Hanna Pieńkowska
Rynek w Tarnowie : prace
remontowo-konserwatorskie w 1960
roku
Ochrona Zabytków 14/1-2 (52-53), 93-117
1961
HANNA PIEŃKOWSKA
RYNEK W TARNOWIE
PRACE REMONTOWO-KONSERWATORSKIE W 1960 ROKU
WSTĘP Miasto Tarnów, lokowane w 1330 roku przy w ilejem W ładysława Łokietka, stanow iło w łas ność pryw atną Spieym ira z Melsztyna. Położo ne w ważnym w ęźle kom unikacyjnym posia dało wszelkie dane dla szybkiego rozwoju. Po wstało ono przez połączenie dwóch osad wczes- nohistarycznych, leżących u zbiegu dróg han dlowych prowadzących z południa na północ doliną rzeki Dunajca i rzeki Białej oraz drogi w kierunku wschód-zachód, stanowiącej od XVI wieku główną arterię handlową m iędzy Ślą skiem i Rusią. Miasto założone n a praw ie nie mieckim zajęło owalny płaskowyż nachylony ku południowi, niedaleko ujścia Białej do Du najca. Regularna kompozycja m iasta z prosto kątnym rynkiem, ośmiu wybiegającym i zeń uli cami i prostokątnie przecinającymi się ulicami bocznymi — wchłonęła w swej części zachod niej stare założenie osady owalnicowej, widocz nej jeszcze w nieregularnym układzie ulic i pla ców. Miasto zostało już w XIV w ieku otoczone murami, przed którym i w ytw orzyły się dwa przedmieścia. Było to tzw. Przedmieście Więk sze od strony południowo-zachodniej przed bramą Krakowską, położone u zbiegu wachla rzowe rozchodzących się dróg do Krakowa i Węgier; Przedmieście Mniejsze położone od strony wschodniej przy bram ie Pilzneńskiej odgrywało mniejszą rolę. W końcu XV wieku dodatkowym aneksem m iasta stał się klasztor i kościół bernardynów o własnych m urach ob
ronnych. Na terenie dawnego grodziska od stro ny południowej, n a Górze św. M arcina wzno sił się zamek władcy miasta, zbudowany przez Spieym ira około 1340 roku. Z tego wczesnego okresu rozwoju m iasta — oprócz wytyczenia planu — zachowały snę fragm enty pierwotnych murów, części ratusza i pierwszej katedry.
Właściwy rozwój m iasta w XVI w ieku n a stąpił w okresie rządów rodu Tarnowskich, którzy otrzym ali w iele królewskich przyw ile jów d la Tam ow a oraz stali się inicjatoram i je go rozbudowy i rozkwitu. Przyczynił się do tego szczególnie Jan Tarnowski, późniejszy h et m an wielki, jako fundator i mecenas sztuki bu dowlanej, rzeźbiarskiej i malarskiej. Za jego czasów i pod jego kierunkiem zostały rozbudo w ane fortyfikacje miejskie, baszty i bastiony w pasie m urów i przedm urza, rozbudowano za mek i ratusz. Działalność ta równocześnie po budziła patrycjat mieszczański do szerokiej akcji budowlanej. Nowa zabudowa renesanso wa m iasta w ypełniła ram y nakreślone planem gotyckim.
Od chwili wygaśnięcia rodu Tarnowskich (rok 1567) m iasto zaczęło chylić się ku upadko wi, podlegając działom spadkowym, nękane po żarami i zubożałe. Zasadnicze zm iany w zabu dowie m iasta przyniósł dopiero koniec XVIII wieku, w raz z jego usamodzielnieniem a na stępnie organizacją autonomicznego samorządu.
Wówczas to, szukając terenów pod nową zabu dowę przejęto grunty kościelne, zburzono w ie niec fortyfikacji, dwa kościoły na Przedmieściu Większym oraz włączono kilka przyległych wsi. Szczególne nasilenie ruchu budowlanego w koń cu X IX w ieku zniekształciło w iele istniejących budow li renesansowych oraz wprowadziło za sadnicze zmiany w sylwecie miasta. Usunięcie murów, bram i baszt obronnych, zasypanie fo sy i zabudowa tak oczyszczonych terenów — zatarły pierw otny układ pionowy m iasta śred niowiecznego, w yrównując różnicę wzniesienia płaskowyżu w stosunku do obrzeża pierwotnie o 6 do 10 m. niższego. Zabudowa ul.
Kniewskie-go (d. Bernardyńskiej) zniszczyła m ury i części klasztoru bernardynów , których kościół został zamieniony na budynek adm inistracyjny, dzie lony stropami. Od strony ul. Wałowej podnie siona do kilku kondygnacji zabudowa zniszczy ła również pierw otny układ pionowy śród mieścia.
Dalsze przem iany śródmieścia, pozostającego zawsze centrum handlowym i adm inistracyj nym, dotyczyły posuniętej do ostateczności za budowy poszczególnych działek, co wpłynęło na katastrofalne w arunki zdrowotne i m aksy malne zagęszczenie mieszkańców.
I. URBANISTYCZNA KONCEPCJA UPORZĄDKOWANIA ZABYTKOWEGO ŚRÓDMIEŚCIA TARNOWA — JAKO TŁO I PODSTAWA PRAC REMONTOWO-KONSERWATORSKICH
Plan ogólny zagospodarowania miasta Tar now a opracowany przez Pracownię U rbani styczną Wydziału A rchitektury i Budownictwa Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w K rakow ie został zatwierdzony przez Prezy dium Wojewódzkiej Rady Narodowej w pierw szym kw artale 1959 roku. Nie obejmował on śródmieścia Tamowa, postulując opracowanie szczegółowe tego zagadnienia przez resort ochrony zabytków, ze względu na przeważającą problem atykę z zakresu ochrony i konserwacji zabytkowej urbanistyki i architektury miasta. Zadanie to podjęto z kredytów przyznanych na ten cel przez M inisterstwo K ultury i Sztuki, po w ierzając jego wykonanie Pr acowniom Konser wacji Zabytków PP, Oddział w Krakowie. Głównym projektantem całokształtu zagadnie nia urbanistyki starego m iasta został inż. arch. Ju lian Klimek. W oparciu o dokumentację n a ukową, poświęconą rozwojowi historycznemu Tam ow a w raz z charakterystyką jego zabudo wy i ze szczegółowym spisem zabytków, opra cowanymi przez prof, d r Józefa Dutkiewicza, oraz w oparciu o m ateriały ikonograficzne i studia badawczo-inwentaryzacyjne — koncep cję uporządkowania starego m iasta Tamowa opracowano w dwóch -alternatywach. Wykona no ponadto w Pracowniach Konserwacji Zabyt ków inw entaryzację wszystkich pierzei ulic śródmieścia z rzutam i parterów domów.
Rada Konserwatorska w dniu 8. IV. 1959 roku przyjęła alternatyw ę pierwszej koncepcji urbanistycznej, jako w pełni uzasadnioną, kon sekw entną i odpowiadającą założeniom konser watorskim . Koncepcja powyższa przywraca m iastu plastyczne wartości- urbanistyczne i ar
chitektoniczne, w oparciu o zachowaną sub stancję zabytkową. Nie przew iduje ona w żad
nym wypadku przebudow y starego miasta, dą żąc jedynie przez uporządkowanie i uzasadnio ne w yburzenie do jego sanacji n a podstawie historycznego układu i- zabudowy. W pierwszym rzędzie postuluje się odsłonięcie spod szpecącej zabudowy całego pasa dawnych fortyfikacji i właściwe eksponow anie zachowanych partii murów, baszt i bastionu. Badania archeologicz ne pozwolą w przyszłości n a opracowanie i od słonięcie spod nasypów i obudowy autentycz nych dalszych fragm entów murów. W płynie to zasadniczo na przyw rócenie istotnych cech dla sylw ety miasta i wydobycie różnicy wysokości między płaskowyżem śródmieścia a niskim i te renami otaczającymi. Szeroki szew zieleni od strony południowej obejm ujący u swej podsta w y zagospodarowanie parkow e potoku Wątok. kościoła P. Marii i Starego Cmentarza — po łączy m iasto z Górą św. Marcina, gdzie przew i dziane do odsłonięcia m ury zamku zastaną wkomponowane w rozległe założenie parkowe. Zabudowa śródmieścia ulegnie uporządkowa niu i sanacji w ew nątrz bloków, co pozwoli nie tylko na odsłonięcie w artości architektonicz nych poszczególnych budynków, lecz pi-zyczyni się również do sanacji w arunków zdrowotnych i rozrzedzenia gęstości zaludnienia.
Koncepcja urbanistyczna przew iduje ponad to zmianę funkcji starego miasta, skąd winien być usunięty handel uciążliwy i wiejski oraz adm inistracja, a na to m iejsce wprowadzone funkcje turystyczno-kulturalne w powiązaniu z zakładami gastronom icznym i i hotelowymi, handlem tow arów luksusowych -i pam iątkar skich oraz z ośrodkami i instytucjam i k u ltu ral nymi. Równolegle przew iduje się uzdrowienie urządzeń kanalizacyjno-wodociągowych i sa nitarnych, odpowiednią komunikację, oświetle 94
nie oraz zieleń. Koncepcja urbanistyczna roz w iązuje również w głównydh liniach w ytyczne dla uporządkowania rynku starego miasta. Funkcja rynku została w projekcie ograniczona do targu kwiatowego i pamiątkarskiego. Po stuluje również odsłonięcie odbudowanych póź niej podcieni pierzei wschodniej i zachodniej, wydobycie fragm entów oryginalnej kam ieniar- ki renesansowej i uporządkowanie fasad z przy wróceniem ich zatartych w artości architekto nicznych. Po zaakceptowaniu w d niu 6.X.1959 r.
przez Komisję K onserwatorską Zarządu Mu zeów i Ochrony Zabytków M inisterstw a K ul tury i Sztuki — koncepcja urbanistyczna stała się podstawą do opracowania elaboratu urbani stycznego, ujm ującego już szczegółowo założe nia projektow e uporządkowania starego miasta Tamowa. Ponadto stanow i właściwą podsta wę dla opracowania w ybranych problemów u r banistycznych i architektonicznych śródmieś cia, w powiązaniu z planami realizacyjnym i Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w T ar nowie i Wojewódzkiego Konserwatora Zabyt-. ków.
Dzięki pełnemu zrozumieniu istotnej wagi zagadnienia uporządkow ania starego miasta, ja kie wykazało Prezydium Miejskiej Rady Naro dowej w 'Ęarnowie — jeszcze w 1959 roku opra cowano n a konferencji porozumiewawczej mię dzy Prezydium i Wojewódzkim K onserwator- rem w spólny program prac, przewidzianych do
II. TEZY KONSERWATORSKIE DO
Powstanie rynku tarnowskiego określa data założenia m iasta na planie regularnym , w któ rym plac targowy, w form ie dużego prostokątu, zajm uje centralne miejsce. Z jego rogów w y biega osiem ulic, dzielących m iasto na k w arta ły. Ta średniowieczna kompozycja m iasta loko wanego przyw ilejem Łokietka w 1330 roku, przetrw ała do dnia dzisiejszego. Analiza zabu dowy rynku, oparta o dane historyczne, ikono graficzne i elem enty zabytkowe dowodzi, iż brak tu wcześniejszej zabudowy z okresu śred niowiecza i że dopiero wiek XVI był okresem największej świetności architektury świeckiej miasta. M ecenat artystyczny rodu Tarnowskich, ówczesnych właścicieli miasta, odegrał tu za sadniczą rolę, rozwój handlu przyczynił się do powstawania budownictwa mieszczańskiego. Na tomiast w ieki późniejsze, w skutek częstej zm ia ny właścicieli, licznych pożarów nękających miasto i wyniszczenia gospodarczego — wniosły niewiele w zakresie budow nictwa. W w ieku XVIII część kam ienic otrzym ała nowe fasady,
wykonania w 1960 roku. W pierwszym izędzie objął on, finansowane z własnych kredytów Prezydium Miejskiej Rady Narodowej, uporząd kowanie fasad domów z rynku oraz ko n ty n u ację robót remontowo-konserwatorskich z k re dytów konserwatorskich w zakresie sanacji za budowy ulicy Żydowskiej. Ustalono wówczas, iż wszystkie szczegółowe projekty zostaną zle
cone Pracowniom Konserwacji Zabytków — Oddział w Krakowie, celem skoordynowania ich z ustaloną koncepcją urbanistyczną. Dokumen tację projektową dla bardziej cennych i skom plikowanych w problem atyce obiektów podjął się sfinansować Wojewódzki Konserwator, jak na przykład : projekt techniczno-roboczy d la do mów Rynek nr 5, 13 i 14, w zakresie postulo wanego odsłonięcia podcieni i uporządkowania parterów i fasad. Wytyczne konserw atorskie dla projektu uporządkowania fasad ry nku dyskuto wano i akceptowano n a kilku posiedzeniach Ra dy Konserwatorskiej. Ze względu na koniecz ność wnikliwej analizy zagadnienia oraz w ła ściwego etapowania realizacji opracowano do datkowe alternatyw y projektu z kredytów kon serwatorskich. Ponadto przyjęto, ofiarow any bezinteresownie, projekt malowania fasad k a mienic rynkowych, opracowany przez prof, d r Józefa Dutkiewicza, wykonany już na podsta wie badań i odkrywek w czasie realizacji za dania.
PROJEKTU UPORZĄDKOWANIA RYNKU
zdobione szczytami i zwieńczeniami w miejsce renesansowych attyk. Dalsze przebudowy po zbawiły kamienic ich dekoracji renesansowej, zamknęły otwory podcieni, dawne aftyki za stąpiły dachami 'kalenicowymi, pozwalającymi na w ykorzystanie użytkowe pierw otnej części strychowej. Jednakże szczegółowe badania wszystkich kam ienic w rynku pozwoliły na stw ierdzenie przechowania w nich przew ażają cej ilości elementów renesansowych, potw ier dzając tym samym przekazy historyczne i iko nograficzne. Wobec powyższego, naczelną tezą konserwatorską, postawioną przed projektan tem uporządkowania fasad domów przyrynko wych, którym był z ram ienia PKZ inż. arch. Janusz Smólski, było wydobycie w ogólnych za łożeniach i w opracowaniu szczegółów — ich charakteru renesansowego. Powyższa teza, pod budowana materiałem faktycznym, m iała rów nież na celu silniejsze powiązanie i zharm oni zowanie zabudowy połaci rynkow ych z renesan sowym ratuszem, stanowiącym punkt centralny
placu. Jednakże, celem uniknięcia zbyt pury- stycznej interpretacji zasadniczego założe n ia — m iano również na uwadze konieczność zachowania osiągnięć przekształceń później
szych, w w ypadku gdy stanow iły one pozytyw n e i n ie godzące w pierw otną koncepcję archi tektoniczną — elementy, w szczególności pozo staw ienia pseudorenesansowego wyposażenia fasad z drugiej połowy XIX w.
Do najw ażniejszych zadań projektu należa ło zatem właściwe opracowanie renesansowych podcieni domów oraz ukształtow anie gabarytu. W trakcie dyskusji odstąpiono od pierwszej, bardziej teoretycznej koncepcji urbanistycznej, która, ze względów kom unikacyjnych, zakłada ła w ykształcenie podcieni n a całym ciągu pie rzei wschodniej i zachodniej. O parto się nato m iast na w ynikach badań w ątków m urów i ścian fasad, które pozwoliły n a ustalenie lo kalizacji renesansowych podcieni tylko w n ie których domach. Należy do nich dom n r 13 i 14 przy połaci wschodniej oraz dom n r 2, 3 i 5 przy połaci zachodniej. W rezultacie więc opracowa no kilka alternatyw nych rozwiązań, będących równocześnie podstawą dla etapowania robót, oraz p rojekty techniczno-robocze dla n ajcen niejszych kamienic, jakim i są domy podcienio w e n r 13, 14 i 5. Interesującym odkryciem było ustalenie, po odbiciu tynków, ostrołuko- w ej form y arkad podcieni w domu n r 5. S pra w ę utw orzenia ciągu podcieniowego w parterze daw nego pałacu biskupiego z XVIII w ieku w Rynku n r 4 pozostawiono do dalszej decyzji, widząc możliwości przebicia, bez naruszenia istotnych w artości kompozycji fasady.
Przy ustalaniu korekty gabarytu zabudowy, przewidzianej do realizacji w latach później szych, 'postulowano obniżenie do pierwotnej, dwukondygnacjowej zabudowy domów Rynek n r 2 i 24, które swą szpecącą nadbudową z koń ca XIX i XX wieku, gubią właściwe proporcje ratusza. Dopuszczono ponadto w domu n r 3 przywrócenie kondygnacji w dawnej attyce (według akw areli Z. Yogla z 1800 roku) wobec zatarcia śladów jej pierw otnego ukształtowania przez w iele późniejszych przeróbek i w prowa dzenie dachu dwuspadowego, wyrównującego gabaryt tej połaci rynku. Z elementów wieku XVIII przyw rócono -w projekcie klasycy żującą dekorację fasady domu n r 16 w raz ze szczytem, przykryw ającym wysoki i szpecący dach kale nicowy, przekształcony w czasach późniejszych (według akw areli Z. Vogla z 1800 roku).
Z zagadnień szczegółowych ustalano ko nieczność zm iany szpecącej stolarki okiennej na ościeżnicową o odpowiednim podziale. Nato m iast w itry n y sklepowe, w w ypadku koniecz ności ich przeprojektow ania, zdecydowano trak tować nowocześnie z zastosowaniem dużych szyb bez podziałów. Sklepy o charakterze w ie ku XIX pozostawiono 'bez zmian, jeśli nie w y magały tego względy kompozycji fasad. Cha rakterystyczną dla Tarnowa stolarkę drzwi wejściowych do sieni domów zalecano pozosta wić i poddać konserwacji.
Projekt uporządkowania fasad rynkowych, po akceptacji przez Radę K onserwatorską i w ła dze budowlane, został przekazany przez Prezy dium Miejskiej Rady Narodowej do realizacji Miejskiemu Przedsiębiorstwu Remontowo-Bu dowlanemu w Tarnowie.
III. REALIZACJA W ZAKRESIE PRAC PROJEKTOWYCH I REMONTOWO-KONSERWATORSKICH
Pierzeja południowa rynku. — W ytyczne ogólne ustalały: pozostawić w szystkie stare drzwi do sieni i poddać je konserwacji; stolarkę okienną wymienić na ościeżnicową; w itryny sklepowe potraktować nowocześnie z zastoso waniem dużych szyb.
W trakcie prac realizacyjnych odkryto: w domu n r 8 — pierw otne gzymsy nadokienne pod grubą w arstw ą późniejszych tynków ; ślady malowanego boniowania biało-czarnego wzdłuż narożników bocznych, co pozwoliło n a uchw y cenie pierw otnej szerokości domu, powiększonej w skutek zabudowy dawnego miedzucha, oraz na w yodrębnienie nadbudowanego piętra. Po nadto na fragm entach starego tynku odsłonięto
ślady barokowej dekoracji stiukowej, która po usunięciu pozostawiła w yraźne ślady przenika jących się form owalnych, w domu n r 7 — m a lowane boniowanie biało-czarne wzdłuż naroż ników bocznych, w domu n r 6 — po częścio w ym zbiciu grubo nałożonego boniowania z n a rzutu odkryto górną część zwieńczenia kam ien nego portalu o rzeźbionej dekoracji renesanso wej, w ykazującej bliskie relacje z dekoracją ka mienicy Celejowskiej w Kazimierzu nad Wisłą. P rojekt uporządkowania tej pierzei nie zo stał w pełni zrealizowany, gdyż nie wszystkie otwory sklepowe zostały zmienione w myśl za leceń projektu, zabytkowe bram y nie został}' poddane konserwacji, a odkryte gzymsy zaled
w ie w e fragm entach utrzymano, rekonstruując od nowa, przy uproszczeniu profilów.
Pierzeja zachodnia. — W ytyczne ogólne brzm iały: otworzenie dawnych sklepionych podcieni w domach n r 5, 3 i 2 oraz uzupełnie n ie ich ciągu przez przebicie otworów w par terze domu n r 4, co n ie w płynie ujem nie na kompozycję tej osiemnastowiecznej fasady.
Projekty szczegółowe przewidywały: w do m u n r 5 — odkrycie pierwotnego podcienia, ry sującego się lukiem ostrym n a fasadzie. W ele wacji bocznej uporządkowanie otworów okien nych i drzwiowych, przeprojektow anie stolarki fasady na ościeżnicową. Wobec stosunkowo do kładnych przekazów ikonograficznych, doku m entujących ukształtow anie fasady domu w XVIII w ieku — przeprowadzenie studium projektowego alternatywnego, uwzględniające go rekonstrukcję szczytu o charakterze baroko wym z pilastrow aniem i tym panonem wieńczą cym oraz zmianę opasek okiennych na I pię trze. W dalszej fazie wydobycie wartości w nętrza budynku, posiadającego m .in. na pierw szym piętrze piękną salę o stropie belkowym; w domu n r 4 — mimo braku pierw otnych pod cieni w ykorzystanie ukształtow ania dużych, półkoliście zam kniętych otworów p arteru i kon sekw entne stw orzenie ciągu podcieniowego przez w yburzenie otworów w ścianach poprzecznych oraz przesunięcie sklepów do tylnego traktu. Celem wydobycia osiemnastowiecznego charak teru dawnego pałacu w oknach I i II piętra za projektow anie stolarki okiennej ościeżnicowej z podziałem czteropolowym; w domu n r 3 — po starannym zbadaniu ścian drugiej kondygnacji, z chwilą n ie odkrycia w yraźnych śladów osa dzenia dachu pogrążonego przeznaczenie jej na cele m ieszkalne przy zachowaniu istniejących otworów okiennych i przeprojektow aniu więź- by dachowej. W parterze odtworzenie podcie nia przez w yburzenie późniejszych zamurowali oraz daw nej sieni na całej szerokości. Wymiana stolarki okiennej na ościeżnicową; w domu n r 2 (narożnym) — przebudowanym i podwyższo nym w początkach XX wieku, obniżenie w y sokości jednego piętra, zrekonstruow anie bry ły dachu o sylwecie szczególnie ciekawej od strony ul. K atedralnej. Wpłynie to korzystnie na odsłonięcie widokowe ratusza, przytłoczone go obecnie zbyt ciężką bryłą tego budynku. Obniżenie gabarytu i dostosowanie do domów sąsiednich pozwoli na wydobycie reprezenta cyjnej sylw ety budynku n r 4, którego bryła jest najciekawsza w tej pierzei rynkow ej. W parterze odtworzenie podcieni, odsłonięcie daw nej sieni prowadzącej do klatki schodowej, przeprojektow anie otworów drzwiowych i skle powych oraz ich stolarki; w fasadzie zlikwido
wanie poziomego boniowania parteru, nato m iast pozostawienie bez zmian obramowań okiennych.
Projekt uporządkowania pierzei zachodniej został tylko w części w ykonany w 1960 roku, przew iduje się jednak kontynuację jego reali zacji w roku 1961. W domu n r 5 — wykonano
jedynie roboty elewacyjne, przy utrzym aniu dzisiejszego wyglądu, zaznaczając kolorem przybliżony pierw otny kształt otworów podcie nia. Stosunki własnościowe i użytkowe unie możliwiają, n a razie, realizację całości zam ie rzeń konserw atorskich wobec tego cennego i interesującego budynku; w domu n r 4 — ograniczono się jedynie do robót tynkarskich, nie w ym ieniając stolarki okiennej i nie realizu jąc utw orzenia podcieni. Nie w ykonano naw et proponowanego etapu przejściowego, polegają cego na zastąpieniu brzydkiej stolarki partero w ych sklepów na jednolite szyby wystawowe; w domu n r 3 — wykonano tylko roboty elew a cyjne z pominięciem parteru, przew idując ro boty przy odsłonięciu podcieni i przy prze budowie części strychowej na rok 1961; w do mu n r 2 — ograniczono się jedynie do prac ele- wacyjnych, nie odsłonięto podcieni, zajętych przez nowo wyremontowany sklep oraz nie ob niżono gabarytu. Dawne otwory podcieni w przybliżonym zarysie zaznaczono jedynie ko lorem.
Pierzeja północna. — Zabudowa tej połaci rynku należy do najbardziej reprezentacyjnych, wskutek w ysunięcia poza linię zabudow y pod cieni trzech domów renesansowych n r 21, 20 i 19 o bogatym rozwiązaniu architektonicznym i dekoracyjnym . Domy te zwieńczone są atty - kami, zrekonstruow anym i w latach 1946— 1949 według p rojektu inż. airch. Stefana Swiszczow- skiego. Ponadto w domach n r 21 i 20 w latach ubiegłych przeprowadzony został rem ont gene ralny, k tó ry przyniósł w iele cennych odkryć. Dom n r 20, zajmowany obecnie przez Muzeum Ziemi Tarnowskiej, trzytraktow y i dwuosiowy, posiada reprezentacyjną klatkę schodową oświetloną owalną kopułą z latarnią. W czasie prac remontowych odkryto iluzjomistyezną de korację m alarską z XVIII w ieku w klatce scho dowej oraz oryginalne renesansowe malowidła o podziale kasetonowym n a sklepieniu kolebko wym izby praw ej przy sieni. Zwracają uwagę bogato rzeźbione portale okienne i drzwiowe (w tym p o rtal wejściowy datowany z 1568 ro-. ku). Dom n r 21 rem ontowany n a cele m ieszkal ne i handlowe, posiada również bogatą deko rację rzeźbiarską o charakterystycznym dla Tam ow a m otywie plecionki taśm owej. W trakcie prac konserw atorskich odsłonięto tu bo gatą dekorację malarską. Czarno-biały ornam ent
rombowy, malowany n a sklepieniu izby parte rowej, nosi datę 1568 roku. Natom iast malowid ła sal pierwszego piętra, odkryte spod później szego narzu tu tylko w jednym pomieszczeniu, pochodzą zapewne z lat 1570— 1575 i w ykazu ją wysoki poziom artystyczny. Na dekorację składają się portrety medalionowe w e fryzie podstropowym, malowana boazeria o podziale pilastrow ym i bogatych kwiatonach oraz mo tyw y roślinne w glifach okiennych.
W ytyczne ogólne: dalsze uporządkowanie domów pierzei północnej w inno objąć obniże nie gabarytu domu narożnego n r 24, którego nadbudow a z XIX w ieku przytłacza n ie tylko kompozycję całej pierzei lecz również zabudo wę całego rynku i sylw ety ratusza.
Projekty szczegółowe przewidywały: w do mu n r 24 — obniżenie do wysokości jednego piętra i przyw rócenie pierwotnej b ry ły przez w ydzielenie dawnego miedzucha przy zastoso w aniu dachów o różnej wysokości. R ekonstruk cja bryły budynku, dachu i układu otworów fa sady w inna być opracowana n a podstawie akwarel Z. Vogla z 1800 roku; w domach n r 23, 22, 19 i 18 — uporządkowanie otworów skle powych i wymianę stolarki na ościeżnicową. Realizacja objęła tylko częściowe wykonanie przew idyw anych w projekcie robót, a miano wicie: w domu n r 24 — wykonano jedynie ro boty elew acyjne od strony rynku w raz ze zbi ciem boniowania, natom iast obniżenia budyn ku, a ty m samym nowego ukształtow ania da chów nie przew iduje się w najbliższych latach. W trakcie prac odkryto i poddano konserwacji okno renesansowe z obramowaniem kam ien nym oraz w narożniku fragm ent polichromii figuralnej; w domu n r 23 — zrealizowano w y tyczne projektu; w domu n r 22 — prace pro jektow ane wykonano w całości z funduszów i staraniem właściciela domu; w domu n r 21 — wykonano prace elewacyjne; w domu n r 20 — w trakcie prac konstrukcyjnych (mających na celu wzmocnienie za pomocą dźwigarów rysu jących się podcieni), oraz prac elewacyjnych — odkryto polichromię sklepienia i ś d a n pod cienia, oraz utrw alono polichromię fasady, re konstruow aną w roku 1941. W podcieniu od kryto n a w ew nętrznej fasadzie malowany por tal późnorenesansowy ze szczytem, w kolorach
czerwono-czamo-zielonych, k tó ry scalono ko lorystycznie przy zastosowaniu skośnego kres kowania; w domu n r 19 — w ykonano prace elew acyjne i odsłonięto fakturę ceglaną środ kowego filaru podcienia, n a sklepieniu zaś od kryto ślady malowanej dekoracji z XVIII w ie ku; w domu n r 18 — wykonano nową stolarkę okienną, w edług projektu, oraz prace elewacyj
ne, natom iast n ie uporządkowano otworów sklepowych i ich stolarki.
Pierzeja wschodnia. — W ytyczne ogólne: przyw rócenie podcieni w domach n r 14 i 13, zrekonstruow anie w farm ie uproszczonej po działu i szczytu wieńczącego z XVIII wieku fa sady dom u n r 16, w ym iana stolarki okiennej i uporządkowanie otworów Sklepowych. W dal szych projektach należy dążyć do uporządko wania i właściwego w ykorzystania reprezenta cyjnych w nętrz domów i ich części mieszkal nych, przeprowadzić sanację działek budowla nych przez w yburzenie późniejszych oficyn, które jednakże, ze względu n a starsze frag m enty, w inny być szczegółowo przebadane.
P rojekty szczegółowe w inny objąć: w do m u n r 17 — uporządkow anie otworów sklepo wych; w domu n r 16 — n a fasadzie wprowa dzenie płaskiego podziału w oparciu o m ateriał ikonograficzny (rysunki Z. Vogla z ok. 1800 r.), ilustrujący dekorację z połow y XVIII wieku oraz odtworzenie tym panonu, któ ry przysłoni wysoki i późny dach kalenicowy. Podcieni nie należy rekonstruow ać mimo widocznego w piwnicach ich pierwotnego istnienia ze wzglę du na ich zabudowanie późnorenesansowymi sklepieniami. W dalszym etapie należy dążyć do opracowania sanującego zabudowę oficyno wą oraz ukształtow anie dachu; w domu n r 15 — pochodzącym z XIX wieku uporządkowa nie stolarki okiennej i otworów sklepowych; w domu n r 14 — otworzenie podcienia i przy wrócenie pierw otnego układu sieni i lokalu sklepowego. Odsłonięcie renesansowej kamie- niarki dawnego otworu wejściowego do sieni oraz przylegającego okna, dziś przekształcone go w przejście. Przeprowadzenie sanacji zabu dowy działki przez w yburzenie lewej oficyny z w yjątkiem części parterow ej, sklepionej. Prace należy wykonać w edług projektu tech- chniczno-roboczego; w domu n r 13 — otworze nie podcienia i zmiana układu funkcjonalnego w parterze według projektu techniczno-robo- czego, uporządkowanie fasady od strony ul. Wekslarskiej, zaprojektowanie nowej stolarki okiennej ościeżnicowej.
Realizacja robót objęła następujące prace: w domu n r 17 — w ykonano prace elewacyjne; w dom u n r 16 — w ykonano rekonstrukcję de koracji fasady, nie stosując się jednak ściśle do projektu, szczególnie w prowadzeniu w ła ściwego profilu gzymsu i ukształtowania tym panonu, n ie wykonano również zaprojektow a nych wazonów dekoracyjnych. Uporządkowa nie w nętrz sklepowych i mieszkalnych, jak również sanacja zabudowy oficynowej przewi dziana jest n a rok 1961; w domu n r 15 • — wykonano roboty elewacyjne, opaski okienne
i drzwiowe, natom iast w parterze nie przero biono otworów sklepowych; w domu n r 14 — odsłonięto podcienie w stan ie surow ym wraz z robotam i konstrukcyjnym i. W trakcie ty ch ro b ó t odkryto rzeźbioną dekorację portalu rene sansowego w pierw otnym otworze wejściowym do sieni, w m ateriale rozbiórkowym znalezio no rzeźbione fragm enty ościeży okien renesan sowych, w ydobyto spod tynku dwie rzeźbione konsole sklepienia. Ukończenie robót w podcie niu i w parterze przew iduje się n a rok 1961 z kredytów Wojewódzkiego K onserwatora wo bec odmowy wykończenia robót przez Miejskie Przedsiębiorstw o Remontowo-Budowlane w Tarnowie. Ponadto w ym ieniono stolarkę okien n ą i w ykonano roboty elewacyjne. Sanacja za budowy oficynowej została przewidziana do w ykonania w rdku 1961; w domu n r 13 — za łożono nową stolarkę okienną, w ykonano ro boty elew acyjne z w yjątkiem parteru, natom iast przebicie podcienia odłożono na rok 1961.
C harakteryzując ogólnie roboty remontowo- budow lane w ykonane w rynku tarnow skim przez M iejskie Przedsiębiorstwo Remontowo- Budowlane w roku 1960 należy stwierdzić, ’ż poza pracam i elewacyjnym i zostały poprawio ne w szystkie dachy, napraw ione lub w prow a dzone zew nętrzne odwodnienia budynków oraz otynkow ane w szystkie szczyty domów, stanow iące akcenty w ukształtow aniu gabary tu poszczególnych pierzei. Należy jednak żało wać, iż niecała stolarka okienna i sklepowa została wymieniona na nowo projektowaną, iż w iele detali zostało niestarannie wyciągniętych
w tynku, a fragm enty odsłoniętych dawnych gzymsowań w części zbite i zrekonstruowane na nowo. Niewykonanie w roku 1960 projekto wanych podcieni zostanie w części uzupełnio ne w pracach 1961 roku. Jedynie realizacja podcienia w domach n r 5 i 2 odsuwa się na czas późniejszy ze względu na trudności własnościo we i użytkowe. Podobnie przedstawia się spra wa Obniżenia i konserwacji domów narożnych w Rynku n r 2 i 24, których przebudowy nie przew iduje się w planach realizacyjnych lat najbliższych.
Porządkow anie fasad rynkow ych wykony wano — co może najważniejsze — w powiąza niu z projektowanym uporządkowaniem wnętrz domów i całych działek przyrynkowych, zabu dowanych szczególnie od strony wschodniej praw ie w 98°/'o. Przew iduje się bowiem już w roku 1961 sukcesywną sanację zabudowy ofi cyn, w ykonanie nowych pionów kanalizacyj nych, rozrzedzenie gęstości zaludnienia poszcze gólnych domów i uporządkowanie w nętrz mie szkalnych. Pozwoli to nie tylko na wydobycie dalszych w artości zabytkowych i architekto nicznych poszczególnych domów, ale równo cześnie, w myśl postulatów urbanistycznych zapewni bardziej nowoczesne i higieniczne w a runki mieszkańcom tej dzielnicy. W ślad za tym, będzie się realizować postulat skupienia * w ry nku usług o charakterze bardziej reprezen tacyjnym i turystycznym , lepiej odpowiadają cym ogólnemu charakterow i starego miasta Tamowa.
IV. DEKORACJA MALARSKA
Prace rem ontowe przy uporządkowaniu fa sad domów pozwoliły n a przeprowadzenie do kładnych badań, dotyczących ich pierw otnej dekoracji m alarskiej i plastycznej. Na podsta wie w yników badań oraz w oparciu o m ateriał ikonograficzny i główną tezę konserw atorską — opracowany został przez prof. dr. Józefa Dutkiewicza projekt dekoracji m alarskiej w szystkich pierzei rynkowych. Założeniem projektu było, przy uwzględnieniu wszystkich znalezionych śladów daw nej polichromii, w y dobycie przeważającego renesansowego charak teru zabudowy, interpretow anego w sposób no woczesny. Malowidła w inny być w ykonane według zalecenia p ro jektanta w trw ałej tech nice barwionego ty nku wapiennego, sporzą dzonego w edług recept renesansowych ze sta rego w apna z dodatkiem kazeiny z mieloną ce głą lub węglem drzewnym lub też piaskiem,
FASAD DOMÓW W RYNKU
a także czystą pobiałą wapienną. W wyniku po wyższych założeń, skala barw na dekoracji m a larskiej została ograniczona zasadniczo do ko loru szarego (czarnego), żółtego, różowego i białego.
W pierzei południowej, której fasady zosta ły zniekształcone w XIX wieku, a podwyższe nie gabarytu i zabudowa miedzuchów zmieni ły zasadniczy charakter elewacji — autor pro jektu zaakcentował w sposób w yraźny jedynie dom n r 8. Interpretow ane nowocześnie bonio- w anie parteru, złożone z biało-czarnych prosto kątów różnej wielkości, k ontrastuje z bielą i różem dekoracji piętra z zaznaczonymi owalami barokowej sztukaterii, a pierw otną szerokość fasady wyznaczają odkryte spod narzutów n a rożne boniowania, w części zrekonstruowane. W ystępują one również w sąsiednim domu n r 7, w w yniku odkrycia ich pierwotnego układu.
Pozostałe domy tej pierzei zdobione są spokoj nymi podziałami, utrzym ującym i ich dziewięt nastowieczny charakter, przy rów nom iernym rozłożeniu barw zasadniczych.
W pierzei zachodniej dekoracja m alarska podkreśla osiemnastowieczny charakter domu n r 4, utrzym anego w delikatnych kolorach bia- ło-żółtyCh. Natomiast zdecydowanie mocnym akcentem w ybija się niewielka bryła domu n r 5. Mimo bowiem pozostawienia w yraźnie dziewiętnastowiecznej artykulacji gzymsowań i opasek okiennych — pierwsze p iętro ozdobio ne zostało biało-czarnym podziałem pryzm a tycznego boniowania o różnej wielkości i ukła dzie. O stre łuki pierw otnych podcieni w ydoby to mocną czernią, kontrastującą z bielą ściany parteru. W domu n r 3 lekko zaznaczono szarym kolorem obramowania okienne i blendy pod cieni. Dom narożny n r 2 w kondygnacjach gór nych barw iony różem, artykulację obramień okiennych i dyskretne boniowanie parteru utrzym ał w kolorze białym. Blendy pierw ot nych podcieni zaznaczono kolorem różowym.
W pierzei północnej, zgodnie z jej reprezen tacyjnym charakterem, dekoracja m alarska po traktow ana została w sposób bogatszy i bardziej zróżnicowany. Nowym elementem jest tu w y preparow anie nietynkowanej cegły pierwszego piętra domu nr 22, attyki i środkowego filaru podcienia domu n r 19. W domu narożnym n r 24 jego pierw otna wysokość dwukondygnacjowa, potraktow ana gładko (zgodnie z przekazami ikonograficznymi), naw iązuje do gabarytu są siada, natom iast szarość piętra nadbudowanego w skazuje na jego późniejsze zniekształcenie. Duże form y trójkątnego boniowania parteru domu n r 23 stanowią nawiązanie do klasycznie już renesansowego układu czarno-białego bo- niowania reprezentacyjnej kam ienicy n r 21. Gładka płaszczyzna attyki tego domu uzyskała podział rytm iczny wydłużonych, czarnych pro stokątów. Na fasadzie domu n r 20 przeprow a dzono konserwację jej renesansowych tynków oraz dekoracji figuralnej z XVII wieku, w du żej części rekonstruowanej, na podstaw ie za
chowanych fragmentów, w 1941 roku. W cof niętej części domu n r 19 podkreślono kolorem jej podział i artykulację dziewiętnastowieczną, zam ykając tę pierzeję gładką ścianą domu n r 18 w kolorze żółtym.
W pierzei wschodniej bogatszymi akcenta mi, utrzym anym i w kolorze biało-czarnym, podkreślono dom y zabytkowe n r 16, 14 i 13. N atom iast nowy dom n r 17 utrzym ano w cha rakterze XIX wieku, a nieciekawy nowy dom n r 15 urozmaicono przez odsłonięcie faktury cegły, kontrastującej z białą artykulacją obra- mowań okiennych, gzymsów i białą ścianą par teru o dyskretnym podziale poziomym. Przy wróconą dekorację osiemnastowieczną w domu n r 16 silnie w ydobyto czernią i bielą, podobnie potraktowano nadbudow any renesansowy dom n r 14, utrzym any w zestawieniu biało-żóltym, którego górne piętro odróżniono silną czernią ściany. W narożnym domu n r 13, posiadają cym niegdyś bogatą attykę, znaną z akwarel Z. Vogla, wprowadzono elem ent czarno-białego boniowania ścian piętra, który sugeruje jego renesansowe pochodzenie, wbrew banalnemu ukształtowaniu gzymsów i opasek okiennych z XIX wieku.
Nadzór nad realizacją projektu oraz konser wację autentycznych fragm entów wykonywali z ram ienia Akademii Sztuk Pięknych art. m a larze i konserw atorzy Zofia i Tadeusz K naus- sowie. Mimo tego w ykonaw stwo w tym zakre sie pozostawia wiele do życzenia, w skutek nie starannego w w ielu wypadkach kładzenia b ar wionego narzutu, zupełnie zniekształconego ry sunku blend podcieniowych w domach n r 2, 3 i 5 oraz nierównego zakładania pobiały. Brak starego wapna, brak właściwego w kolarze pia sku — utrudniały w dużej m ierze realizacją projektu. Niemniej jednak podkreślić wypada, iż mimo braku nastaw ienia specjalistycznego, Miejskie Przedsiębiorstwo Remontowo-Bu dowlane przeprowadziło powyższe prace, na w yraźne zresztą polecenie Prezydium Miejskiej Rady Narodowej — w zakresie i term inie usta lonym.
V. UWAGI KOŃCOWE Omówione powyżej prace rem ontowo-kon
serw atorskie przeprowadzone w 1960 roku w rynku tarnow skim przyniosły w rezultacie upo rządkowanie głównego centrum starego miasta. Ożywione barw ą fasady nabrały właściwego w yrazu i ujaw niły swe prawdziwe wartości, ukryte dotąd pod nalotem zaniedbania, osypu jących się i zszarzałych tynków oraz później
szych zniekształceń. W ydobyte tą drogą w arto ści całego zespołu n ie tylko kw alifikują go do czołowych zabytków urbanistyki, lecz stanowią jednocześnie ważny elem ent dla rozwoju żyda kulturalnego i ożywienia turystycznego tego, tak często dotąd, niedocenianego miasta. Po nadto świadczą o konieczności kontynuowania prac remontowych na obszarze całego starego
miasta, zgodnie z postulatam i projektu urbani stycznego. W zrozumieniu powyższych osiąg nięć, Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w. Tarnow ie przew iduje w swych planach na rok 1961 nie tylko dalsze prace w zakresie sanacji zabudowy parcel przyrynkowych i w nętrz po szczególnych domów, lecz zamierza kontynuo wać roboty przy uporządkowaniu pierzei wszystkich ulic wychodzących z rynku oraz zabudowy placu Kazimierza Wielkiego.
Równolegle do wysiłków władz miejscowych i przy zgodnym skoordynowaniu poczynań, prowadzone są prace remantowo-komserwator- skie z kredytów centralnych i terenowych Woj. Konserwatora Zabytków. Obejm ują one w pierwszym rzędzie uporządkowanie najcenniej szej i najbardziej zniszczonej zabudowy ulicy Żydowskiej. Zagrożone w latach ubiegłych zu pełną ruiną kamienice, zostały doraźnie zabez pieczone w latach 1951— 1955 przez położenie dachów. N astępnie w oparciu o projekty indy widualne oraz o całościowy projekt uporządko w ania pierzei południowej tej ulicy rozpoczęto sukcesywnie generalny rem ont poszczególnych domów. W roku 1959 i 1960 oddano do użytku odremontowane domy n r 18 i 20, oraz w ydat nie zaawansowano nadzwyczaj trudne technicz nie prace przy uratow aniu walących się i czę ściowo opuszczonych domów n r 5/7 i 9.T l.
Prowadzone są ponadto prace przy sukce sywnym odkrywaniu i częściowej rekonstruk cji fortyfikacji miasta, ukrytych w oficynach zabudowy ulicy Kniewskiego (dawnej B ernar
dyńskiej). W tym zakresie szczególnie cenną inicjatyw ę podjęło Towarzystwo Opieki nad Zabytkami m. Tamowa, rozpoczynając w roku 1960 metodyczne badania archeologiczne, m a jące n a celu odkrycie i ustalenie, w oparciu o wykopaliska, właściwego przebiegu całego pier ścienia fortyfikacji miasta. Do ciekawych r e zultatów doprowadziły w ykonane odkrywki przy placu Rybnym, gdzie udało się wydobyć i odsłonić dolne części czternastowiecznych murów obronnych z kamienia, ustalając w ła ściwą linię ich przebiegu. Odkrycia te włączo ne zostały do projektu urbanistycznego upo rządkowania placu Rybnego, jaki w ykonał na zlecenie Wojewódzkiego K onserwatora Zabyt ków inż. arch. J. Klimek z ram ienia pracowni urbanistycznej Tam owa w Pracowniach Kon serwacji Zabytków.
K onsekwentne pogłębianie wycinków w stęp nego projektu urbanistycznego w zakresie w y branych problemów pozwala na stw orzenie właściwych i uzasadnionych w pełni podstaw, dla szczegółowych zadań podejmowanych przez różnych inwestorów i finansowanych przez róż ne resorty. W ten sposób, wybiegając naprzód potrzebom życia i inicjatywie miejscowej, kon cepcja urbanistyczna uporządkowania starego m iasta Tarnow a stała się z kolei właściwą pod staw ą dla przywrócenia tem u zabytkowemu m iastu właściwej hierarchii i indywidualnego piękna.
dr H. Pieńkowska
W ojewódzki Konserwator Zabytków Kraków
LITERATURA
W. B a l i c k i , M iasto T arnów pod w zg lęd e m h isto
ry czn y m , Tarnów 1831.
A. E. B r i n c k m a n n , D eutsche S ta d tb a u k u n st in der
V ergangenheit, Frankfurt а. M. 1921.
■J. D u t k i e w i c z , G robowce rodziny T a rn o w skich w
kościele ka te d ra ln y m w T arnow ie, Tarnów 1932.
J. D u t k i e w i c z , P ow iat tarnow ski, „Katalog zabyt ków sztuki w Polsce“ I, Warszawa 1953.
J. D u t k i e w i c z , T arnów , Warszawa 1954.
J. D u t k i e w i c z , M ateriały źródłow e do budow y
m u ró w obronnych m iasta T arnow a z lat 1513— 1545. „Rocznik Historii Sztuki“ I, Wrocław 1956.
W. E l j a s z, W sp o m n ien ie o Tarnow ie, „Album Rap- persw illu“, Lwów 1876.
F. H e r z i g , K atedra niegdyś kolegiata w T arnow ie, Tarnów 1900.
J, K l i m e k , Założenia projektowane dla śródm ieścia miasta Tarnowa (maszynopis w: Pracownie Kon serwacji Zabytków w Krakowie), 1960.
P. K r a k o w s k i , P o m n ik nagrobny ks. O strogskich, „Studia Renesansow e“ II, Wrocław 1957.
M. K r ó l , K ościółek P anny M arii na. B u rku , Tarnów 1854.
A. K u n c e w i c z , P lany przeglądow e m ia st p olskich, Warszawa 1929.
J. L e n i e к, M a teria ły źródłow e do m iasta T a m o w a , Tarnów 1897.
J. L e n i e k , H istoria ko legiaty ta rn o w skiej, Tarnów 1902.
.1. L e n i e k , In w e n ta rze m iasta T arnow a z X V I w ie
ku, Tarnów 1908.
J. L e n i e k , F. H e r z i g , F. L e ś n i a k , D zieje m ia
sta Tarnow a, Tarnów 1911.
V. L o r e n c , R. J e ć n y , D. L i b a l , N e k o lik slov к
m eth o d e regenerace nasich m est, „Architektura
CSR“ VIII, 1955.
J. Ł e p k o w s k i , Opis T arnow a i obu Sączów , Kra ków 1857.
J. Ł e p k o w s k i , Z a m czysko T arnow skie, góra św.
M arcina, „Gazeta...“, Lw ów 1854, nr 457, dodatek.
W. Ł u s z c z k i e w i c z , Spraw ozdanie z w y cieczki
n a u ko w ej w lecie 1891, „Sprawozdania Komisji
Historii Sztuki“ V, 1892.
T. M a r a s o v i c , В. K a l o g j e r a , J. M a r a s o- V i ć, B. P e r v a n , D. S u m i ć, Z a stita a sanacija
i re ko n stru k c ija u rb a n isticko g naslijeda u Dalma- ciji, „Urbs 1958“, Split 1958.
A. M a r i n o v i c , U rb a n isticki ra zvo j staroga D ubro-
v n ik a i potrebna asanacija i re ko n stru kcija , „Urbs
1958“, Split 1958.
J. P t a ś n i k, M iasta i m ieszcza ń stw o w daw n ej Pol
sce. Warszawa 1949.
Z. S i m c h e , T arnów i jego okolice, Tarnów 1930. M. S o b i e s z c z a ń s k i , R a tu sz w T arnow ie, „Tygod
n ik Ilustrow any“, 1876.
J. S e b e k , U rb a n izm u s a ochrana pa m ia to k, „Pamiat- ky a Muzea“ II, 1953.
T. T o ł w i ń s k i , U rbanistyka, Warszawa 1947.
Rye. 1. Tarnów, rynek, akwarela Z. Vogla, 1800 r., wî. Muzeum w Tarnowie, (fot. PKZ - K. Nowacki)
Ryc. 3. Tarnów, rynek, pierzeja północna, (fot. W. Werner)
Кус. 5. Tarnów, rynek, pierzeja wschodnia, akwarela Z. Vogla, 1800 i\
wl. Muzeum w Tarnowie.
Ryc. 6. Tarnów', dom Rynek 3. (fot. W. Werner)
Rye. 7. Tarnów, dom Rynek 5. (fot. W. Werner)
Ryc. 8. Tarnów, dom Rynek 4. (fot. W. Werner) Ryc. 9. Tarnów, dotn Rynek 5, rzut przyziemia, (rys. inż. J. Smólski)
Ryc. 10. Tarnów, dom Rynek 3. (fot. W. Werner) Ryc. II. Tarnów, dom Rynek 3, rzut przyziemia (rys. inż. J. Smólski)
Ryc. 13. Tarnów, dom Rynek 22 (fot. W Werner)
Ryc. 17. Tarnów, portal domu Rynek 20. (fot. W. Werner) Ryc. 18. Tarnów, odkryty i zakonserwowany, m alowany portal w podcieniu domu Rynek 20 z końca XVI wieku,
Ryc. 25. Tarnów, plac Rybny, odkopany i uzupełniony w roku 1960 fragm ent muru obronnego z XIV wieku. (fot. T. Chrzanowski)
