) [Strzyszcz, Heinkele 2002]. Zadrzewione osadniki penetrow ane są przez zw ierzynę, dla której pokarm em je st roślinność niska i w ysoka. O prócz tego odpady, ja k i tw orzący się poziom hum usow y na osadnikach zadarnionych w ykazują w ysoką zaw artość m etali ciężkich. W zględy ekologiczne przem aw iają więc za tym, by osadniki przykrywać substratem ubogim w metale ciężkie. N ie m ogą nimi być odpady górnicze tow arzyszące rudom cynku i ołowiu, bow iem zaw artość m etali ciężkich je st w nich rów nież wysoka. O dpadów tych je st w woj. katow ickim przeszło 19,2 m in ton, rocznie przybyw a przeszło 1,3 min ton, z czego gospodarczo w ykorzystuje się połow ę [Ochrona Środow iska 1993]. Funkcję tą m ogą je d n a k spełniać odpady górnicze po kopalnictw ie w ęgla k am iennego. W arstw a okryw ająca pow ierzchnię osadników w przypadku zadam iania w inna w ynosić 30-^Ю cm, a w przypadku zadrzewień 150-200 cm. W taki sposób rekultyw ow ane są osadniki K o m b in atu G ó rn ic zo -H u tn icz eg o „O rzeł B ia ły ” w P iek arach Ś ląskich. E fek ty ekologiczne i ekonomiczne to przeciwdziałanie erozji wietrznej, poprawa retencji wodnej, p o p raw a zao p atrzen ia w składniki pokarm ow e, a przede w szystkim likw id acja zagrożenia ekologicznego, w trudnym do ustalenia bez badań, zakresie.
G ospodarka rynkow a pow oduje, że do Polski trafiają technologie z innych krajów, głów nie z N iem iec. Ich cechą charakterystyczną jest to, że są bardzo drogie oraz że często nie znajdują zastosow ania w krajach pochodzenia, z tego w łaśnie względu. Taką m etodąjest m etoda firmy Gebrüder Friedrich zwana skrótowo „Frisol” [Boroń, Kondek 1995]. C echą charakterystyczną jest w ysoka cena (~ 45 tys.zł za ha, bez kosztów rekultyw acji biologicznej - zadarnienia, zadrzewienia). Do tej samej grupy m ożna zaliczyć m etodę „R ecum ix” firm y Herm ann Trautm ann z M ülheim w Zagłębiu Ruhry (Niem cy). A utorzy m etod w ykorzystują słabe przygotow anie m erytoryczne z zakresu rekultyw acji biologicznej ludzi lansujących te m etody w Polsce.
Również podraża koszty rekultywacji biologicznej stosowanie polimerów typu Ekogel i Akrygel, które popraw iają zaopatrzenie roślinności niskiej w wodę. Biorąc pod uwagę, że w latach suchych ilość opadów w woj. katow ickim wynosi około 600 mm, a w
416 Z Strzyszcz
TABELA 5. Zawartość metali ciężkich (mg • k g 1) w liściach i szpilkach drzew,
w mieszankach traw na zwałowisku "Brzezinka" oraz "normalna" zawartość Zn w liściach i szpilkach [Strzyszcz, Heinkele 2002]
TABLE 5. Heavy metal contents (mg • kg ') in leaves and needles of tree species and in grass mixtures, and reference value [Strzyszcz, Heinkele 2002]
Gatunek Zn Pb Cd Zn "nonnalna"
Topola H. 275 1150-1950 10-100 2-12 gatunki topoli:
Topola 194 1250-1800 10-90 4-6 15-50 Topola 1214 1350-1900 10-50 2-8 Topola Robusta 1300-1750 40-110 2-6 Topola Serotina 1450-2050 70-90 4-12 Brzoza 1250 110 2 15-50 Klon 455 80 2 15-50 Dąb czerwony 265 60 2 b.d.'> Dąb szypulkowy 200 10 2 15-50 Lipa 185 50 2 15-50 Olsza 800 80 2 b.d. Robinia 550 60 2 b.d. Sosna 225 70 2 20-70 Modrzew 155 5 0,5 20-80 Mieszanka traw 694 454 19 Poziom tolerancji dla roślin zielnych
300 10 3
Wartości graniczne w paszach 500 25 1 1 }brak dostępnych danych
latach m okrych 800 mm stosowanie polim erów jest zbędne. W ystarczy przestrzeganie term inu w prow adzenia m ieszanki traw na zw ałow iska i odpow iednia dostosow ana do w arunków zw ałow iska technika jej w prow adzenia oraz naw ożenie m ineralne dobrane do potrzeb roślin i w arunków podłoża.
ZAKOŃCZENIE
Zw ałow iska odpadów górniczych, energetycznych oraz poflotacyjnych m d cynku i ołow iu w woj. śląskim m ożna rekultyw ow ać m etodąbezglebow ą. W przypadku tych o statnich w ystępuje je d n a k zagrożenie ekologiczn e zw iązane z b ardzo w y so k ą zaw artością w nich oraz we wprow adzanej w toku rekultyw acji roślinności niskiej i wysokiej m etali ciężkich. Te ostatnie stanow ią zagrożenie dla łańcucha troficznego gleba - roślina - zw ierzę (człowiek). M etoda bezglebow ą m oże być stosow ana na osadnikach poflotacyjnych przykrytych odpow iednią w arstw ą odpadów górniczych. Z aw artość m etali ciężkich w glebach leśnych G O P oraz w niektórych odpadach przedstaw iono w tabeli 6.
B ezg leb o w ą m etoda reku ltyw a cji terenów p o p rzem y sło w y ch ... 417
TABELA 6. Zawartość niektórych metali ciężkich w glebach leśnych i niektórych odpadach GOP TABLE 6. Heavy metal contents in forest soils and some wastes from Upper Silesia
Rodzaj materiału Zn Pb Cd mg • kg 1 Gleba leśna 620-2040 320-920 9,4-21,0 Odpady górnicze 5-50 24-50 0,5-3,0 Popioły 180-510 30-1110 3,0-9,0 Odpady po flotacji Zn i Pb 12050 1750-6900 88,0-255,0
LITERATURA
ALBUM GLEB POLSKI, 1986: Warszawa PWN.
BOROŃ M., KONDEK S. 1995: Metody rekultywacji zwałowiska odpadów pogóm iczych z ko palni „Janina”. Wiadomości Górnicze, Katowice, 6: 259-263.
BZOWSKI Z. 1993: Kryteria oceny skał karbońskich GZW dla potrzeb rekultywacji biologicznej zwałowisk. Praca doktorska, IPIŚ PAN, Zabrze: 75 ss.
CEBULAK S., KOZŁOWSKI K. 1980: Charakterystyka mineralogiczno-petrograficzna skał gro madzonych na centralnym zwałowisku „Przezchlebie” Pr. nauk. USL. Geologia 3: 243—91 — 98 oraz Geologia 5: 36-45.
GÓRA E. 1986: Wpływy popiołów z węgla kamiennego na plonowanie roślin. Zesz. Nauk. AR. Rozprawa Habilitacyjna nr 101, Kraków.
HARABIN Z. 1973: Zastosowanie zrzezów topolowych do przejściowego zagospodarowania zwałowisk towarzyszących górnictwu węgla kamiennego. IPIŚ PAN, Zabrze: 85 ss.
HARABIN Z., KAWALEC A. 1979: Pogląd na możliwości przyrostowe modrzewia europejskie go (Larix decidua Mill.) w warunkach zwałowisk górnictwa węgla kamiennego. Arch. Ochr.
Śród., 3-4: 167-175.
HARABIN Z., STRZYSZCZ Z. 1976: Wytyczne leśnego oraz zadrzewionego zagospodarowania zwałowisk towarzyszących górnictwu węgla kamiennego. Zarząd lasów Państwowych, IPIŚ PAN, Warszawa: 17 ss.
HARABIN Z., STRZYSZCZ Z. 1979: Dynamika przyrostu wysokości wybranych odmian topoli w latach 1976-1977 w warunkach centralnego zwałowiska odpadów górnictwa węgla kam ienne go „Smolnica” . Arch. Ochr. Środ. 2: 79-94.
HARABIN Z., STRZYSZCZ Z., W ĘGIEREK S. 1974: Zasadnicze przyczyny obumierania sadzo nek na zwałach górnictwa węgla kamiennego. Ochr. Teren. Górn., 27: 3-7.
KUHL J. 1955: Petrograficzna klasyfikacja skał towarzyszących pokładom węgla w Zagłębiu Gór nego Śląska. Pr. GIG ser. A , Katowice WGH.
LEKAN S. 1981: Koncepcja wykorzystania w rolnictwie skał płonnych z Lubelskiego Zagłębia W ęglowego w świetle ich cech petrograficznych i właściwości fizyko-chemicznych. Pr. Instytu
tu Inżynierii Budowlanej i Sanitarnej Politechniki Lubelskiej, seria A, 8: 71 ss.
ŁĄCZNY J. 1983: Model emisji zanieczyszczeń ze składowisk odpadów energetycznych do wód podziemnych. IKŚ. Warszawa.
ŁUKASZCZYK W., TABOR A. 1979: Gospodarka odpadami w górnictwie węgla kamiennego. Mat. konf., Symp. nauk.-technicznych NOT, Warszawa.
M ACIAK F., LIWSKI S., BIERNACKA E. 1974: Właściwości fizyko-chemiczne i biochemiczne utworów ze składowisk popiołu po węglu brunatnym i kamiennym. Rocz. Glebozn. 25,3. OCHRONA ŚRODOW ISKA 1993, 2001WUS, Katowice.
PAPRZYCKI E. 1957: Wzrost drzew i krzewów na przepalonym zwale kopalni węgla „Dym itrow” w Bytomiu. Biul. Kom. GOP, 12: 135-170.
418 Z. Strzyszcz
ROCZNIK STATYSTYCZNY 2001.
ROCZNIK STATYSTYCZNY KOPALNI W ĘGLA KAMIENNEGO za 1992 r. PAWK, Katowice, 1993.
SIUTA J. 1995: Gleba - diagnozowanie stanu i zagrożenia. Wyd. 1. IOŚ, Warszawa.
SKAWINA T. 1958: Przebieg rozwoju procesów glebotwórczych na zwałach kopalnictwa węglo wego. Rocz. Glebozn. dod. 7: 149-162.
SKAWINA T., GRESZTA J. 1959: Wyniki doświadczeń nad przydatnością niektórych drzew i krzewów dla biologicznego zagospodarowania zwałów kopalnianych - część I. Biul. Kom. GOP, 22: 83-139.
STRZYSZCZ Z. 1978: Chemiczne przemiany utworów karbońskich w aspekcie biologicznej re kultywacji i zagospodarowania centralnych zwałowisk. Pr. i Stud. IPIŚ PAN, Zabrze 19: 116 ss. STRZYSZCZ Z. 1980: Właściwości fizyczne, fizykochemiczne i chemiczne odpadów poflotacyjnych
rud cynku i ołowiu w aspekcie ich biologicznej rekultywacji. Arch. Ochr. Środ., 3-4: 19-50. STRZYSZCZ Z. 1982: Erfahrungen, Möglichkeiten und Anwendung künstlicher Düngung auf
Halden des Steinkohlesbergbaues in Oberschlesien. W: Intern. Haldenfachtagung, Kom m una lverband Ruhrgebiet, Essen: 149-162.
STRZYSZCZ Z. 1985: Verwitterungsprozesse und Verwitterungsprognostik in Bergbau -Halden für die Rekultivierung. Mitteilgn. Dtsch. Bodenkundl. Gesellsch, 43: 897-901.
STRZYSZCZ Z. 1989: Ocena przydatności odpadów górniczych GZ W do rekultywacji biologicz nej. Arch. Ochr Środ. 1-2: 91-124.
STRZYSZCZ Z. 1995: Bezglebowa metoda rekultywacji biologicznej zwałowisk odpadów górnic twa węgla kamiennego. Wiad. Górn. 6: 253-258.
STRZYSZCZ Z. ALDAG R. 1978: Zawartość azotu w odpadach górniczych w aspekcie ich biolo gicznej rekultywacji. Arch. Ochr. Srod., 3^4: 123-132.
STRZYSZCZ Z., HARABIN Z. 1976: Kryteria docelowego - leśnego zagospodarowania central nych zwałowisk odpadów górnictwa węgla kamiennego. W: MSJ.3. W pływ czynników antro pogenicznych na gleby i rośliny. IPIS PAN, Zabrze: 25-43.
STRZYSZCZ Z., HEINKELE T. 2002: Ecological Aspects o f Remediated Post-mining Areas after Zinc and Lead Exploitation in Southern Poland. Arch. Ochr. Środ., 28,3: 113-120.
STRZYSZCZ Z., GIZA T., PAJĄK J. 1981 : Wietrzenie odpadów górnictwa węgla kamiennego w aspekcie rekultywacji biologicznej. Ochr. Terenów Górn., Katowice, 55: 44-47.
STRZYSZCZ Z., HARABIN Z., KLEIN T. 1974: Der Einfluss der Stick Stoff-Formen auf das Wachstum und die Entwicklung mancher Baumarten auf Steinkohlenhalden. W: Grüne H al den im Ruhrgebiete, Siedlungsverband Ruhrkohlenbezirk, Essen: 181-200.
TWARDOWSKA I. 1981: Mechanizm i dynamiki ługowania odpadów karbońskich na zw ałowi skach. Pr. i Stud. IPIŚ PAN, Wrocław, 25: 206 ss.
TWARDOWSKA I., SZCZEPAŃSKA I., WITCZAK S. 1988: Wpływ odpadów górnictwa węgla kamiennego na środowisko wodne. Ocena zagrożenia, prognozowanie, zapobieganie. Pr. i Stud.
IPIŚ PAN, Zabrze, 35: 251 ss.
prof, dr hab. Z ygm unt Strzyszcz, IP IŚ PAN, u l M. Skłodow skiej-C urie 34, 41-819 Zabrze, e-m ail: zygm unt@ ipis.zabrze.pl
