Odkrycie i konserwacja malowideł z XIV-XVI wieku w prezbiterium kościoła w Olkuszu

Józef E. Dutkiewicz

Odkrycie i konserwacja malowideł z

XIV-XVI wieku w prezbiterium

kościoła w Olkuszu

1964

JÓZEF E. DUTKIEWICZ

ODKRYCIE I KONSERWACJA MALOWIDEŁ Z XIV—XVI WIEKU

W PREZBITERIUM KOŚCIOŁA W OLKUSZU

W ram ach uporządkow ania i przyw rócenia pierw otnej postaci w nętrza kościoła p.w. św. A ndrzeja w Olkuszu zostały w r. 1960 przeba­ d ane ściany prezbiterium 1. Badania m iały na celu ustalenie, czy ściany kościoła były deko­ row ane m alarsko w ubiegłych okresach histo­ rycznych i co z tej dekoracji dochowało się do naszych czasów. W chwili rozpoczęcia ba­ dań ściany kościoła pokryw ała polichromia ornam entalna i figuralna z lat 1914— 17. Na w stępie zostały w całości lu b częściowo' roze­ brane i usunięte dla przeprow adzenia konser­ w acji renesansow e sprzęty, w tym ze ściany wschodniej w ielki ołtarz z 1 ćwierci XVII i ze ścian bocznych stalle z końca XVI wieku.

H i s t o r i a . Kościół parafialny w Olkuszu został w zniesiony prawdopodobnie jako funda­ cja K azim ierza Wielkiego w połowie XIV w. 2. Halowy, z węższym prostokątnym prezbite­ rium , objęty był p atro n atem królewskim , a od połowy XV w. Collegii A rtistarum U niw er­ sytetu K rakow skiego3. Spalony w latach 1553 i 1588 4. Odbudowany w latach następnych, upam iętniony pobytem w r. 1588 nuncjusza A ldobrandiniego, późniejszego papieża K lem en­

sa VIII, w związku z jego m isją pojednania m iędzy M aksym ilianem Rakuskim, a Zygmun­ tem Wazą w spraw ie objęcia tronu w Pol­ sce 5.

1 P race zostały zlecone autorow i artykułu przez Urząd P arafialny w Olkuszu -po uzgodnieniu p ro g ra- -mu w stępnego z K onserw atorem Wojewódzkim w K rakow ie d r H. Pieńkow ską ,i delegatem K urii Blsk. w K ielcach ks. J. Danilewiczem. Prace badawcze w ykonali art. konserw atorzy m gr m gr E. Cozaś i Z. K nausowa. W dalszej realizacji brali udział art. kon­ serw atorzy m gr m gr A. Domanasiewicz, M. Dayczak- Domanasiewiczowa, T. Knaus, Z. Knausow a, J. K raw ­ czyk, M. M alanek, T. Paw lik, M. Schuster-G aw łow - ska, W. W agner i J. Wróblewski. W pracach przy dokonaniu tra n sfe ru wzięli udział M. S chuster-G a- w łow ska, W. W agner i J. W róblewski.

2 Katalog Zabytków S ztu k i w Polsce, woj. k ra ­ kow skie, pow iat olkuski, opr. K. K u t r z e b i a n k a , W arszaw a ^ 1953, s. 397. Istniały przypuszczenia, że kościół mógł wznieść W ładysław Łokietek, a przy kościele byli osadzeni kanonicy regułam i, Słow nik Geograficzny K rólestw a Polskiego, VII, W arszawa

B a d a n i e ś c i a n . Do badania ścian przyjęto system sond krzyżowych, rozmiesz­ czonych na ścianach w odstępach 100 cm w li­ niach poziomych i 120 cm w liniach pionowych. Na sklepieniu były sondy rozmieszczone w układzie osiowym. O dkryw ki stratygraficzne wykonyw ano w sondach prostokątnych wym. 20X30 cm, w yodrębniając schodowa to poszcze­ gólne w arstw y aż do w ątk u kam iennego, a na sklepieniu ceglanego. Ogółem w ykonano 450 sond. Na podstawie wykonanych badań dadzą się wyodrębnić 4 kolejne grupy czasowe n a­ rzutów , pobiał i malowideł, naw arstw iających się na w ątku kam iennym . Pierw sza z nich wiąże się z powstaniem budow li i na niej leży pierwsza dekoracja m alarska. D ruga pow stała prawdopodobnie po r. 1588 — dacie drugiego pożaru kościoła. Trzecia pochodzi z XVIII/ XIX w. z czasu odnowienia i w ybielenia ścian kościelnych. Czw arta powstała w związku z de­ koracją m alarską kościoła w latach 1914— 17. Rozmieszczenie i w yniki sondaży podano na il. 1—4.

1. Ściany południowa, północna i zachodnia

(il. 1, 2, 4). _

O. w ątek kam ienny z miejscowego zlepieńca

gruboziarnistego barw y czerw onobrunatnej

i ceglastożółtej o różnej twardości. Obecna barw a i konsystencja kam ienia spowodowane są, być może, przepaleniem w czasie pożarów kościoła. F orm at kam ienia zbliżony do ciosu,

1886, s. 491. Podzielał tę opinię i A. S z y s z k o - B o - h u s z: A. S i z y s z k o - B o h u s z i M. iS о 'к o ł o w- s-ki, Trzy kościoły halowe Olkusz, K raśnik, K łeczków , ,,Spr. Kom. Hist. Szt.”, IX, K raków 1913, szip. 144 i 157, na ogół przew aża jednak opinia, że fundatorem kościoła był K azim ierz Wielki: J. D ł u g o s z , Liber Beneficiorum , III, OO VII, K raków 1863, s. 473; K. Ł a b ę d z к i, Kościoły O lkuskie, „Biblioteka W ar­ szaw ska”, 1852, t. IV, s. 360; Iks. J. W i ś n i e w s k i , Dzieje m iasta Olkusza, M arijów ka 1933, s. 31; także M. S o k o ł o w s k i , o.c.

3 Acta Visitationis, G. Radziw iłł 1598, Arch. Kons. Krak., n r 17, s. 78; n r 18, -s. 420; n r 20, s. 48; кв. J. W i ś n i e w s k i , o.c.

* Acta Vis. n r 18, s. 420, n r 20, s. 48; ks. J. W iś­

niew ski, o.c. ,

5 Napis n a ścianie kaplicy św. Anny; iks. J. W i s ­ n i e w s k i , о.-с., s. 51.

t i ö o t t o ö u ü a o s a

1. Olkusz. Kościół (parafialny p. w. ś\v. A ndrzeja, prezbiterium . Siatka sond,

ściana południowa

1. Olkusz. L ’église paroissiale St. André; le choeur. Le réseau des son­

dages, au m ur sud

2. Olkusz. Kościół parafialny p. w. św. A ndrzeja, prezbiterium . Siatka sond,

ściana północna

2. Olkusz. L ’église paroissiale St. A ndré; le choeur. Le réseau des son­

dages, au m ur nord

3. Olkusz. Kościół p arafiąln y p. w. św. A ndrzeja, prezbiterium . Siatka sond,

ściana w schodnia

3. Olkusz. L ’eglise paroissiale · St. A ndré; le choeur. Le réseau des son­

dages, au m ur Est

nieregularny; w ątek o nierów nom iernych spoi­ nach, przeznaczony od początku pod w yprawę. I. narzut krzem ianow o-wapienny (2:1), nałożo­

ny przypuszczalnie bezpośrednio po zakończe­ niu budowy. Piasek perłowy, domieszki cera­ miczne i nieliczne organiczne 6. W części ścian

6 Analiza próbki narzutu pierw otnego z XIV w. ze ściany północnej prezbiterium , w ykonana n a skład jakościowy i ilościowy przez inż. R. Bilińskiego, adiunkta K atedry K onserw acji M alarstw a Ściennego ASP K raków, .przedstawia się, jak następuje:

Badana substancja w idziana pod mikroskopem przedstaw ia masę zbitą w grudki, złożoną z zapraw y i piasku. Piasek barw y cielistopopielateij posiada granulację o 0 przeciętnie do 0,3 mm. Zabarw ienie pochodzi praw dopodobnie od zaw artych w zaprawie substancji organicznych, częściowo zaś soli żelaza. Średnio w ytrzym ała na zgniecenie. Rozpuszcza się mulisto w wodzie i całkowicie w HC1 z pozostaw ie­ niem piasku.

Jakościowo:

Si, Ca, Mg, Al, Fe oraz substancje organiczne. Ilościowo: S i0 2 ... 69,52% w ag CaO CaC 03 a i2o3 Fe2C>3 15,44% 12,94% „ 1,21% „ 0,83% „ 99,94% wag

Ślady Mg i substancji organicznych. Wapno wysoko­ gatunkowe.

na wysokości stall malowidło na pobiale, w y­ konane techniką suchego fresku z możliwością podmalówki w technice mokrego fresku, w ko­ lorach czarnym, niebieskim, czerwonym, zielo­ nym i żółtym o widocznych m otywach figural­ nych i architektonicznych. Siady widoczne w sondach ściany północnej ma przestrzeni ok. 2 m wysokości i 7 m długości, na wysokości ok. 5 m od posadzki oraz na ścianie południo­ wej na filarze m iędzyarkadow ym na

przestrze-« * 1914 n i f III U XVI 1 л /ул* X IV * C tA h & 5С1ЛМЛ POŁUDNIOWA WSCHODNIA P O D N O C N Ą Z A C H O D N IĄ $ Т К А Т У 6 К А Г 1 А Л А / Ь *·* · * ; О Д А /

NAkZVr POßtAty MAUM.OtÖ

4. Olkusz. K o ś c ie p arafialn y p. w. św. Andrzeja, prezbiterium . S traty g ra fia naw arstw ień na ścianach

i sklepieniu

4. Olkusz. L ’église paroissiale iSt A ndré; le choeur. L a stratig rap h ie des couches sur les m urs et les

voûtes

ni około 1,30 m wysokości i ok. 2,50 m długości, na wysokości ок. 5 m nad posadzką.

II. trzy pobiały w apienne: biała, szara i żółta, położone na malowidło iprawdopodobnie po po­ żarach 1553 i 1588.

III. n arzu t krzem ianow o-w apienny (3:1), pia­ sek ostrokraw ędziasty białoszary, na nim dwie pobiały wapienne, pow stałe prawdopodobnie w X V III/X IX w., nasiekame z początkiem XX w.

IV. narzu t krzem ianowo^wapienny (2:1), pia­ sek drobnoziarnisty koloru szarego, przecho­ dzący m iejscam i w cienkie zatarcie. Na nim gru n t klejowo-ikredowy i malowidło· ornam en­ talne w ykonane techniką klejow ą kryjąco, z częściami figuralnym i, malowanymi, być mo­ że, tem perą w latach 1914— 17.

2. Ściana wschodnia (il. 3, 4).

W ystępują tu trzy z wymienionych w arstw . B rak w arstw y III z XVIII/X IX w.

0 . w ątek kam ienny, jak wyżej.

1. narzut, jak wyżej, z ty m że w arstw a malo­ w idła suchego fresku n a pobiale zachowana jedynie w śladach szczątkowych, a narzu t pierw szy tylko· w e fragm entach.

II. trz y w arstw y pobiał, leżące w zmiennych ilościach, w zależności od stopnia zniszczenia, na w arstw ie I, albo n a łatach, albo bezpośred­ nio na w ątku. Na nich w arstw a malowidła o motywach roślinnych i figuralnych, w ykona­ na techniką spoiwa organicznego na pobiale wapiennej, pochodząca — jak później stw ier­ dzono — z r. 1592. Na niej dwie w arstw y po­ biał o różnym stopniu zniszczenia, naniesione być może w XVII w. Siady malowidła widocz­ ne na całej wysokości ściany i ościeżu okna.

III. — (brak). ‘

IV. narzut, jak na ścianach poprzednich, do­ łem grubszy, górą przechodzący, m niej więcej od połowy ściany, w cienkie zatarcie, a naw et stopniowo zanikający. Na nim w arstw a malo­ w idła o m otyw ach ornam entalnych w ykonane­ go techniką klejow ą k ry jąco na gruncie kre- dowo-klejowym z lat 1914— 17, leżąca w m iej­ scach b raku zatarcia bezpośrednio na malowi­

dle z 1592 r.

3. Sklepienie (il. 4).

Zachowały się tu ty lko dwie grupy czaso­ we: I i IV.

0 . w ątek w ysklepek i żeber, ceglany, nierów ­ nom ierny, zniszczony.

1. narzut, jak w poprzednich, z pobiałą wa­ pienną, na niej na żebrach ślady farb y czerwo­ nej m alow ane techniką w apienną, przypusz­

czalnie z XVI w. II. — (brak). III. — (brak).

IV. narzut, jak w poprzednich, przechodzący miejscam i w cienkie zatarcie. Na nim malowi­ dło ornam entalne z la t 1914— 17, w ykonane techniką klejow ą kryjąco.

O d k r y c i e m a l o w i d e ł . Na podstawie w ykonanych badań przystąpiono w r. 1963 do

IV 1914 111* .чу/;.; II ЛЛЛ/* 15ЭЬ ЛЛЛЛ ЛЛЛЛ 1 _{X IV}

rur

П-Г

7

5. Ściana południowa. O dkryte m alo­ widło z XIV w. — obraz adoracyjny z C hrystusem ‘M iłosiernym i donato­

ram i Iherbu Topór

5. Le m ur sud. La peinture du XIVe siècle qui y a été découverte. Le tableau représente le C hrist M iséri­ cordieux et les donateurs aux armes

Topór

6. Ściana ipółnocna. Na lewo: odkryte malowidło z XIV w. — Siedem U czyn­ ków Miłosierdzia i Siedem Grzechów G łównych; linią przeryw aną oznaczo­ no pierw otne położenie obrazu. Na

praw o: m alow ana k o tara iz 1592 r. 6. Le m ur nord. · A gauche la peinture du XIVe siècle. Sept Oeuvres de Mi­ séricorde et Sept Péchés Capitaux. La ligne interrom pue m arque l’ancien em placem ent du tableau. A droite: le

rideau peint en 1592

7. Ściana wschodnia. O dkryte m alow i­ dło z 1592 r. z m otyw em wici roślin­ nej, herbam i K rólestw a Polskiego i Ol­

kusza oraz k o ta rą <u dołu) 7. Le m ur Est. La peinture de 1592 avec un motif végétal, les armes du Royaume de Pologne et de la ville

d’Olkusz, le rideau en bas

zdejmowania, ostatniego n arzu tu z r. 1914 na całej pow ierzchni ścian prezbiterium , a — w m iejscach odkrytych m alow ideł średniowiecz­ ' nych — także drugiego poprzedniego narzutu

z X V III/X IX w. Pierw szy narzut pod nadzo­ rem konserw atorów zdejmowali m urarze, a n a­ stępn y z malowideł n a północnej i południo­ wej ścianie zdejmowali konserw atorzy. Ze ścia­ ny w schodniej, gdzie szczególnie trudne było

u góry oddzielenie w ierzchniego narzutu, a nie­ jednokrotnie sam ej pobiały, czy malowidła z XX w. oid m alow idła renesansowego, prace w ykonywali wyłącznie konserw atorzy. Na tej ścianie część płaszczyzny m alowanej b y ła tak skorodowana, że zdejmowanie z niej wierzch­ niego narzutu pociągało naruszenie powierzch­ ni malowidła. Interw eniow ano w ykonując za­ bezpieczające zastrzyki pod- i międzypłatowe

z aeetatowanego polioctanu w inylu 7, a w wy­ padkach łuszczenia się w arstw y m alow anej za­ bezpieczano ją roztw orem metylocelulozy dla umożliwienia późniejszego zabiegu oczyszcza­ nia.

Dokonane odkrycia przyniosły następujące rezultaty:

1. n a ścianie p o ł u d n i o w e j znalezio­ no zachowany w około 70% obraz donacyjny 0 kształcie .podłużnym leżącym, w ym iarów ok. 130X240 om, umieszczony ponad trójlistną blendą sedilium (il. 5). Obraz przedstawia dwóch donatorów ze św. patronem , klęczących przed O hrystusem M iłosiernym (por. il. 36). Technika w ykonania: suchy fresk na pobiale, z podkładem mokrego fresiku. B arw y: czarna, czerwona, niebieska, ugier żółty, zielona. Stan zachowania: po w ierzchnia nasiekana młotkiem, narzut miejscami rozluźniony, częściowo od­ spojony od w ątku, częściowo odspojona pobia- ła od narzutu, liczne odpryski farby z pobia- łą, większe ubytki narzutu z m alowidłem u gó­ ry i po bokach.

2. n a ścianie p ó ł n o c n e j zachował się obraz długości oik. 580 om i wysokości 233 cm, leżący, dwupasmowy, złożony z 16 scen figu­ ralnych, podzielony poziomo białym i ram am i z zatartym i napisiami pionowo czerwonym i (il. 6). Technika suchego fresk u na pobiale w apien­ nej, łuszczącej się drobnym i płatkam i, być mo­ że n a podkładzie m okrego fresku. Barw y: czer­ wona, czarna, niebieska, zielona, żółta, zacho­ wane w ok. 40%. Stan zachowania: pow ierzch­ nia miejscami niejednolicie nasiekana m łot­ kiem, narzut o rozluźnionej miejscami spois­ tości aż do w ytracenia związania z w ątkiem . Częściowo odspojona pobiała od narzu tu i spy- lenie farby. Większe ubytki n arzu tu z malo­ widłem w pasach: górnym wzdłuż kraw ędzi 1 pośrodku, w ypełnione późniejszymi łatami, oraz nieliczne mniejsze.

3. na ścianie w s c h o d n i e j odsłonięto na całej powierzchni m alowaną dekorację w i­ nietow ą o motywach roślinnych z elem entam i figuralnym i, symbolicznymi i heraldycznym i (11. 7). Przy odsłanianiu m alowideł zdecydowa­ no otw orzyć zam urowane wysokie okno gotyc­ kie, trójdzielne, z zachowanymi laskam i i prze­ źroczami. W ościeżu okna zachowały się rów ­ nież m alow ane m otyw y ze ściany, oraz częścio­ wo m alow ane laski okienne. Po rozebraniu konstrukcji nośnej późnorenesansowego ołta­ rza z pierwszej poł. XVII w., pozostała pozioma belka na wysokości około 5 m, sfazowama, w m urow ana w boczne ściany prezbiterium . Na­ leży ona do wcześniejszego ołtarza renesanso­ wego, którego gzyms wieńczący został odciś­ n ię ty na środkowej części tej polichromowanej

belki. Jej boczne części pokryte są ornam en­ tem w form ie ząbków i 'liści w kolorach po­ m arańczow ym i zielonym. Poniżej belki, na ścianie zachowane resztki malowidła z m oty­ w em k o tary w kolorach zielonym z fragm en­ tam i ornam en tu i chwastów lam brekinu. Ten sam m otyw przechodzi na ścianę północną w kolorach zielonym i pom arańczowym n a dłu­ gości około 5 m od narożnika (por. ii. 6) i częś­ ciowo n a ścianę południową. Malowidło· na ścianie wschodniej w ykonane jest techniką spoiwa organicznego n a pobiale w apiennej, le­ żącej n a zm ieniającym się podłożu w ątku, n a­ rzu tu i pobiał. N iedbała technika w ykonania świadczy, że nie wykonano uprzednio po poża­ rze nowego narzutu, lecz na zniszczonej, z ubytkam i narzutu, ścianie położono pobiały i n a nich malowidło. Użyte barw y: czarna, zie­ lona, czerw ona i żółta, w kartuszach niebieska. S tan zachowania: powierzchnia w dużym stop­ niu zgruzowana, źle związana z podłożem, roz­ w arstw ienia mdędzypłatowe, pęcherze i jam y międzyspoinowe, odpryski pobiały z farbą, trzy duże ubytki n arzu tu z m alow idłem w pół­ nocnej części ściany (por. il. 38, 40).

P o s t ę p o w a n i e k o n s e r w a t o r ­ s k i e . Odsłonięte mechanicznie m alow idła w prezbiterium zostały następnie w r. 1963 trw ale zabezpieczone. Przed zabezpieczeniem pow ierzchnię starannie doczyszczono m echa­ nicznie i chemicznie (roztworami kwasowym i i częściowo zasadowymi). Jak uprzednio stw ier­ dzono, na zachowanych częściach m alow idła z podłożem istn iały trz y zasadnicze ty p y znisz­ czeń :

a. w iększe odspojenia i jam y podpłatow e n a­ rz u tu w w yniku pęknięć tektonicznych m u ru i korozji zaprawy,

b. rozw arstw ienia międzypłatowe narzutów i pobiał oraz pęknięcia, drobne zgruzow ania n a ­ rz u tu n a sk u tek przepalenia w czasie pożaru lub okresowego zaciekania wody, a także na- siekania m łotkiem i zew nętrznych uszkodzeń

mechanicznych,

c. 'powierzchniowy rozkład spoiwa w postaci łuszczenia się pobiały z w arstw ą m alow aną i próchnicy n arzu tu — w ynik złej technologii wykonania, długotrw ałego działania p a ry 'wod­ nej, rozm ycia organicznych składników spoiwa i pow stania kw aśnych w ęglanów w apnia.

Dla zabezpieczenia m alow ideł zastosowano następujące zabiegi:

a. w m iejscach w iększych pęcherzy i jam pod- płatow ych wprowadzono zaprawę iwapienno- kaizeinową z lekkim (wypełniaczem pum ekso­ wym. W 52 m iejscach umieszczono ponadto uchw yty w postaci tzw. „pająków ”, tj. rodzaju gwoździ skręconych z d ru tu mosiężnego,

po-7 C harakterystyka acetalowanego polioctanu w i­ nylu, użytego do konserw acji przedstaw ia się według specyfikacji inż. R. Bilińskiego jak następuje: P oli­ octan w inylu, z w budow anym i w łańcuch winylowy grupam i aoetalowymi, jest kopolim erem wysokoczą- steczkow ym o stopniu polim eryzacji około 1,100;

w spółczynnik załam ania św iatła — D = 1,431; gęstość g/cm3 w tem p. 20°C = 1199; absorbcja wody w cią­ gu 24 godz. w tem p. 25°C %> = 1,4—1,9; w ytrzym ałość n a rozerw anie w kg/cm 2 = 360; tem p eratu ra m ięk n ię­

w lekanych tworzywem sztucznym i osadzanych w otw orach naw iercanych w ścianie (il. 8). b. w miejscach rozw arstw ienia m iędzypłatow e- go, pęknięć i próchnicy w prowadzano acetalo- wany polioctan w inylu w trzech stopniow a­ nych stężeniach 5,20 i 100%. Miejsca ro,zsypu­ jącego się narzutu nasycano przedtem wodoro­ tlenkiem wapnia.

c. powierzchnię malowidła w raz ;z odklejającą się w arstw ą pobiały um acniano tym samym

8. Tzw. ,^>ająk.” — gwóźdź skręcony z d ru tu , użyty do umocowywania rozw arstw ionych płatów narzutu w prezbiterium kościoła w Olkuszu. Ma tę zaletę, że

nie zasłania m alowidła

8. La dite „araignée” — un clou en fil de fer pour soutenir les couches décollées au choeur de l’église à Olkusz. La bonne qualité de ce clou consiste en ce

qu’il ne recouvre point la peinture

9. Ściana północna. F ragm ent m alow idła ściennego, scena Napojenie Spragnionych. S tan przed odjęciem

od ściany (fot. W acław Wagner)

9. Le m ur nord. Un détail de la peinture m urale — „Donner à iboire à ceux qui ont soif” — avant d ’être

enlevée du m ur

acetalow anym polioctanem w inylu z rozpusz­ czalnikiem alkoholem m etylowym.

iPo dokonaniu tych zabiegów zabezpiecza­ jących, ściany wschodnia i południowa były przygotow ane do zabiegów m ających na celu ekspozycję malowidła. Ponieważ w nętrze speł­ niła rolę kultow ą, a na tle odkrytych malowideł ma być ustaw iony poliptyk i stalle, postano­ wiono n a tych ścianach uzupełnić brakujące części n arzu tu i nasiekania na jego powierzchni i powierzchnię tę uporządkować w sensie utrzym ania autentycznego koloru wyprawy. Drobne mechaniczne uszkodzenia powierzchni m alowanej zdecydowano się częściowo uzupeł­ nić techniką kazeinową ta k aby w m iarę moż­ ności ry su n ek i k o n tu r zachowanych płaszczyzn m alow anych stał się czytelny. Większe (ponad 40 cm2) płaszczyzny ubytków posłużyły za tło

do uzupełnienia jednobarw nym rysunkiem

ko nturu form geometrycznych, roślinnych i fi­ guralnych dla utrzym ania ciągłości treści kom­ pozycji. W te n sposób uzyskano pełną niem al czytelność pierw otnej koncepcji m alarskiej na obu pow ierzchniach ścian z w yraźnym odróż­ nieniem autentycznych części kolorowych od

rekonstruow anych, rysow anych czarnym kon­ tu rem (por. il. 36, 37, 39, 42, 43).

T r a n s f e r n a ś c i a n i e p ó ł n o c n e j . Inaczej ipostąpiono z malowidłem o powierzchni ok. 14 m 2 na ścianie północnej. Jego stan za­ chowania nie różnił się od poprzednich, było przeważnie nieźle zespolone z w ątkiem , a na powierzchni m alow anej tylko farba czerwona była nieco rozluźniona z podłożem (il. 9, 10, 11). Po odsłonięciu całego dwustrefowego prosto­ kąta m alow idła okazało się jednak, że dolny pas scen (il. 12) wchodzi poza górną część za­ piecków stojących w tym m iejscu stall z 1594 r.

Ponieważ stalle te o wysokiej wartości zabyt­ kowej nie mogły być przesunięte, przyjęto na Komisji, z udziałem K onserw atora Wojewódz­ kiego dr H. Pieńkow skiej, w ysunięty przez kie­ row nika prac p ro jek t zdjęcia m alow idła z obec­ nego m iejsca i podniesienia go na nowym pod­ łożu o 1 m wyżej w te n sposób, aby całość obrazu znalazła się ponad stallam i. Ponieważ jednocześnie malow idło to, dotykające ściany tęczowej, byłoby poza nią częściowo niew i­ doczne, zdecydowano przesunąć je o 30 cm w praw o i jednocześnie w ysunąć naprzód,

10. Ściana północna. F ragm ent m alow idła ściennego, scena Grzebanie Umarłych. S tan przed odjęciem od

ściany (fot. W acław Wagner)

10. Le m ur nord. Un détail de la peinture m urale — „L’ensevelissem ent des m orts” — avant d’être enle­

vée du m ur

umieszczając olbtraz n a 30 cm przed ścianą. In tencją p ro jektu było także wyeksponowanie m alow idła w taki sposób, któ ry b y wskazywał, że jest ono w autentycznej, zniszczonej formie w y d arte ze ściany. Zdecydowano też 'pozosta­ w ienie odsłoniętego spod w y praw y w ątk u k a ­ miennego jako tła m alow idła (por. il. 26). Do wylkonania zabiegu w ybrano metodę „distac- co” — zdjęcia m alow idła w raz z narzutem (il. 12). Było to uzasadnione techniką w yko­ n an ia m alow idła n a jednej w arstw ie n arzu tu i jego z nim zespoleniem. Jako nowe pod­ łoże obrano p ły tę rozpiętą na drew nianej

8 P łyty pilśniow e lam inowane, produkow ane przez przem ysł krajow y, odznaczają się następującym i w ła­ ściwościami fizykochemicznymi: 1. tw ardością po­ w ierzchni, 2. dużą odpornością na zarysowanie i ście­ ranie, 3. b. m ałym , bez praktycznego znaczenia, pęcz­ nieniem i nasiąkliw ością przy zabezpieczonych bo­ kach, 4. m ierną odpornością n a prom ieniow anie ciepl­ ne i zapłon, 5. dużą odpornością na chemikalia, 6. dość dużą kruchością powłoki, 7. m ałą giętkością, 8. w rażliw ością n a w ysokie tem peratury oraz zmiany

11. Ściana północna. Fragm ent malowidła ściennego, scena Chciwość. Stan przed odjęciem od ściany

(fot. W acław Wagner)

11. Le m ur nord. Un détail de la peinture m urale — „La Convoitise” — avant d’être enlevée du m ur

ram ie nośnej, złożoną z p ły t pilśniowych, jed­ nostronnie lam inow anych8. Powierzchnia la­

minowana zwrócona została n a zew nątrz

i przymocowana do ram y z m iękkiego drew na. Na porowatej w ew nętrznej stronie płyty, po jej utrw aleniu roztw orem acetalowanego po­ lioctanu w inylu, postanowiono osadzić „distac- co” na kopolimerze acetalu w inylu. Rama noś­

na, zabezpieczona dw uchrom ianem potasu

z klejem i następnie zaminiowana, otrzym ała stalow e okucia i zaczepy, za pomocą których pły ta m iała zawisnąć na 6 w m urow anych w ścianę belkach stalowych 9 (il. 13).

działania tem peratury i wilgotności (niebezpieczeń­ stw o pęknięć), odchodzenia lam inatu od podłoża. L a ­ minowane p ły ty pilśniowe i wiórowe. Inform acja o materiałach budowlanych, W arszawa 1962, n r 12. Ponieważ w nętrze kościoła w Olkuszu jest ogrzewane, niebezpieczeństwo izawarte w p. 8 tej ch arak tery sty k i praktycznie odpada.

9 P rojekt ram y w edług załączonego szkicu p rzy ­ gotował mgr inż. arch. J. M. Dutkiewicz jun.

5Ö7

Ю

см см

+

-12. Ściana północna. K ontur m alow idła przeznaczonego do przeniesienia z podziałem na sceny (rys. M. Schuster-Gawłowska)

12. Le m ur nord. Le contour de la peinture destinée à être tran sferee divisée en scènes

Ж

13. Ściana północna. Schematyczny rysunek ram y nośnej na odwrociu płyty pilśniowej, tworzącej pod­ łoże transferu. Proj. m gr inż. arch. J. M. D utkiew icz jun.

13. Le m ur nord. Un dessin schém atique du cadre portable au revers du panneau en fibre qui form e le support du transfert. P ro jet élaboré p ar l’ing. architecte J. M. Dutkiewicz, jr

Zabieg zdjęcia i przeniesienia przedstaw iał się jak następuje 10. Po starannym doczyszcze­ niu m echanicznym i chem icznym powierzchnia m alow idła 'została w miejscach nasieków

i m niejszych ubytków w ykitow ana zaprawą wapienną o składzie podobnym do oryginal­ nego, wzmocnionym dodatkiem 10% kazeiny w apiennej 11. Po założeniu kitów całość w

ar-10 P ra k ty k a przenoszenia i obrana m etoda prze­ niesienia m alow idła były konfrontow ane z lite ra tu rą zajm ującą się tym przedm iotem , jak np. B. Z d r a v - k o, K onzervacija ochrvdskich ikona i nove konsta- taciji, Skoplje 1957, s. 54; t e n ż e , T echnika i ko n ­ zervacija nase freske, „K ulturnoistoriskonasledstvo w o NR M acedonija”, Skoplje 1958, n r 4, 1959 n r 2—3; „Ragguaglio delle a rti”, Increm ento del patrimonio artistico italiano, vol. 1954—58, M. V. Brugnoli, Ed. - P er il. M inistero della Pubblica Instruzione, Roma;

W. В r a n d t, Freskoübertragung in der Restauratoren­ ausbildung, „M altechnik” 4/1962, s. 112; R. S i k i m i ć , T ehnika konzervacija zidnog èivopisa kod Italijana,

„Zbornik zasztite spoménika k u ltu rę ”, X, 1959, s. 233; Centre International d’études pour la conservation et la restauration des biens culturels. La conservation des peintures m urales dans les divers pays. Rapport sur la situation générale, Roma 1960; H. G. C o u r ­ t a i s, Transfert d’une fresque sans contrôle visuel, „Studies in C onservation” 8/1963; T. S c h n e i d e r , M ethoden der Freskoübertragungen in Italien, „Mal­ technik” 68/1, M ünchen 1962. f

11 Kazeina strącan a z m leka odciąganego iz 10°/o dodatkiem w odorotlenku w apnia. W miejscach n asie­ ków głębokich, sięgających w ątku, zakładano izolację glinianą, aby zapobiec związaniu się kitów z wątkiem.

14. Ściana północna. K ontur tran sferu z oznaczeniem linii cięcia m alow idła na 7 płatów (opr. M. S chuster-Gaw łowiska)

14. Le m ur nord. Le contour du tran sfert; la ligne m arque la coupe de la peinture en sept m orceaux; préparé ipar M. Schuister-Gawłowska

• k o n tu r przeniesionego malowidła • linie cięcia m alow idła

podział m alow idła na kw atery

linie pomocnicze wyznaczające punkty styków poszczególnych płatów m alow i­ dła

m iejsca pobrania próbek

A — barw ik czerwony (minia?) В — barw ik niebieski

С — barw ik czarny D — barw ik żółty E — barw ik różowy F — barw ik zielony

G — próbka ty n k u do badań składu n arzu tu H — próbka ty n k u z malowidła do szlifu I — próbka farby do badań spoiwa

stfcwy malowanej zabezpieczono roztw orem po­ lioctanu w iny lu w m etanolu. W tym czasie w ykonano dokum entację fotograficzną całości i fragm entów w św ietle białym (il. 9, 10, 11) oraz nieczytelnego napisu biegnącego środko­ w ą częścią ram y (w promieniach podczerwo­ nych). Dookoła obrazu zdjęto pas n a rz u tu sze­ rokości 20 cm, po czym zaklejono lico malo­ w idła 6 warsitwami tk a n in i papieru i -pocięto całość na 7 płatów 12. iPo w yznaczeniu punktów styku płatów (il. 14), dokładnym opukaniu ca­ łości gum ow ym i młotkami, .przystąpiono -do od­ spajania („idistaeco”) kolejnych płatów poczy­ n ając od strony praw ej z góry (il. 15). Posługi­ w ano się przy tym długimi nożami i osadzony­

mi na 2-m etrowych prętach lancam i (il. 16). P łaty dolne i górny praw y m iały kształt 'pro­ stokątny, -pozostałe zaś — k ształty nieum ia- rowe w zależności od w yciętych ła t (por. il. 14). Ponieważ malowidło leżało na jednym p ier­ wotnym narzucie, odspojenie go od nierów nego i dzikiego w ątk u z kam ienia łamanego p rzy grubości n arzu tu sięgającej do 10 cm nasuw ało miejscami trudności. Po zdjęciu p ła ty zostały na m iejscu zabezpieczone przy pomocy pro­ tektorów odpowiednio przyciętych z p ły ty pil­ śniowej (11. 17).

Całość została zdjęta bez najm niejszych uszkodzeń. Poszczególne płaty zdejm ow ano z rusztow ania za pomocą uprzednio

przygoto-12 Wykonano 4 ipróby klejów do -przeklejania za­ bezpieczenia ,powierzchniowego. Próby uwzględniały badania na roizerwainie, najlepszą adhezję, elastycz­ ność, najm niejsze napięcie powierzchniowe i n a jk ró t­ szy czas do rozmycia po wyschnięciu. Na ich podsta­

wie przyjęto n astępującą recepturę: 3 części k lajstru mącznego,

1 część kleju glutynowego,

15°/o objętości całości m iodu pszczelego, 5°/o „ „ gliceryny,

1% „ „ fenolu.

W ybranym klejem pociągnięto powierzchnię m a­ low idła, 'kładąc: 1) w arstw ę bibułki japońskiej, 2) w arstw ę gazy, przy czym arkusze jednej i drugiej

w arstw y za-chodziły kraw ędziam i na sie-bie. S porzą­ dzono k arto n całości, naniesiono w edług p ro je k tu li­ nię .podziału całości na 7 płatów, jakie m iały -być p o ­ jedynczo zdejmowane. Z kolei wykonano k arto n y wielkości -płatów i w edług nich p rotektory z p ły t pilśniowych. W edług linii podziału przecięto p łat p ił­ ką chirurgiczną n a 7 pól, które -teraz w dalszym -ciągu zaklejono n ajp ierw cienkim płótnem baw ełnianym , .pozostawiając na styku u przecięcia płatów o b u stro n ­ nie m argines szerokości 5 om do umocowania poszcze­ gólnych płatów n a protektorach. Na płótno naklejono trzy w arstw y perforow anego papieru pakowego. W ten sposób w arstw a zabezpieczająca została usztyw ­

15. Ściana północna. Przenoszenie m alowidła z XIV w. — fragm ent w trak cie odspajania od ściany. Widoczne

miejsce po odjętych płatach (fot. W acław Wagner) 15. b e imur nord. Le tra n sfert de la p ein tu re du XIVe siècle — le décollage d ’un détail de la p ein tu re du mur. Les places vides des m orceaux déjà enlevés sont visibles

17. Ściana północna. Przenoszenie m alow idła z XIV w. — p łat po zdjęciu ze ściany i umocowaniu na protektorze

(fot. Wacław Wagner)

17. Le m ur nord. Le tra n sfe rt de la peinture du XIVe siècle — un des morceaux enlevé d u m ur et attaché au

pro tecteu r

16. Ściana północna. Przenoszenie m alowidła z XIV w. — odspajanie płata od w ątk u i(fot. Wacław Wagner) 16. Le m ur nord. Le tra n sfe rt de la peinture du XIVe

siècle — le décollage d ’un des m orceaux d u m ur

18. Ściana północna. Przenoszenie malowidła z XIV w. — tra n sp o rt p ła tu m alowidła z rusztow ania (fot. W acław

Wagner)

18. Le m ur nord. Le tra n sfe rt de la p einture du XIV e siècle — le tran sp o rt de la p ein tu re de l ’échafaudage

wanej k o p erty zsuwanej po pochylni (il. 18), potem składano je na protektorach licem do podłogi. N astępnie przy pomocy pilników ze- szlifowywano zróżnicowanej grubości narzut do rów nej płaszczyzny, z pozostawieniem g ru ­ bości n a rzu tu do ok. 2—5 m m (il. 19). Po· do­ pasowaniu grubości kraw ędzi płatów odpylono ich odwrocie z resztek startego pyłu i u tw ar­ dzono je stopniow anym od 0 do 10% roztw orem polioctanu w inylu, po czym zakitow ano u b y t­ ki k item złożonym ze zmielonego narzutu z tym sam ym tworzywem . W ykonano szereg czynności, jak naniesienie kalki konturu pła­ tów i ich spraw dzenie na przygotow anej płycie pilśniowej o powierzchni około 14 m 2. N astęp­ nie obie pow ierzchnie styku: p ły ty i płatów pociągnięto 75% roztw orem acetalowanego po­ lioctanu w inylu i — po założeniu pomiędzy nie, dla lepszej 'przyczepności i związania w ar­ stw y narzutu, gazy — złożono, w edług nanie­ sionego k o n tu ru i przygotow anego schematu, na płycie (il. 20, 21, 22). Z kollel płytę z na­ klejonym i płatam i n ak ry to folią polietylenową i wstawiono pod prasę z suszonego piasku na 24 do 48 godzin (il. 23). Usuw anie w arstw za­ bezpieczenia za pomocą ciepłej wody, gąbek, w aty i drew nianych skalpéli zaikończyło głów­ n y zabieg tran sferu (il. 24, 25). Starannie usu­ nięto resztki kleju, położono pobiały w apienne na kitach, zakitow ano szw y po spojeniach pła­ tów, k tó re nie przekraczały na ogół 1—2 mm szerokości. W płycie pilśniowej zostały w y­ cięte m iejsca ubytków pierwotnego n arzu tu z malowidłem. Punktow ano m ałe drobne ub y t­ ki pow ierzchni m alow anej w te n sposób, że scalano poszczególne grupy zachowanych jed­ norodnych plam barw nych pigm entam i prosz­ kowymi na spoiwie kazeinowym. Większe ubytki, o ile to· było niezbędne dla czytelności danego obrazu, rekonstruow ano z zastosowa­ niem ukośnych pasków barw nych (por. il. 28— 35). Całość m alowidła została pokryta w ern i­ ksem 7% acetalowanego polioctanu w inylu. P rzy pomocy specjalnego rusztow ania i dźwi­ gów umieszczono tablicę z transferem wagi około 700 kg na ścianie północnej. Obecnie pły­ ta m a kształt wydłużonego prostokąta o wym. 5,80 X 2,35 m z w yciętym i 5 'większymi u b y t­ kam i w m iejscu późniejszych łat (ii. 26). Na skutek nich szczególnie uszkodzone są sceny: pierwsza, czwarta, piąta, a częściowo i siódma górnego pasm a (il. 27). Mimo uszkodzeń treść obrazów jest czytelna.

T r e ś ć i s t y l m a l o w i d e ł . Malowi­ dła n a trzech ścianach m ają zupełnie odmienną treść, a ch arak ter stylow y ściany wschodniej odbiega od dwóch pozostałych. Stąd omawia się ie oddzielnie.

Ściana północna. Malowidło dzieli się po­ ziomym białym pasem ram y ma dwa pasma po osiem scen, oddzielonych od siebie pionowymi czerwonymi i szarym i ram am i (il. 27). W pasie górnym mieści się 7 U czynków Miłosierdzia, a ósmy obraz przedstaw ia budow lę ze stojącą u jej w ró t postacią C hrystusa (?), oczekującą

na Dobrze Czyniących. Sceny przedstawione są n a tle szczelnie nakładającej się architektury, rysow anej w edług odwróconej lub izometrycz- nej perspektyw y. P i e r w s z a od lewej sce­ na z dwiema postaciami: jedną leżącą i drugą nachylającą się n ad nią, to Odwiedzanie Cho­

rych; d r u g a z dwiem a stojącymi 'postacia­

mi, z których jedna w prow adza drugą postać pielgrzym a do· bram y domu, to Ugoszczenie

Podróżnych (ił. 28); w t r z e c i e j postać po· le­

wej podaje ręką przedmiot pielgrzymowi, to N a­

karm ienie Głodnych; w c z w a r t e j ten sam

pielgrzym przyjm uje od dwóch postaci naczy­ nie z napojem, to Napojenie Spragnionych (ił. 29); p i ą t a — w dolnej części uszkodzo­ na — przedstaw ia Odzianie Nagich; w s z ó ­ s t e j dw ie postacie, z których jedna — jak m ożna domyślić się — z nogami w dybach na pierw szym planie, to Pocieszanie Strapionych (il. 30); s i ó d m a scena, to Grzebanie Umar­

łych z leżącą na sarkofagu, ow iniętą całunem

postacią zmarłego i dwiema postaciami w tle (il. 31). Ó s m a scena, nietypow a spoza cyklu 7 Uczynków to alegoria Zbawienia z bu d y n ­ kiem — symbolem Kościoła, lub Niebieskiego Jeruzalem z C hrystusem przyjm ującym zba­ wionych (il. 31). Ta sama postać z nimbem w ystępuje w e w szystkich poprzednich scenach jäko Pielgrzym lu b Ubogi, aby przypomnieć, że pod ich 'postacią w ystępuje Chrystus. Dolne pasmo scen przedstawia 7 Grzechów Głównych: p i e r w s z a Pycha — mężczyzna i kobieta ze zwierciadłami w rękach na lwie; d r u g a

Chciwość — p ara z sakiew kam i (prawdopodob­

nie) w rękach siedząca na żabie (il. 32); t r z e ­ c i a Nieczystość, k tórą w yobraża obejm ująca się, siedząca na świni para; c z w a r t a Nie-

um iarkowanie — mężczyzna zajęty jedzeniem

i pijąca z flaszki kobieta jadący n a lisie lu b w ilku, być może trzym ającym w pysku gęś (ił. 33); p i ą t a Zazdrość, to 'podnosząca ręce do góry p ara na grzbiecie hieny łu b psa trz y ­ m ającego w pysku kość; s z ó s t a Gniew, to przebijający się mieczem mężczyzna i zabija­ jąca dziecko kobieta jadący n a niedźwiedziu (il. 34); s i ó d m a Lenistw o, wyobrażone jako p a ra jadąca na ośle, ó s m y obraz to symbo­ liczna paszcza Lew iatana — w rota Piekieł, ku którym zdążają jeźdźcy dosiadający zwierząt — sym boli grzechów (il. 35). Być może, że w gór­ nych narożach obrazów przedstaw ione były jeszcze w yobrażenia diabłów, jak w innych tego rodzaju wyobrażeniach. W szystkie te obrazy dolnego pasm a w odróżnieniu od gór­ nych przedstaw ione są na ziejącym pustką tle spalonej ziemi i czarnego nieba. Jeźdźcy ub ra­ n i w stroje z ostatniej ćwierci XIV w., różne w poszczególnych scenach: mężczyźni w 1, 2, 5, 6 i 7 scenie odziani są w krótkie po połowę uda kaftan y (doublet) i obcisłe nogawice, a w trzech scenach w kaptury. W obrazach 3 i 4 mężczyźni ubrani są w długie opończe (houp­ pelande), w jednym z k apturem na głowie. K obiety we w szystkich scenach noszą długie suknie, górą obcisłe, dołem od bioder

kloszo-19

21

23

19. Malowidło ze ściany północnej. Odwrocia płatów po zeszlifowaniu nadm iaru narzutu (fot. W acław

Wagner)

19. La peinture du m ur nord. Les revers des diffé­ rents m orceaux après le polissement des couches

. superflues

20. M alowidło ze ściany północnej. Pociąganie odw ro­ cia p ła tu tw orzyw em sztucznym (fot. Wacław Wagner) 20. La peinture du m ur nord. Le recouvrem ent du

revers d’une m atière artificielle

21. M alowidło ze ściany północnej. N aklejanie o sta t­ niego płata n a podłoże z p ły ty pilśniow ej (fot. W a­

cław W agner)

21. La peinture du m ur nord. Le collage du dernier morceau sur le support en panneau en fibre 22. Malowidło ze ściany północnej. Sprasow anie o sta t­ niego płata na nowym podłożu z płyty pilśniowej

(fot. W acław Wagner)

22. La peinture du m ur nord. Le repassage du dernier m orceau sur le support en panneau en fibre 23. M alowidło ze ściany północnej. Całość m alowidła po naklejeniu n a nowe podłoże pod prasą z piasku

(fot. W acław Wagner)

23. La peinture du m ur nord. Toute la peinture collée au nouveau support sous une presse en sable

24. Malowidło ze ściany północnej. Zdejm owanie w arstw zabezpieczających po sklejeniu z nowym po d ­

łożem (fot. W acław Wagner)

24. La peinture du m ur nord. L’enlèvem ent du re ­ couvrement de protection après le collage au support

nouveau

we, z głębokim dekoltem i różne nakrycia gło­ wy. Kolor czerwony w ystępuje jako altern u -

jący się w strojach mężczyzn i kobiet, poza nim części strojów są koloru niebieskiego, zie­ lonego, żółtego i białego.

Podw ójny cykl scen olkuskich zwraca uw a­ gę przede wszystkim swymi treściami. Cykl dolny przedstaw ia zw ierzęta jako symbole 7 grzechów głównych, a dosiadające ich p ary jeźdźców są tu tylko drugorzędnym i aktoram i, którzy uzupełniają gestami treść podstaw o­ wych znaczeń. Zwierzęta, jako· sym bole grze­ chów znane już z w yobrażeń w rzeźbie rom ań­ skiej XII i XIII w .13, zyskały na popularności w m alarstw ie XIV i XV w .14. Ich znaczenie nie zawsze było jednoznaczne. To samo zwierzę mogło być symbolem różnych w ystępków i od­ wrotnie, te same grzechy mogły przyjm ow ać poistać różnych zwierząt. Płynęło to z pejora­ tyw nej oceny, jaką nadało chrześcijaństwo, w przeciw ieństw ie do starożytności, roli i uoso­ bieniu zwierząt w konstrukcji świata 15. Roli tej poświęcali też sporo uwagi teologowie

13 V. H. D e b ï d o u r , Le bestiaire sculpté du m oyen âge, Paryż 1961, s. 323.

14 K. K ü n s t l e , Iconographie der christlichen K unst, t. I, Freiburg i.B., 1928, s. 160, 186, 187; E. M â l e , L ’art religieux de la fin du m oyen âge en France, t. III, Paris 1922, ,s. 328—334, 338—339; L. R é a u, Iconographie de l’art chrétien, t. I, Paris 1955, s. 127—137; J. B a u m , Die M alerei и. Plastik des M ittelalters in Deutschland, Frankreich u. Brita- nien, W ildpark-Potsdam 1930, s. 183.

15 E. M â l e , o.e., s. 330.

25. Malowidło ze ściany północnej. T ransfer na no­ wym podłożu po częściowym zdjęciu zabezpieczenia

(fot. W acław Wagner)

25. La peinture du m ur nord, transferee sur le nou­ veau support après que le recouvrem ent de protec­

tion fut enlevé en partie

26. Ściana północna. T ransfer n a now ym podłożu z płyty pilśniow ej, osadzony z pow rotem na ścianie

prezbiterium (fot. M arian Kornecki)

26. Le m ur nord. La peinture transferee su r le nou­ veau support en panneau en fibre — et rattachée au

27. Ściana północna. Malowidło z XIV w. po przeniesieniu na nowe podłoże i w ykonaniu punktow ania. U góry: cykl — Siedem U czynków Miłosierdzia, u dołu: cykl — Siedem Grzechów G łównych (fot. M arian K or­

necki)

27. Le 'mur nord. La peinture du XI Ve siècle transferee s u r le nouveau support. En hau t la série — „Sept Oeuvres de M iséricorde”, en bas — „Sept Péchés C apitaux”

średniowiecza, jak np. G uillaum e de Dequille- ville, W incenty z Beauvais i dzieła takie, jak Roman d e R enart, czy D ieta Salutis 16 i wiele późniejszych. Wyobrażeniom grzechów prze­ ciwstawiał Kościół w yobrażenia cnót, pow ięk­ szając ich pierw otną ilość z 4 do 7 17. P rzed sta­ wiano je jako postacie alegoryczne, depczące w yobrażenia grzechów i to przeciw staw ienie w późnym średniowieczu było częstym tem a­ tem plastyki, w ystarczy wymienić Giotta 18. In terp re tu jąc poemat P rudencjusza Psycho- machię przedstawiano Walkę C n ó t19. W w al­ kach tych zwycięskie cnoty dosiadały również alegorycznych zw ierz ąt20. N ieobojętne było też magiczne znaczenie liczby 7, w której 7 cnót zastąpiono w olkuskim przedstaw ieniu

w yobrażeniem 7 uczynków M iłosierdzia21.

Przedstaw ienia cyklu górnego są znacznie

rzadsze w ikonografii średniowiecznej od wyo­ brażeń dolnego pasma. Wywodzą się ze zna­ nych przypowieści o Synu M arnotraw nym , 0 M iłosiernym Sam arytaninie i m ają bliski związek treściow y z dziełem O d k u p ien ia22.

W obrazach olkuskich Głodny, Spragniony,

Chory, Pielgrzym z nim bem nad głową, to Odkupiciel. Stąd dobre uczynki prow adzą do­ brze czyniących do św iątyni niebieskiej, gdzie u progu przyjm uje ich Chrystus.

W ydaje się prawdopodobne, że zadania obu pasm były w yraźnie kaznodziejskie i spełniały rolę w przygotow aniu do spowiedzi i oczysz­ czeniu z grzechów. Stąd ich popularność, szcze­ gólnie w kościołach w iejskich F rancji w XV 1 XVI w.23. Zdaje się, że podobne zadania zało­ żono i dla m alowidła olkuskiego. Świeże górni­ cze środowisko, jakim był Olkusz, wymagało

16 Przypisyw ane niesłusznie św. Bonawenturze, tam że s. 331.

17 J. B a u m , o.e., s. 185.

18 G. V i t z h u m , W. F. V o 1 b а с h, Die Malerei u. Płastik des M ittelalters in Italien, W ildpark-P ots­ dam 1924, s. 262.

19 L. В r é h i e r, L ’art chrétien, P aris 1918, s. 203; J. B a u m , o.e.; E. M â l e , o.e., s. 337. 20 J. B a u m , o.e.; E. M â l e , o.e., s. 328. 21 J. B a u m , o.e., s. 193; K. K ü n s t l e , o.e., s. 197, 185. 22 J. B a u m , o.e., s. 192. 23 E. M â l e , o.e., s. 328; K. K ü n s t l e , o.e., s. 185—186.

24

niew ątpliw ie tego rodzaju środków religijnego nauczania. Z europejskich przedstaw ień tego rodzaju najbliższe jest malowidło ścienne tej samej treści, w odw róconym co p raw d a po­ rządku i ograniczone do 14 scen, w kościele św. Jakulba w Lewoczy n a Spiszu. Pochodzi ono z dziewięćdziesiątych la t XIV w .24. Wy­ raźny ziwiązek treściow y i form alny, jaki łączy te dw a malowidła, da się łatw o w ytłum aczyć żywymi stosunkam i zarówno kulturalnym i, jak gospodarczymi, k tó re łączyły Spisz z Mało­ polską a szczególnie górnicze m iasta Lewoczę i Olkusz. Cechy stylistyczne i kostiumoiogiczne obrbzów olkuskich dadzą się odczytać jako ty ­ powe dla ostatniej ćwierci XIV w. O bszerniej­ sza in terp retacja treści malowideł, jak i okre­ ślenie źródeł ich form stylow ych będzie przed­ m iotem osobnego opracowania au to ra tego

artykułu.

Ś c i a n a p o ł u d n i o w a . Obraz ponad w nęką sedilium te j ściany w yobraża Chrystusa jako V ir Dolorum w sarkofagu z rózgą w ręce. Pośrodku klęczą dwie postacie męskie funda­ torów w długich niebieskich opończach, z sze­ rokim i zwisającymi rękaw am i, ponad nimi dwie tarcze z herbem „Topór” białym w czer­ wonym ipolu. Poza nimi fragm enty przodu po­ staci świętego p atro n a w tu n ice i płaszczu, z resztkam i nieczytelnego atry b u tu , z ręką na ram ieniu jednego z fundatorów (il. 36). Tło obrazu czarne, jego spód o ostro łam anych pryzm ach skał żółty, sarkofag zielony. Z obra­ zem pierw otnie m usiał być związany napis, niestety nie zachowany. Jest też możliwe, że pierw otnie część obrazu sięgała w stronę wschodnią i została zniszczona przez przebicie arkady, praw dopodobnie z początkiem XVII w. Mogły się tam mieścić dalsze postacie dona­ torów i patronów.

O braz n a le ż y . do ty p u obrazów adoracyj- nych p rzy czym jego bliższe przeznaczenie może być albo: 1) jako obrazu wotywnego, 2) jako obrazu epitafijnego, lub 3) jako obrazu e rek cy jn eg o 2o. Tego rodzaju obrazy rozpow­ szechniają się u nas w m alarstw ie tablicowym (epitafium W ierzbięty 1425), czy w płaskorzeź­

bionych tablicach erekcyjnych (najstarsza

z Sienna 1432) dopiero z początkiem 2 ćwierci XV iw. W m alarstw ie ściennym środkowej i po­ łudniow ej Europy przedstaw ienia takie roz­ powszechniają się pod koniec XIV stulecia.

Dla określenia czasu pow stania obrazu posia­ dają znaczenie dw ie tarcze z herbem „Topór”, zawieszone ponad postaciam i donatorów . Mają one krój z XIV iw. Z najbliższych Olkuszowi w tym czasie rodów tego h erbu mogą się one odnosić do Tęczyńskich, k tó rzy jeszcze przed końcem XIV w. byli panam i n a pobliskim (2 km) Olkuszowi Rabsztynie, Pilicy i Książu 26 i chyba ich przedstawiciele w yobrażeni są w obrazie. W zględy kom pozycyjne i kostiumoio­ giczne przem aw iają za datą ostatniej ćwierci XIV w. Czas pow stania obrazu adoracyjnego w yznaczałby również term in ukończenia obra­ zu ze ściany północnej, gdyż pokrew ieństw o tych obrazów, zarówno pod w zględem sty li­ stycznym jak i technologicznym, w ydaje się niewątpliw e.

Ś c i a n a w s c h o d n i a . Malowidło na tej ścianie m a ch arakter ornam entalny; m a ono postać wici roślinnej, w yrastającej po obu stro ­ nach okna w narożach ściany u nasady belki ołtarzow ej (il. 37). Wić ta sp lata się w pow ta­ rzające się esowate i sercow ate układy o rna­ m entalne, rozw ija się w zielone łodygi i liście pomiędzy którym i pojaw iają się bogate barw ­ ne kw iatony (il. 38, 39). Wić w ypełnia całą górną i boczne części ściany i jedynie w dol­ nych częściach ościeża okiennego i n a sąsied­ nich płaszczyznach ściany p ow staje większa pu sta płaszczyzna o kształcie półkolistym za­ chowująca być może ślad dawnego· zwieńczenia try p ty k u (il. 37). Wić w ypełnia również górną część okna. U szczytu ściany m edalion w m an- dorli podtrzym yw any przez anioły. Treść wnę­ trza m edalionu obecnie nieczytelna. Był to może inicjał IHS lub symbol Eucharystii. Po obu stronach m edalionu w y ry ta w ty n k u i w y- drap ana data 1592. W szczycie okna podobny m otyw m edalionu z m andorlą z inicjałem Marii, podtrzym yw any przez anioły (il. 40, 41). Na ścianie w śród splotów poniżej, po obu stro­ nach okna medaliony: n a lewo k artu sz z h er­ bem K rólestw a Polskiego, z tarczą na piersi orła, czerwoną z niebieskim pasem i złotym Snopkiem (il. 42). Po praw ej herb Olkusza bram a m iejska z wiszącym oskardem górni­ czym (il. 43). Oba m edaliony podtrzym ują po obu stronach gwarkowie z oskardam i n a r a ­ mionach odziani w białe ubiory górnicze z ka­ pturam i n a głowach. Jeden z nich po lewej stronie z lam pką górniczą (il. 42).

24 Podwójny cykl m alowideł w Lewoczy docze­ kał się, jako niezwykle interesujący dla ikonografii średniowiecznej, licznych opracow ań w literatu rze europejskiej. Spośród nich w a rto zacytować m.in. jako najw ażniejsze: W. M e r k l a s , Ein n euentdeck­ tes W andgemälde der St. Jacobskirche zu Leutschau, „M ittheilungen d er k.k. Zentralkom m ission f.F.u.E. d.K ”, Wien 1863, V III, s. 207; V. M y is ,z к о v s к у, A löcsei közepkori m ü e m leke k rövvd ösmertetese, A. E. 1874, VIII, s. 69; K. D i v a l d , A Szépm üvészeti em lékei, Budapest 1927, s. 125, 131; W. W a g n e r , D ejiny vytvarnèho um enia na Slovénsku, T m ava 1930, s. 98, 100; S o u r e k , Die K u n st in der Slovakei, P rag 1939, s. 51; O. S c h ü r e r , E. W i e s e , Die

deutsche K unst in der Zips, B rünn, Wien, Leipzig 1938, s. 217, 'tabi. 332; D. R a d o c s a y , A közepkori Magyarorszag Falkèpei, B udapest 1954, s. 164—166, t. LXII.

25 To przeznaczenie nie w ydaje się możliwe z te ­ go względu, że Olkusz był m iastem królew skim i ko­ latorem wcześniej mógł być król, a później od p o ­ łowy XV w. było nim Collegium A rtistaru m U niw er­ sytetu Krakowskiego; iks. J. W i ś n i e w s k i , o.e., s. 31; J. D ł u g o s z , Liber Beneficiorum , II, s. 198.

26 A. K ł o d z i ń s k i , Tęczyńscy, „Spraw. Kom. Hist. Szt.”, IX, K raków 1913, s. 247, Tablica genealo­ giczna Tęczyńskich, s. 237; ks. J. W i ś n i e w s k i , o.e., s. 75.

28. Ściana północna. Malowidło z XIV w. ipo przeniesieniu na nowe podłoże i w ykonaniu punktow ania. Obrazy: n a lewo — Odwiedzanie Chorych, n a praw o — Ugoszczenie Podróżnych (fot. W acław Wagner) 28. Le m ur nord. La peinture du XIVe siècle tran sferee sur le nouveau support. La scène à gauche:

„Visiter les m alades”, à droite: „Loger les p èlerins”

29. Ściana północna. M alowidło z XIV w. po przeniesieniu n a nowe podłoże i w ykonaniu punktow ania. Obrazy: na lewo — Nakarm ienie Głodnych, na prawo — Napojenie Spragnionych (fot. W acław Wagner) 29. Le m ur nord. La peinture du XIVe siècle tran sferee su r le nouveau support. A gauche: „N ourrir

30. Ściana północna. Malowidło z XIV w. po przeniesieniu na nowe podłoże i w ykonaniu punktow ania. Obrazy: n a lewo — Odzianie Nagich, na praw o — Pocieszanie Strapionych (fot. W acław Wagner) 30. Le m ur nord. La peinture du XIVe siècle transferee sur le nouveau support: A gauche: „Vêtir ceux

qui sont n u s” à droite: „Consolation des affligés”

31. Ściana północna. M alowidło z XIV w. po przeniesieniu na nowe podłoże i w ykonaniu punktow ania. Obrazy: na lewo — Grzebanie Umarłych, na praw o — Niebieskie Jeruzalem (fot. Wacław Wagner) 31. Le m u r nord. La peinture du XIVe siècle tran sferee su r le nouveau support. A gauche: „L’ensevelis­

32. Ściana północna. Malowidło z XIV w. po przeniesieniu na nowe podłoże i w ykonaniu punktow ania. Obrazy: na lewo — Pycha, n a praw o — Chciwość (fot. Wacław Wagner)

32. Le m ur nord. La p einture du XIVe siècle transferee sur le nouveau support. A gauche: ,,La V anité”, à droite: „La Convoitise”

33. Ściana północna. Malowidło ιζ XIV w. po przeniesieniu na nowe podłoże i w ykonaniu punktow ania. Obrazy: na lewo — Nieczystość, na praw o — N ieum iarkowanie (fot. Wacław Wagner)

33. Le m ur nord. La peinture du XIVe siècle transferee sur le nouveau support. A gauche: „La L uxure”, à d roite: „L’Intem pérence”

34. Ściana północna. Malowidło z XIV w. po przeniesieniu na nowe podłoże i w ykonaniu punktow ania. O brazy: na lewo — Zazdrość, na p raw o — Gniew (fot. Wacław Wagner)

34. Le .mur nord. La p ein tu re du XIV« siècle tran sferee s u r le nouveau support. A gauche: „La Jalousie”, à droite — „La Colère”

35. Ściana północna. Malowidło z XIV w. po przeniesieniu ma nowe podłoże i w ykonaniu punktow ania. Obrazy: na lewo — Lenistw o, na praw o — Paszcza Piekieł (fot. W acław Wagner)

36. Ściana południowa. O braz donacyjny z końca XIV w. z C hrystusem M iłosiernym, dw om a donatoram i herbu Topór i św. Patronem . Stan po konserw acji i częściowej rekonstrukcji (fot. M arian Kornecki)

36. Le m ur sud. Le tableau de donation de la fin du XIVe siècle avec le C hrist M iséricordieux, deux dona­ teurs aux arm es Topór et le Saint Patron. Après la conservation et la reconstruction partielle

Znajdująca się p rzy tej ścianie stażow ana belika drew niana p o kryta jest resztkam i zielo­ nej i pomarańczowej polichromii z motywem ząbków u góry i liści u idolu, ty m samym, któ ry znajduje się na renesansow ym gzymsie, w ieńczącym obecnie poliptyk. Ten m otyw w raz z odciśniętym na belce śladem (pierwotnego osadzenia gzymsu pozwolił obecnie na przy­ wrócenie go w raz z ipoliptykiem na dawne miejsce ołtarza wielkiego (ii. 37). Znajdujący się dotychczas w 'bocznej kaplicy św. Anny, rozbity n a części nie 'powiązane treściowo, po­ liptyk u tracił swą w łaściwą funkcję liturgicz­ ną. Malowane n a tej ścianie, a także na ścia­ nach bocznych resztki m otyw u k o tary (il. 37) pochodzą z tego samego czasu co wić roślinna. Całość malowidła na te j ścianie, w ykonana niedbale, częściowo na nowym zatarciu, częś­ ciowo na ubytkach, pobiałach i łatach, w yko­ nana została z widocznym pośpiechem.

Rodzaj winietowego układu ornam entalne­ go, jaki rozw inięto na ścianie, wywodzi się z m alow anych obram ień k art kodeksów. iPrzy- pomina też zarówno· dzieła miniatoirskie S tani­ sława Sam ostrzelnika z I poł. XVI stulecia, jak jego m alarstw o ścienne, na podstaw ie którego pow stało już w drugiej połowie stulecia szereg zbliżonych polichromii. W układzie treścioiwym tarcze herbow e tworzą jakby wierzchołki .pod­ staw y tró jkąta, w którego szczycie mieszczą się dw a m edaliony z inicjałam i osób boskich. U tworzona w ten sposób piram ida odpowiada alegorycznem u układowi hierarchii feudalnej i jest pewnego rodzaju transpozycją układu, jak ją dla Polski w yobrażał sobie Stanisław O rzechow ski27. M alowana poniżej renesanso­ wej belki zielona i częściowo pomarańczowa kotara tw orzy zasłonę-velum, jakim w daw­ niejszej przeszłości otaczano ołtarz w czasie o f ia r y 28. Umieszczony w szczycie okna inicjał

27 S t a n i s ł a w O r z e c h o w s k i , Q uincunx, 1564; koncepcja piram idy leżała też prawdopodobnie u podstaw treści ideowych architektury żarniku w Krasiczynie, p atrz M. Z 1 a t, Zam ek w Krasiczynie, „Studia Renesansowe”, III, W arszawa 1963, s. 68—69.

28 Vela, Cortinae — zasłony boczne, zawieszane pierw otnie na cyborium ołtarza, później także na osobnych kolum nach po jego bokach. W VIII w. w y ­ mienione w bazylice św. Piotra jako tetrav ela w licz­

bie 4 białych i 4 szkarłatnych. 'Rozpowszechnione od końca X III w., w północnej Europie były w użyciu do ikońca XVI, a w e F rancji jeszcze w XV III i w XIX w. Miały one charakter dekoracyjny i ochrony ołtarza przed naporem w iernych. W Olkuszu zastą­ piono vela z m aterii, wełny lub lnu, malowanymi.

J. B r a u n , Der christliche Altar, t. II, München 1924, s. 134—170.

37. Ściana (wschodnia. Widok ogólny po konserw acji i częściowej rekonstrukcji z ustaw ionym na daw nym m iejscu średniowiecznym poliptykiem (zamkniętym) (fot.

W acław Wagner)

37. Le m ur Eist. Vue générale après la conservation et la reconstruction partielle. Le polyptyque médiéval (fermé) réinstallé à sa place

39

38. Ściana wschodnia. Strona lewa, fragm ent m alo­ widła z 1592 r. S tan w czasie konserw acji (fot. W a-

cłaiw Wagner)

38. Le m u r Est (de gauche) — un détail de la 'peinture de 1592 pendant la conservation

39. Ściana (wschodnia. Strona lew a, fragm ent m alo­ w idła z 1592 r. Stan po konserw acji i częściowej re ­

konstrukcji (fot. Wacław Wagner)

39. Le m ur Est (de gauche) — un détail de la peinture de 1592 après la conservation et la reconstruction partielle

40. Ściana wschodnia. Część górna, strona leiwa, fra g ­ m ent m alow idła z 1592 r. S tan w czasie konserw acji

(fot. W acław Wagner)

40. Le m u r E s t La partie supérieure à gauche, un détail de la peinture de 1592. P endant la conservation

41. Ściana wschodnia. Część górna, frag m e n t malowidła z 1592 r. Stan po konserw acji i częściowej rekonstrukcji (fot. W acław Wagner)

42. Ściana wschodnia. F rag ­ m ent m alow idła z 1592 r. — medalion z herbem K róle­ stwa Polskiego podtrzym yw a­ ny przez górników. -Stan po konserw acji i częściowej 're­ konstrukcji (fot. Wacław

Wagner)

42. Le m ur Est. D étail de la peinture de 1592 — le m é­ daillon avec les arm es du Royaume de la Pologne sou­ tenus par les m ineurs. Après la conservation et la recon­

struction partielle

43. Ściana wschodnia. F rag ­ m e n t m alow idła z 1592 r. — medalion z herbem Olkusza podtrzym yw any przez górni­ ków. Stan po konserw acji i częściowej rekonstrukcji

(fot. W acław Wagner) 43. Le m ur Est. Détail de la p ein tu re de 1592 — le mé­ daillon avec les arm es de la ville d’Olkusz soutenus par les mineurs. Après la con­ servation et la reconstruc­