Staroń, Bogusław
Prace konserwatorskie w zamojskiej
Rotundzie
Ochrona Zabytków 22/3 (86), 206-210
1969
KOMUNIKATY, DYSKUSJE
BOGUSŁAW STAROŃ
PRACE KONSERWATORSKIE W ZAMOJSKIEJ ROTUNDZIE
Zamość znany jest nie tylko jako miasto pols kiego renesansu, lecz także jako silnie u fo rty fikowana twierdza, k tó rą wzmocniono jeszcze nowymi dziełam i obronnym i w pierw szej ćwier ci XIX iw. Rozbudowę umocnień wykonano w e dług projektów francuskiego generała L. Mal- let-M alletśkiego.1 Jednym z nowo zaprojekto wanych elementów była okrągła, parterow a,
m urow ana działobitnia o średnicy 54 m, usytu owana w południowej części tw ierdzy.2 Nowa bateria zlokalizowana została w miejscu daw nej XVII-wiecznej lunety, na terenie otoczo nym podmokłymi i bagnistym i łąkami. Budowę działobitni, zwanej obecnie Rotundą rozpoczęto prawdopodobnie w 1825 г., a zakończono iw r. 1831.3 Zadaniem R otundy było czuwanie nad terenem przyległych rozlewisk, a przede wszy
stkim strzeżenie drogi i starego szańca.
Powierzchnia terenu wokół R otundy wynosi 6,7 h a.4 Rotunda otoczona jest pozostałością byłej fosy, łączącej się z rzeką Topornicą. Doj ście do niej stanowi trzydziestom etrow ej sze rokości grobla od strony m iasta. Jedynym wejściem na dziedziniec są podwójne wrota. Rotunda, szerokości 7 m i wysokości 9,5 m, zbudowana z cegły i pokryta w arstw ą ziemi, posiada 20 cel o jednakowych wym iarach (3,5 m X 5 m X 5,2 m), o kształtach radialnych i kolebkowych sklepieniach. Wszystkie cele m ają otw ory drzw iow e zew nętrzne prowadzą ce na dziedziniec oraz po jednym otworze okiennym w ścianie zew nętrznej. Cele połączo ne są ze sobą w ew nętrznym i przejściam i bez drzwi. R otunda przechodziła różne koleje losu. W latach międzywojennych, do czasów drugiej w ojny światowej, spełniała funkcję wojskowej prochow ni5.
N ajtragiczniej w historii Rotundy zapisał się okres minionej wojny. W latach 1940— 1944 hitlerow cy uczynili z niej obóz zagłady, nazy wając go niewinnie jenieckim obozem p rzej ściowym policji bezpieczeństwa (Gefangenen D urchgangslager Sicherheitspolizei). W rze czywistości było to m iejsce kaźni, gdyż więk szość więźniów mordowano na miejscu, a tylko znikomą część wywożono do innych obozów ko ncentracyjnych6. Zwłoki tysięcy tortu ro w a nych i rozstrzeliwanych więźniów palono na stosach na środku dziedzińca 7. Podobnie więc, jak szereg innych więzień policyjnych, spełniała Rotunda funkcje ek sterm in acy jn e8. Rotunda stanowi jedno z najw ierniej zachowanych miejsc zagłady, przez co ma istotne znaczenie jako dokum ent zbrodni hitlerowskich. Do n aj ważniejszych elementów autentycznych zali czyć należy: cele więzienne z okutym i blachą drew nianym i drzwiami z tzw. judaszami, opa trzone num eracją gotydką, okratow ane okna z osłonami, narzędzia to rtu r, pam iątki po więź niach. W ażnymi elem entam i są też w rota drew niane z nazwą obozu wykonaną gotyckim k ro jem liter oraz, otoczone zasiekami z d ru tu kol czastego, miejsce rozstrzeliwań więźniów w obrębie m urów R o tu n d y 9.
W pierwszych dniach po wyzwoleniu społeczeń stwo w sposób spontaniczny upam iętniało miejsce kaźni, staw iając proste nagrobki, rzeź by, tablice, w ykonując napisy, malowidła na oknach, żelazne ozdobne k raty ifp. Te formy upam iętnienia także stały się dokum entem historycznym, godnym dalszego zachowania. Na terenie R otundy i wokół niej znajduje się cm entarz żołnierzy i partyzantów polskich po ległych na terenie południowej Lubelszczyzny,
1 S. Herbst, J. Z achw atow icz, Twierdza Zamość, Warszawa 1936, s. 66; S. Herbst, Zamość, Warszawa 1954, s. 21.
2 S. Herbst, J. Zachw atow icz, o.e., s. 98. 3 Tamże, s. 102.
4 Rejestr pom iarowy, Zamość 1954. 5 E. Suchora, Rotunda Zamojska, s. 7.
6 Tamże, s. 15.
7 'Przewodnik po upam iętnionych m iejscach w alk i i m ęczeństw a, W arszawa 1966, s. 234; E. Suchora, o.e., s. 21, 23, 30.
8 W ielka Encyklopedia Powszechna PWN, wkładka do t. XI, 1968; E. Suchora, o.e., s. 30.
1. Zamość, cm e n ta rz okalają cy R o tu n d ę (fot. J. S z a n d o m ir s k i) 1. Zamość, cimetière auto ur de la „ Rotonde”
żołnierzy radzieckich poległych iw walkach 0 wyzwolenie Zamościa oraz więźniów R otun dy. Istniejący cm entarz w raz z groblą-aleją, prowadzącą od strony miasta do Rotundy, urzą dzone zostały w łatach 1955— 1956.
W r. 1966 rozpoczęto, a w rok potem zakończo no prace konserw atorskie, porządkowe i p la styczne związane z uporządkowaniem zabytku 1 jego otoczenia. W trakcie prac projektowych zarysowały się dwie koncepcje. Jedna z nich sugerowała, by przekształcić Rotundę w m u zeum i wprowadzić daleko idące zmiany we w nętrzu przez usunięcie lub skomasowanie po wojennych pam iątek i w ypełnienie wszystkich cel ekspozycją m uzealną. Według drugiej kon cepcji Rotunda miała stać się pom nikiem -m au- zoleum, respektującym również powojenne ży wiołowo pow stałe naw arstw ienia i przew idy wano ograniczenie ekspozycji do ram bardzo syntetycznych. Tę w łaśnie koncepcję uznano za
właściwą.
Drzewa, w większości brzozy i w ierzby płaczą ce zasadzone przez społeczeństwo w latach
1946-—1949, zostały zachowane. Usunięto jedy nie te, k tó re niszczyły groby. Połączenie drzew i mogił nadało otoczeniu R otundy ch arak ter cm entarza; tym sam ym utrzym ana została słuszna inicjatyw a społeczeństwa, k tó rą respek towano w trakcie wszystkich prac. Przeniesiono jedynie z miejsca palenia zwłok obelisk i wy eksponowano go w jednej z cel oraz usunięto z terenu dziedzińca 24 betonowe słupy, które miały symbolizować hitlerow skich w artow ni ków, a z bram y zdjęto rzeźbione orły. Równo cześnie usunięto dziko rosnące pnącza na w e w nętrznych m urach Rotundy. Pełne zobrazo wanie historii w alki i męczeństwa zamojszczyz- ny ukazane będzie w odrębnym muzeum. Pięć cel Rotundy przeznaczono na ekspozycję. Ogranicza się ona do podania podstawowych inform acji o historii obiektu i pokazuje auten tyczne eksponaty związane z funkcją Rotundy w latach okupacji; operuje fotokopiami i foto gramami oraz eksponatam i autentycznym i, związanymi bezpośrednio z obozem. Fotokopie i fotogram y wykonano ze względu na bezpie czeństwo i właściwe przechowywanie orygina
łów — autentyczne zdjęcia, druki i rękopisy przechowyw ane są w muzeum regionalnym w Zamościu. Dwanaście cel zawiera ogólne upa m iętnienia dokonane przez społeczeństwo w pierw szych latach po wojnie. Oprócz płyt po święconych pojedynczym osobom, niektóre cele zaw ierają upam iętnienia zespołowe. I tak np. są tu cele: więźniów politycznych, stowarzy szenia kupców, dzieci polskich, więźniów Oświęcimia i M ajdanka, pracow ników łącznoś ci, nauczycieli, partyzantów ziemi zamojskiej i spółdzielców. Celem zabezpieczenia ekspozycji i zgromadzonych eksponatów zamontowano w celach oszklone drzwi z m etalow ych krat. Na dziedzińcu ustaw iono kam ienną tablicę w miejscu palenia zwłok. Miejsce egzekucji, ob siano tra w ą i umieszczono na nim tablicę z pias kowca z Objaśniającym tekstem. Również w miejscu zsypywania prochów nad fosą ustawio no tablicę z piaśkowca. Tablica inform acyjna zlokalizowana została u w ejścia w aleję.
Zakres prac budow lanych obejmował wykona nie naw ierzchni klinkierow ej na drodze dojaz dowej do Rotundy, w ykonanie parkingu o po w ierzchni 600 m 2, rozebranie starego budynku adm inistracyjnego i wybudowanie nowego. Utwardzono rów nież żwirem i żużlem naw ierz chnię alei wiodącej do Rotundy, a także dzie dziniec.
Przy wszelkich pracach stosowano zasadę, iż wszystkie detale wykonywane na nowo (kraty, drzwi itp.) nie pow inny być stylizowane na rzeczy stare. Przez to zachowane autentyki z czasów okupacji są łatw o dostrzegalne dla odwiedzających.
Zabiegom konserw atorskim poddano wrota i m ury Rotundy oraz ogrodzenie miejsca stra ceń. D rewniane w rota pochodzące z lat mię dzywojennych Niemcy wzmocnili, a na górne partie założyli d ru t kolczasty. W rota wykona ne z desek dębowych składają się z dwóch skrzydeł, zamykane są od w ew nątrz na skobel. Nie zabezpieczone przez kilkanaście lat, częś ciowo tkwiące w ziemi, zaatakowane zostały przez grzyby — hubczaka różnobarwnego (Po- listyctus versicolor), k tó ry najbardziej uszko dził partie górne, a szczególnie listwy poprzecz ne. Silnemu zagrzybieniu uległa również dolna część w rót przysypana ziemią; elem enty żelaz ne (okucia, d ru t kolczasty) w dużym stopniu zostały zniszczone przez rdzę.
W pierw szym etapie prac, po zdemontowaniu wrót, oczyszczono je z grzyba i usunięto po wojenne napraw y; grzyb zniszczono przez n a sycenie drew na Antoxem. Jednocześnie uod porniono na wilgoć Xylam item super nowe górne listwy i dolne uzupełnienia jako najb ar dziej podatne na wilgoć. Drewno nasycono
roz-2. Zamość, R otunda, po le w e j stronie m iejsce straceń, stan przed r. 1966 (fot. J. S za n d o m irsk i) 2. Zamość , „ Rotonde”, d u côté gauche le lieu des c o ndam nations, Etat après 1966
tworem utw ardzającym , a iw miejscach, gdzie utw ardzenie było niew ystarczające zastosowano uzupełnianie. Przy zabiegu tym zwrócono jed nakże uwagę, by układ włókien drew na nowe go odpowiadał oryginałowi. Na uzupełnienia użyto drew na dębowego, sezonowanego 8 lat. Wlklejanie uzupełnień było konieczne szczegól nie w dolnych partiach w rót. Sklejenia pęknięć dokonano p rzy użyciu utw ardzonej żywicy epo ksydowej (Epidian 5). U bytki powstałe po usu nięciu rozłożonej tkanki drzew nej uzupełniono plombami trocinowo-epoksydowymi. Zniszcze nie listew na górnej kraw ędzi w rót stało się przyczyną zamykania ich górnej partii, co spo wodowało z kolei rozwój grzyba. Nowym dę bowym listwom nadano formę łagodnego spły wu, co umożliwia odprowadzanie wody desz czowej. W stawione zostały również nowe bie guny dolne, dorobiono także listwy pionowe na stykach desek i wymieniono deski do umoco wania d ru tu kolczastego. Elem enty żelazne, m.in. d ru ty kolczaste, oczyszczono z rdzy i po kryto towotem, (który dzięki właściwościom hydrofobizacji m etalu ham uje procesy korozyj ne. O dpadającą i łuszczącą się farbę napisów przytwierdzono, roztw orem polim etakrylanu m etylu w toluenie. Roztworem tym pokryto całą pow ierzchnię liter, chroniąc je przed w pły wami atmosferycznymi.
W czasie nalotu bombowego we w rześniu 1939 r. zbom bardowane zostały dwie cele w lewym skrzydle Rotundy. W celi zburzonej tylko częściowo uzupełniono ubytki oblicowa- nia ceglanego oraz zrekonstruowano częściowo w yburzoną arkadę. Ponieważ rekonstrukcję w ykonywano z cegły o mniejszych rozmiarach niż historyczne, różnice grubości zagubiono spoinowaniem z głęboko kry ty m fugowaniem, podobnie jak w autentyku. W ruinach pozosta łych z pierwszej celi wzmocniono obluzowane cegły, zniszczone i zwietrzałe w ymieniono na nowe. Tę część R otundy zabezpieczono w for mie trw ałej ruiny, oczyszczając ją z gruzu, ziemi i chwastów.
Zabiegom konserw atorśkim poddano również ogrodzenie m iejsca straceń. D rut, gwoździe, haki uległy korozji, a słupki drew niane — nisz czącej działalności grzyba z gatunku tw ardzie lowych. D ru t kolczasty pokryto roztworem to- wotu, natom iast słupki nasycono Antoxem. Z szeregu prac porządkowych wymienić należy usunięcie tynków ze ścian i sklepienia w celi n r 11, z pozostawieniem tylko p artii z napisami, oraz popraw ienie we w szystkich celach u tw a r dzonych klepisk.
Pracam i konserw atorskim i objęto także znaj dujące się w Rotundzie eksponaty. Poprzednia ekspozycja obejmowała m.in. około 120 d ru ków, rękopisów i fotografii, przechowywanych w gablotach za szkłem, w w arunkach wysokiej wilgotności i bez dopływ u powietrza. Spowo
dowało to rozwój pleśni. P apier w ykazyw ał duże obniżenie w ytrzym ałości mechanicznej, ponadto uległ pofalowaniu. Ten sam problem dotyczył fotografii i obrazów. Eksponaty te poddano dezynfekcji i zabezpieczono, przeno sząc do muzeum w Zamościu.
Koszty wszystkich robót pokryte by ły z dotacji Rady Ochrony Pom ników W alki i Męczeństwa, Komisji Pozjazdowej SFOS, P rezydium Woje wódzkiej Rady Narodowej w Lublinie i P rezy dium Miejskiej Rady Narodowej w Zamościu. W ykonawcami omawianych robót był szereg przedsiębiorstw. P ro jek t zagospodarowania
3. Zamość, Rotu nda, s k r z y d ło d re w n ia n y c h w r ó t z n ie m i e c k im napisem, sta n przed konserw acją (fot.
W. K u r p ik )
3. Zamość, aile de la grande porte d ’accès en bois p ortant u n e inscrip tion en allemand. Eta t a v a n t la conservation
przestrzennego i budynku adm inistracyjnego w ykonał „M iastqprojekt” z Lublina (inż Zofia Haman z zespołem). Oddział Warszawski P K Z przeprow adził dezynfekcję m ateriałów archi walnych, a Zakład PKZ z Lublina wykonał konserw ację ruiny. Ekspozycja i elementy k a m ieniarskie są dziełem Pracow ni Sztuk Plas tycznych w Lublinie (autorzy: Lucjan Ocias — oprawa plastyczna, Zygm unt Mańkowski i Jó zef W nuk — scenariusz). Większość prac po-! rządkowych, prace drogowe i instalacje wyko nane zostały przez M iejskie Przedsiębiorstwo
Gospodarki Kom unalnej i Mieszkaniowej n r 1 i 2 w Zamościu. Wykonawcą budynku adm ini stracyjnego było Miejskie Przedsiębiorstwo Remontowo-Budowlane w Zamościu. K onser wację elementów drewnianych przeprowadzi! art.-kons. Wojciech K urpik z Muzeum Budow nictwa Ludowego w Sanoku.
mgr B ogusław Staroń
Wojewódzki Konserwator Zabytków W ydział K ultury WRJN
Lublin
TRAVAUX DE CONSERVATION DE LA ROTONDE DE ZAMOŚĆ
Au cours des années 1825—'1831 a été construite à Za m ość une redoute en pierre de form e circulaire dite la „Rotonde”, dans laquelle pendant l ’occupation, les 'hitlériens ont organisé un camp d’exterm ination. La „Rotonde” constitue actuellem ent, l ’un des lieux de l ’exterm ination les plus fidèlem ent conservés et possède par ce fait une im portance essen tielle en tant que docum ent des crimes hitlériens.
Pendant les années 1966—1967, des travaux de conser vation, d’am énagem ent organisationnel et plastique ont été effectués. Tous furent exécutés de façon à ce que la „Rotonde” soit représentée comme m onument -m au solée où seraient exposés tous les élém ents au thentiques. Le programme des travaux contenait l ’or ganisation d’une exposition lim itée aux inform ations fondam entales sur l ’histoire de cet objectif, présentant les objets authentiques, tém oins des fonctions de la „Rotonde” pendant les années d’occupation hitlérienne.
Un bâtim ent adm inistratif fut élevé, une voie d’ac cès, un parking, d e nombreuses plaques com m ém ora tives en pierre. Lors des travaux susm entionnés on s’est basé sur le principe que tous les détails exécutés à nouveau ne pourraient être stylisés.
Les grandes portes d’accès, les murs de la „Rotonde” ainsi que l ’enceinte du lieu des condamnations, ont subis les interventions des conservateurs. L es portes non-protégées depuis plusieurs années révélaien t une forte m oisissure qui fut élim inée au m oyen de l ’Antox. On a im m unisé égalem ent contre l ’hum idité avec du Xylam it, les endroits les plus m enacés et on a endur ci le bois. A ux em placem ents où l ’endurcissem ent du bois s ’avérait insuffisant on a appliqué une réhausse. Des inscriptions furent apposées sur les grandes por tes d’accès. La partie détruite par les bom bes a été conservée en form e de ruine durable.
STANISŁAW MICHALCZUK
RENOWACJA ZAMOJSKIEGO RATUSZA
W końcu 1968 r. zakończone zostały prace re m ontowo-konserw atorskie w zamojskim ra tu szu (il. 1). Przygotow ania do nich trw ały od
1959 r. i ,początkowo ograniczały się do instala cji centralnego ogrzewania, w ym iany pokrycia dachowego, rem ontu wieży i odgrzybienia dol nych kondygnacji budynku. Właściwy, gene raln y program robót został ustalony dopiero w 1963 r., po zleceniu opracowania pełnej do kum entacji projektowo-kosztorysow ej na re m ont kap italny ratusza Pracow niom Konser wacji Zabytków. Pierw szym etapem przygoto w yw anej przez Oddział W arszawski PKZ do kum entacji było studium naukowo-historyczne
Ratusz w Zamościu Z. Baranowskiej. Inw enta
ryzację pom iarowo-rysunkową oraz p rojekty architektoniczne i branżow e instalacyjne w y
konała Pracow nia Projektow a „W -l” tegoż oddziału pod kierunkiem inż. Tadeusza Ma- karskiego — głównego projektanta, przy współ pracy inżynierów: Z. Kropisza, J. Jam iołkow skiej, A. Hołocińskiego, A. Janczaka i T. Waf- flarda (obliczenia statyczne’ i p ro jek ty kon strukcyjne), R. Krępskiego (instalacje cen tral nego ogrzewania i wodno-kanalizacyjne), T. Biewza (instalacje elektryczne, radiowe i tele foniczne) i H. Siudera (badania architekto niczne).
