Z problematyki konserwacji zabytków ruchomych w Holandii

Norbert Szunke

Z problematyki konserwacji

zabytków ruchomych w Holandii

K

O

M

U

N

I

K

A

T

Y

,

D

Y

S

K

U

S

J

E

NORBERT SZUNKE

Z PROBLEMATYKI KONSERW ACJI ZABYTKÓW RUCHOMYCH W HOLANDII

Problem atyka konserw acji zabytków rucho­ mych w Holandii jest zbyt obszerna, by można ją poiznać wszechstronnie w ciągu trzym iesięcz­ nego· pobytu, a tym bardziej przedstawić w ra­ mach jednego artykułu. Dlatego też autor mu­ siał zrezygnować z omówienia tutaj choćby pokrótce konserw acji m etali, papieru i grafiki, szkła i ceram iki oraz innych obiektów. Ogra­ niczono Się jedynie do· podania inform acji o metodach stosowanych w Holandii przy kon­ serw acji obrazów, drewna i tkanin —1 jako za­ gadnień interesujących szerszy krąg konser­ watorów w Polsce. Wiadomości te uzyskano na poidstawle odbytych praktyk i przeprowadzo­ nych rozmów z konserw atoram i i kierownika­ m i poszczególnych instytucji.

Holenderska służba konserw atorska dla za­ bytków ruchomych przejaw ia swą działalność głównie w muzealnych pracowniach konserw a­ torskich oraz kilku instytucjach typu specjal­ nego. Nie m a w Holandii instytucji konserw a­ torskiej o charakterze usługowym, obliczonej na konserw ację dużej ilości obiektów, jaik nip. nasze PK Z . Lukę tę w ypełniają częściowo· kon­ serw atorzy pracu jący prywatnie. Dotychczas brak było· w Holandii naukowego instytutu konserw atorskiego, (w rodzaju Istituto Centrale •dei Restauro w Rzymie, czy Institut Royal du Patrim oine A rtistique w Brukseli. Obecnie in­ stytu t taki organi ziow any jest w A m sterdam ie przez chemika inż. Lodaw ijks.

K O N SER W A C JA M A LA RSTW A SZTALUGO W EGO

R ijksm useum w Am sterdam ie, opirócz w ielu innych ciekawych zbiorów, posiada przede w szystkim w spaniałą galerię m alarstw a fla­ mandzkiego·, holenderskiego i obcego z okresu od X V do· X IX w. Problem y konserwatorskie, rozwiązywane w specjaln ej pracowni konser­ w acji obrazów, są w zasadzie te sam e co i u nas, z tym że obrazy na tablicach m ają najczęściej za podobrazie deski dębowe. D eska dębowa

jako drewno twardzielow e posiada dużą odpor­ ność na grzyby i insekty oraz bardzo dużą trw ałość. N atom iast przy w ysychaniu łatwo ulega paczeniu się i pękaniu. Dlatego konser­ watorzy holenderscy nie sto su ją zazwyczaj dezynsekcji i dezynfekcji. O glądane przeze mnie podobrazia dębowe dzieł „starych m i­ strzów “ czy to na salach ekspozycyjnych, czy w m agazynach nie zdradzają uszkodzeń przez ow ady czy grzybnię. Z tego też powodu nie za­

chodzi konieczność utw ardzania podobrazi

drewnianych. W w yjątkow ych przypadkach poważnego· zniszczenia deski obrazu utw ardza się ją m ieszaniną w osku z żywicą.

Inną m etodą stosowaną przy konserw acji zniszczonego podobrazia jest zestrugiw anie de­ sek do grubości 3— 4 m m i n aklejan ie za pomo­ cą kazeiny lu b C etaflex’u na specjaln ie prepa­ row ane płyty. Tę metodę sto su je się także przy wypaczeniu podobrazia. P łyty do· podklejania obraizów produkow ane są przez przem ysł holen­ derski w n astęp ujący sposób: m iędzy diwie cien­ kie (2 mm) sk lejk i z drewna liściastego·, odda­ lone od siebie o· 1,5— 2 cm, w klejony jest spec­ jalnie im pregnow any papier (tajem nica pro­ dukcji), w kształcie plastra pszczelego (11. 1). G w arantuje to· naw et przy dużych rozm ia­ rach lekkość płyty i ma zabezpieczać przed ja ­ kim kolwiek wypaczeniem. Sarnia technika kle­ jenia polega na ściśnięciu obraziu z płytą w p ra­ sie (jeśli obraz jest bez dużych naw arstw ień faktura,lnych) lub w specjalnych kleszczach. Otwarte boki płyty zakleja się listwami.

W edług opinii konserw atorów holenderskich w ypadki utraty przyczepności w arstw y m alar­ skiej do· podłoża są w obrazach starej szkoły flam andzkiej czy holenderskiej niezm iernie rzadkie. Z pewnością składa się na to· doskona­ le opanow any w arsztat m alarski „starych m i­ strzów “ , jak i dość dobrze uregulow ane w a­ runki klim atyczne dla przechowywania zabyt­ ków m alarstw a w Rijksm useum . W czasie me­ go· pobytu w A m sterdam ie nie był jeszcze czynny, sprow adzony ido R ijksm useum

spec-ja,liny, podgrzewamy stół do dublażu obrazów. Dublowanie przeprowadzano sitarą, sitosoiwaną u nas do dziś metodą przez, prasow anie gorą­ cym żelazkiem elektycznym. M asa dublażow a składa się z wosku pszczelego (z dodaitkiem wosku o· podwyższonej tem peraturze topnienia) i kalafonii (względnie dam ary. R ekonstrukcje ubytków w arstw y m alarskiej przeprowadza się przez podmalowanie założonej kitówiki akw a­ relą, a następnie punktowanie odpowiednią fa r­ bą w zależności od techniki, w której obraz jest nam alow any.

Nieco odimienny charakter, niż pracownia konserw atorska wyżej omówiona, posiada pra­ cownia w Sted elijk M useum w Am sterdam ie. Je s t ona typu uniwersalnego·, a więc przepro­ w adza prace konserw atorskie przy 'wszystkich rodzajach o/biektów wchodzących w sk ład zbio­ rów mluizeum, tj. przy obrazach, rzeźbie i gra­ fice. Może ze względu na to, że jest to przede w szystkim muzeum sztuki nowoczesnej, repre­ zentującej najrozm aitsze techniki m alarskie, rzeźbiarskie czy graficzne, a może i dlatego, że zespół trzech konserwatorów z kierownikiem pracowni Chr. van V o o rst1 zalicza się raczej do średniego· pokolenia konserwatorów — pra­ cownia ta należy do jednej z n ajbardziej no­ woczesnych w Holandii i to zarówno· pod w zglę­ dem stosowanych metod, używanych m ateria­

łów konserw atorskich jak i sprzętu.

Odczyszczą,nie powierzchni obrazu ze ściem ­ niałego· werniksu przeprowadza Się za pomocą m ieszaniny 1 :1 alkoholu izopropylowego z ety­ lowym. Zakładane w m iejscach ubytków kt- tówki sporządzane są z kredy i 10% roztworu żelatyny lub z jednej części A L20,·} i 3 części bieli ołowiowej jako farby olejnej, w zględnie z kredy i żywic sztucznych. W yrównywanie za­ łożonych kitóWek odbywa się za pomocą noża o· specjaln ie skomstrucwainym ostrzu, po lekkim zwilżeniu tam ponem iz w aty um aczanym w .wo­ dzie. Do rekonstrukcji ubytków w arstw y m a­ larskiej olejnej użyWa się farb z tub po od­ ciągnięciu na bibule oleju i zmieszaniu z żywicą sztuczną AW-2 2 lub z pigm entów zmieszanych z tąże żywicą AW-2, przyrządzonych w pra­ cowni bezpośrednio· przed punktowaniem.

W w ypadku wypaczenia desek (podobrazia postępuje Się podobnie jak w R ijksm useum , tzn. zestruguje się deskę od strony odwrocda do grubości ok. 3 m m i nakleja w prasie za pomocą polioctanu wtinyłiu w em ulsji wodnej na w spom ­ niane już wyżej płyty preparowane. T ak sam o postępuje się prlzy wypaczonych obrazach m a­ lowanych na kartonie, np. autoportret Van Gogha naklejony został na płytę drewnianą.

Zagadnienie u traty przyczepności w arstw y m alarskiej do· podłoża rozwiązywane je st w za­ leżności od rodzaju obrazu oraz zachodzących w nim zniszczeń. Wybór niewłaściw ej metody przytw ierdzania odpadającej Warstwy m alar­ skiej do podłoża spowodował w przeszłości

w iele nieodwracalnych zniszczeń obrazów.

Szczególnie dotyczy to obrazów nowoczesnych

1. Preparow ana płyta do podklejania obrazów o znisz­ czonym podobraziu drewnianym . Opr. rys. autora 1. Panneau préparé pour servir de support au tableau

dont le support original en bois a été endom magé.

i współczesnych. Pokazywano· mi w Stedelijk M useum w iszące w galerii obrazy olejn e Cba- g all’a: „Skrzy pek“ i „P ortret z siedm iom a p al­ cam i“ . W partiach, które m iały być białe ar­ tysta w ykorzystał biały grunt i nie pokrył go farbą. W arstwa gruntu w tych obrazach jest bardzo cienka. Jeszcze przed w ojną, chcąc przy­ twierdzić łuszczącą Się w arstw ę m alarsk ą, obra­ zy te zdublowano na wosk z żywicą. M iejsca wolne od farby nie są dziś białe, lecz ciemno­ brązowe. To· sarno· możem y zaobserwować na m ałym obrazku Van Goigha, „M aki“ , nam alo­ wanym bezpośrednio na przeklejonym lekko płótnie, bez gruntu, obecnie mocno· ściem nia­ łym. Je śli budowa technologiczna obrazu nie pozwala na dublow anie go za pomocą spoiwa woSkowo-żyWticznego, a zachodzi konieczność wzmocnienia przyczepności w arstw y m alarskiej do· podłoża, stosuje się w pracowni konserw ator­ skiej Stedelijk M useum przyklejanie tejże w ar­ stw y m alarskiej w następujący sposób: oibraz zawiesza się na specjaln ej kraicie m etalow ej o /dużych oczkach i pokrywa się go· roztworem 10% żelatyny w wodzie z dodatkiem 1%

for-1 Konserw ator Chr. van Voorst okazał wiele z a ­ interesow ania moimi studiam i w H olandii. Inform a­ cje tu taj podane zawdzięczam przede w szystkim je ­ mu i jego w spółpracownikom (i na tym m iejscu p rag ­ nę złożyć im za to serdeczne podziękowanie.

2 K unstharz AW-2 produkcji B adische Anilin & Soda Fabrik A. G. Ludw igshafen am Rhein (NRF) jest żywicą policykloheksanową.

maliny (według recepty podanej przez koms. van Voorsta) za pomocą „pistoletu“ podłączo­ nego do kom presora. Umieszczona w oczkach kraty wełna drzewna zabezpiecza przed roz­ pryskiw aniem się kleju po ścianach. Po pokry­ ciu lica obrazu wyżej wymienionym klejem , a odwrocia połiglikolem etylenowym obraz kła­ dzie Się na stół próżniowy i podgrzew a do tem­ peratury 5 0 °С przez dwie godziny, po czym po­ zostawiła się dla ostudzenia do następnego· dnia. W ten sposób ratow ane są obrazy współczes­ nych artystów , posiadające grube, niejednolite nawarstwienia fakturalne, jak np. obrazy zna­ nego· m alarza holenderskiego КапеГа A ppel’a. Pracownia konserw atorska w Sted elijk Mu­ seum w Am sterdam ie posiada podgrzew any stół próżniowy do dublażu obrazów 3. Stół ten o· wy­ m iarach 1,5 X 2 m pozwala także dzięki spec­ jaln ym urządzeniom .na dublowanie większych obrazów. Nie będę opisyw ał urządzenia sam ego stołu, gdyż 'dostatecznie wyczerpująco omawia to literatura specjalistyczna 4. Ograniczę się tu­ taj do podania w krótkim zarysie procesu dublo­ wania i możliwości, które daje stosow anie tego

TA à /А V T A D IC t u S K i r

2. Układ obrazu do dublażu na stole próżniowym. Opr. rys. autora

2. Position du tableau pour le rentodlage su r la table à vide.

sprzętu. Przygotowanie obrazu przebiega nor­ malnie, jak do zwykłego dublażu. Obraz na od- wrociu oczyszcza się z kurzu i brudu, n ajczęś­ ciej mechanicznie. Następnie przygotow uje się spoiwo· dublażcwe. Oczywiście, że może to być m asa tradycyjna, składająca się z wosku, k ala­ fonii czy dam ary z dodatkiem balsam u kana­ dyjskiego. W Stedelijk Museum używa się do te ­ go celu spoiwa o· składzie: 2 części wosku pszcze­ lego, 1 część żywicy sztucznej AW-2 oraz 5% ogólnej w agi obydwu składników — P alati­ no! O 5 (jako plastyfikator). N ajpierw stapia się żywicę AW-2 i dodaje się wosk i plastyfikator. Ogrzewanie stołu nastawione jest na term osta­ cie na ok. 80°C, natomiast term om etr ustaw iony na jego· powierzchni w skazuje tylko· 65°C. Na tak ogrzany stół kładzie się obraiz licem do dołu i na odwrocie nakłada sizpachlą m asę du- blażową, po czym wyrównuje grubość spoilwa przez rozsmarowanie. To· sam o należy uczynić z płótnem dublażoiwym nabitym na krosna. Po zdjęciu płótna ze stołu odstaiwia się je na bok, a płytę stołu oczyszcza ze spoiwa. Sam stół przez włączenie wentylatorów ochładza się do· tem ­ peratury powietrza we wnętrzu pracowni. N asy­ cone spoiwem płótno· dublażiowe po' ostygnięciu wycina się z krosien, pozostaw iając ok. 6 cm m argines ponad wielkość obrazu. N astępnie na płytę nakłada się folię „M eiinex“ 6 grubą, na nią przycięte już płótno dublażowe i •wreszcie obraz licem do góry. Dookoła obrazu, w pewnej od niego odległości (5— 8 cm) układa slię na folii dość grube taśm y (gurty) tapicerskie, które tworzą zam knięte obram owanie (il. 2). Jed en z boków obramowania posiada dłuższą taśm ę, przykryw ającą otwór znajdujący się w rogu stołu, podłączony do· pompy próżniowej. Poza tym m ałe kawałki taśm y łączą obramowani e z brzegam i obrazu. Ma to z jednej strony po­ zwolić na lepsze ściągnięcie powietrza przy two­ rzeniu próżni, z drugiej — umożliwić w chła­ nianie przez taśm y nadm iaru spoiwa dubla- żowego w czasie przebiegającego procesu, pod wpływem tem peratury i ściąganego przez pompę powietrza. Całość przykryw a się fo­ lią „M eiinex“ cienką i brzegi okleja dookoła taśm ą lepiącą. Potem n astępuje włączenie pom­ p y próżniowej na około 30— 40 cm słupa Hg. Po wypompowaniu powietrza i doskonałym przyciśnięciu obrazu do· płótna i płyty stołu, włącza się ogrzewanie na 80°C, czyli znowu płyta posiada około 65°C, a jednocześnie pom pa próżniowa dzliała bez przerwy. Cały proces

du-3 Stół produkcji f-ray Peter K oeh-A pparatebau, H anow er (NB.F), cena ok. 2.000 doi.

4 „Stud ies in Conservation” Nr 2/1955, Nir 4/1959, Nr 1/1960.

5 „P alatin ol O” jest żywicą poliestrow ą bezbarw ­ ną. Producent ja k w pnzyp. 2.

8 „M eiinex” jest rodzajem folii poliestrow ej bez­ barw nej, przezroczystej, odpornej na tem peraturą i o różnych grubościach (6— 1257 mikronów), p rzy ­ pomina w yglądem celofan. Producent: Im perial C he­ m ical Industries Lim ited, Welwyn Garden City-H erts. (Anglia).

blowania na sitole trw a oik. 1 godziny. Po wy­ łączeniu ogrzewania następuje chłodzenie wen­ tylatoram i przy dalszym funkcjonotwamiu pom­ py. Gdy już płyta i obraz są dostatecznie ochło­ dzone, zamyka się pompę i zdejm uje folię z po­ wierzchni obrazu oraz taśm ę tapicerską. Reszta, tzn. obraz naklejony na nowe .płótno i gruba folia spodnia pozostaje do następnego dnia na stole. Tak przedstaw ia się w skrócie proces du­ blo warn a obrazów na płótnie z gruntem kredo­ wo- względnie gipsowo-kłejoiwym.

G dy mamy do czynienia z obrazem na grun­ cie olejnym o odpadającej w arstw ie m alarskiej, stosuje się dodatkowo położenie na lico obrazu papieru posm arowanego spoiwem dublażowym. Po wypompowaniu pow ietrza i podgrzaniu sto­ łu, oprócz sklejenia obrazu z płótnem dublażo­ wym, następuje wnikanie roztopionej m asy z nałożonego1 papieru przez krakelury, pęknię­ cia i wykruszenia w arstw y m alarskiej oraz do­ chodzi do jej zw iązania z podłożem. Usunięcie papieru z obrazu po zakończeniu dublażu nie przedstawia .większych trudności. Mocno usz­ kodzone obrazy o licznych ubytkach w arstw y m alarskiej i gruntu posiadają zagłębienia na powierzchni, czy naw et otwory. W tych to ubytkach w czasie dublow ania gromadzi się m asa dublażowa. W celu założenia kitów do rekonstrukcji m alarsk iej otwory te są staran ­ nie oczyszczane nożem ze zgromadzonej tam m asy dublażowej, a następnie pokryte szela­ kiem. Wtedy dopiero można zakładać w nich kity, bądź to kredow o-klejowe, bądź olejne,

zapew niając możliwość dobrego związania.

W podobny sposób obrazy na zestruganej do grubości ok. 3 m m desce sklejan e są z preparo­ waną płytą, jeśli faktu ra m alow idła nie pozwa­ la na użycie prasy. Ponieważ klejem w tym wypadku jest polioctan Winylu, Względnie specjaln a m asa k lejąca o składzie: 120 g ,,Μο- vilith“ (polioctan winylu w em ulsji), 280 g to­ luen, 20 g Palatino! O i 650 g kreda, nie trzeba stołu podgrzewać, a w ystarczające jest wytwo­ rzenie próżni, która zastępu je prasę.

Z innych możliwości stosow ania podgrzewa­ nego stołu próżniowego należy wymienić du- blaż obrazu diwusttronnie malowanego na płót­ nie. Celem pokazania obrazu nam alowanego na odwrocdu, lniane płótno dublażow e zastępuje się cienką a gęstą kanw ą nylonową 7. Ze Wzglę­ du na to, że wymienione już spoiiwo, na skutek obecności w nim wosku, powoduje zmianę ko­ lorystyczną (zżółknięcie) obrazu na odwrociu, przeto w tego typu obrazach, a zwłaszcza po­ siadających duże partie wykonane bielą, używa się m ieszaniny: 2 cz. woisku pszczelego białego, 1 oz. wosku m ikrokrystalicznego i 1/2 cz. para­ finy. Ponieważ nylon nie n adaje się do' nacią­ gania przy nabijaniu na krosna po zdublowaniu obrazu, dlatego przed dublażem brzegi kaniwy nylonowej są obszyw ane i sklejane szerokim

7 Produkt f-m y Weber, Rotterdam , M ariniersw eg 151.

pasem płótna lnianego. Były również próby fragm entarycznego dublowania obrazu tkaniną nylonową, celem pokazania często na odwrociu spotykanej sygnatury lub innych ważnych na­ pisów. Całość obrazu naklejano na płótno lnia­ ne z 'Wyciętym okienkiem na sygnaturę, posia­ d ający m Wklejoną kanwę nylonową. Rezultaty w w ypadku cienkiej w arstw y m alarskiej nie były zadow alające, gdyż brzegi wyciętego okienka odbijały Się na licu obrazu.

Mimo w ielu zalet, stół dubłażow y produkcji fabrycznej posiada i braki. Oto uwagi jednego z konserwatorów holenderskich:

a) powierzchnia stołu nie ma jednolitej tem pe­ ratury,

b) Stoły te często p su ją się,

c) przegrzanie obrazu d aje często w partiach laserunków efekty spalenia.

W erniks używany do· punktowania składa się z jednej części żywicy AW-2 i trzech części terpentyny. Odznacza się szybkim w ysycha­ niem i można go usunąć bez trudności nawet po paru latach terpentyną z dodatkiem kil­ ku kropel Palatino! O (według oświadczenia konserw atora Chr. van Voorst). Do pokrycia powierzchni obrazu po konserw acji używa się znanego i u n as werniksu „Rem brandt“ f-m y „T ales“ . Odwrocie obrazu na płótnie po zakoń­ czonej konserw acji zabezpiecza się przez przy­ twierdzenie płyty pilśniowej do krosien śru ba­ mi. W sam ej płycie /wywierca się w zależności

od wielkości obrazu kilka otworów, dla dostępu 1

powietrza. Ma to na /pewno duże znaczenie, szczególnie przy transporcie.

K O N SER W A C JA R ZEŹB Y D REW N IA N EJ I DREWNA

Dział rzeźby w R ijksm useum w A m sterda­ mie posiada zbiory rzeźby rom ańskiej oraz bo­ gato reprezentowany gotyk, szczególnie z XV w., jak również wiele obiektów z XV I i X V II w. Większość wymienionych obiektów wykonana jest w drew nie i to w direwniie dębo­ wym. S tąd i mniej zniszczeń wyrządzonych przez szkodniki biologiczne, a tym sam ym nie ma konieczności przeprowadzania dezynsekcji czy dezynfekcji i im pregnacji utw ardzającej zniszczone drewno, jak to już wspomniano przy obrazach na tablicach /drewnianych. Mimo to w razie konieczności utwardzenia mocno znisz­ czonego drewna stosowany bywa „X ylam on L X — H ärtend“ 8. Na powierzchni rzeźb drew ­ nianych w idać bardzo często resztki oryginal­ nych w arstw gruntu i polichromii. Zabiegi kon­ serw atorskie ograniczają się raczej do odczy­ szczenia powierzchni drewna tak, że niejedno­ krotnie tylko' w bruzdkach przeciętych dużych włókien drew na pozostają resztki gruntówki. Gdy istnieją Większe fragm enty oryginalnej

po-8 „Xylam on L X — H ärtend” produkcji f-m y Deosw ag Chem. Ges. MBH, D üsseldorf (NRF).

lichromii zostają one utrwalone, czasem pozo­ staw ione są nawet fragm enty późniejszych przemalowali. J a k już podkreślono, drewno dę­ bowe ma skłonności do paozenia się i pękania przy w ysychaniu. M amy tego liiczne przykłady w Rijksm useum , gdzie wiele rzeźb je st spęka­ nych (pęknięcia w rzeźbach o Większych w y­ m iarach dochodzą do 1,5 cm szerokości), a rów­ nież iwiele rzeźb posiada kliny w klejone w pęk­ nięcia. W szystkie te „konserw acje“ rzeźby zo­ stały przeprow adzone już dość dawno· temu, a obecnie żadnych prac konserw atorskich z za­ kresu rzeźby nie dokonuje się — po prostu w R ijksm useum nie ma pracowni konserw acji

rzeźby. 1

Je śli chodzi o Stedelijk Museum, to· pra­ cownia konserw atorska iwykonuje także kon­ serw ację rzeźby. Niemniej trudno· jednak mó­ wić tutaj o· klasycznego· typu konserw acji rzeź­ by polichromowanej. Muzeum posiada zbiory rzeźby nowoczesnej w kamieniu, m etalu czy naiwet z tworzyw sztucznych i prace przy tego rodzaju obiektach są raczej typu napraw rze­ mieślniczych, bez żmudnych poszukiwań i od­ kryć oryginalnej w arstw y m alarskiej, jej ana­ lizy, jej utrw alenia do podłoża czy choćby im­ pregnacji drewna.

R ijksm useum voor Volkenkunde w Leiden, mimo olbrzymich zbiorów etnograficznych ze w szystkich zakątków św iata i liczących z górą mlilion obiektów, mimo wtprost unikalnych za­ bytków, zwłaszcza pochodzących z dawnych ko­ lonii holenderskich, nie posiada pracowni kon­ serw atorskiej w pełnym tego słow a znaczeniu. Obiekty drewniane o mniejszych wymiarach, jeśli istnieje podejrzenie, że m ogą żerować w nich owady, względnie znajdow ać się ich ja j­ ka, poddawane są dezynsekcji w specjaln ej ko­ morze. Kom ora ta, o niewielkich rozmiarach, zaopatrzona jest zam iast podłogi w kratownicę drew nianą, pod którą znajdują się /grzejniki podłączone do· term ostatu utrzym ującego stale tem peraturę 47°C . Specjaln e urządzenie za­ pew nia (według słów zastępcy dyrektora m u­ zeum) podczas ogrzewania utrzym anie ok. 60% wilgotności Względnej. Obiekty w staw ione do tej kom ory przebyw ają w podanych w arun­ kach klimatycznych przez 72 godziny, co jest podobno w ystarczające nie tylko· dla zabicia dorosłych Owadów, ale naw et ich

larw i jajek . Metoda ta, pom ijając ju ż

spraw ę jej skuteczności, m usi budzić ze zro­ zumiałych powodów sprzeciw konserw atora, zwłaszcza w odniesieniu do· polichromowanych zabytków drewnianych. D ezynsekcji metodą gazowania nie prowadzi się ze wtzględu na prze­ pisy sanitarne i bezpieczeństwa obow iązujące w mieście. Gdy zachodzi konieczność stosow a­ nia dezynsekcji do dużych obiektów drew nia­ nych, przekazuje się je zakładom dezynfekcyj­ nym w Leiden, które zajm u ją się tego rodzaju pracam i na sk alę przemysłową. Z usług tych zakładów korzystają i inne muzea, ja k np.

Openluchtmuseum w Arnhem. Jakim i środka­ mi te zakłady przem ysłowe przeprow adzają de­ zynfekcję i dezynsekcję oraz czy te środki są zgodne z wymogami konserw atorskim i — nie udało· się uzyskać inform acji. Obiekty zmur­ szałe i zniszczone przez owady utw ardza się przez (zanurzanie w środku utw ardzającym „D erm oplast S. G.“ , roztworzonym rozcieńczal­ nikiem „V erdünner“ 9, lub jego zastrzykiwanie. TNO — H o u tin stitu t10 w Delft prowadzi badania naukow e w zakresie możliwości stoso­ wania drew na w różnych dziedzinach (prze­ m ysłu i budownictwa, z uwzględnieniem po­ trzeb krajów tropikalnych. W ielkim działem są laboratoria i pracownie, zajm ujące się ba­ daniem rodzajów zniszczeń drewna w różnych w arunkach klimatycznych i w różnym zastoso­ waniu, oraz środków niszczących szkodniki biologiczne i środków zabezpieczających. Ol­ brzym ie pomieszczenia przeznaczone są na ho­ dowlę owadów, grzybów i mikroorganizmów żerujących na idreiwnie. Tu w łaśnie prowadzi się badania nad w arunkam i n ajlep iej służącym i ich rozwojowi oraz nad stosowaniem nowych metod ich zwalczania. Oczywiście, że w szystkie te m etody i środki zabezpieczające drewno przed zniszczeniem są opracowywane od strony potrzeb przem ysłu i gospodarki państwowej. Nie. m ogą więc być bezkrytycznie przyjęte w konserw acji zabytków. Niemniej jednak wy­ d ają się interesujące doświadczenia w zakresie konserw acji drew na w budownictwie. Poza tym kierownik działu zwalczania szkodników biolo­ gicznych, d r T. Hof przy sw ym laboratorium prowadzi badania (zresztą zupełnie amatorskie) nad konserw acją drewna zabytkowego·. Do za­ bijania larw i ja je k owadów niszczących drew ­ no stosuje się insektycydy, jak : sześciochlorc- cykloheksan, pdęciochlorofenol, dieldryn i bro­ m ek m etylu. K onserw acja drewna archeolo­ gicznego poliglikolem etylenowym, znana jest gdzie indziej z dużych przeprowadzonych już prac, tu taj stosow ana bywa tylko ekspery­ m entalnie na niewielkich próbkach.

W R ijksm useum voor Volkskunde het Ne- derlands Openluchtmuseum w Arnhem istnieje w arsztat stolarski, który zajm u je Się napraw ą mebli, sprzętów ludowych i innych obiektów drewnianych. Nie może tu taj być mowy o kon­ serw acji, dokonuje się wyłącznie napraw me­ todami rzem ieślniczym i. Fragm enty zabytków mocno· zniszczone, czy to· mechanicznie, czy bio­ logicznie, zostają usunięte i zastąpione nowymi. Dezynfekcję i dezynsekcję większych obiektów, jak już 'wyżej wspomniano·, przeprowadza za­ kład przem ysłow y w Leiden. N atom iast przed­ m ioty o· m niejszych rozm iarach zanurzane są na djwa —· trzy dni do beczki (z tworzywa

9 „D erm oplast” i „Verdünner” produkow ane są ipnzez f-m ę RF. Stok v is & Zn, Rotterdam , A fd. P lastic

(skład chemiczny stanow i tajem nicę produkcji). 10 Instytut Drewna.

sztucznego) z płynem d ezy n fek cy jn y m n . Po w yjęciu obiekty schną przez parę tygodni na Wolnym powietrzu. Im pregnacji utw ardzającej direwno nie prowadzi się.

K O N SER W A C JA TKA N IN

K onserw acją tkanin w Holandii zajm uje siię wiele pracowni i instytucji. U zyskane przeze mnie wiadomości pochodzą z czterech źródeł: a) R ijksm useum w A m sterdam ie — specjalna

pracownia konserw acji tkanin,

b) Stiehting W erkplats tot M eurtel un Anticke Texti el-H aarl em,

c) R ijksm useum voor Volkskunde het Neder- lands Opeml uch/tmiuseum — Arnhem — specjaln a pracownia konserw acji tkanin, d) Politechnika w Delft — laboratorium tech­

nik włókienniczych i technologii włókien, oddział konserw acji tkanin.

Mowa tu będzie wyłącznie o konserw acji chemicznej tkanin. K onserw acja polegająca na rekonstrukcjach tkackich, mniej lub bardziej wiernie uzupełniających ubytki oryginalnego obiektu, przeprowadzana zaś na specjalnych krosnach za pomocą igły z nitką, zasadniczo nie odbiega daleko od wzorów u n as znanych i stosowanych, choćby przy konserw acji odzys­ kanych arrasów .

Tej /właśnie konserw acji chemicznej teksty­

liów w Holandii patronuje Politechnika

w Delft. I można mówić właściwie o jednym źródle stosowanych metod konserw acji tkanin w Holandii. M etody opracowane naukowo na Politechnice w D elft przez d r Leene i inż. Lodew ijks stosowane są zasadniczo· we w szyst­ kich innych pracowniach.

Plrzy konserw acji tkanin, tak samo· jak i przy konserw acji innych obiektów należy odróżnić dwa etapy pracy:

a) oczyszczanie,

b) utrwalanie zachowanych części obiektu z zabezpieczeniem ich przed dalszym nisz­ czeni em,

c) można ewentualnie mówić o jeszcze jednym etapie pracy, nie zawsze zresztą m ającym m iejsce, tj. o rekonstrukcjach.

Oczyszczanie.

Pierw szą czynnością jest kąpiel w roztwo­ rze wodnym środków piorących. W zależności od rodzaju tkandiny, stanu jej zachowania i od przewidywanych dalszych zabiegów konserw a­ torskich, stosow ane są kąpiele — bądź kationo­ we (środowisko alkaliczne), bądź amonowe (śro­ dowisko· kwaśne) lub wreszcie niejonowe. Cza­ sem używa się kąpieli łączonych tan. stosowa­ nie kąpieli niejonoiwych, a potem kationowych •lub anionowych. Prowadzone na Politechnice w Delft badania dowodzą (jak mi oświadczono), że w zasadzie w szystkie tkaniny łącznie z

dy-11 K onserw ator w Arnhem otrzym uje środek ten jak o gotowy produkt fabryczny, bez w yszczególnienia składników chemicznych. Zapach przypom ina naftę.

wanami, gobelinami itp. mogą być czyszczone przez kąpiiel w środkach piorących, w praktyce nie stwierdziłem jednak, aby duże i grube tka­ niny dekoracyjne prano metodą zanurzania w kąpieli, chyba w wyjątkow ych przypadkach. Oczywiste jest, że kąpiele w środkach piorą­ cych nie usuną wszystkich plam bardzo· często zastarzałych. Sto su je się wtedy ich usuwanie miejscowe. I tak np. usuw anie plam rdzy od­ byw a się zarówno przez stosowanie kwasów organicznych, jak też i gotowych preparatów w yw abiających 12. Pod tkaninę w m iejscu pla­ m y podkłada się tampon z waty, plam ę zwilża się Wodą destylowaną i następnie paru kropla­ mi preparatu względnie kw asu organicznego. Rdza przechodzi na watę. Tkaninę należy prze­ płukać. Czasem zabieg trzeba powtórzyć kilka­ krotnie. Podaję tutaj przykładowo wywabianie plam rdzy, gdyż ten rodzaj zaplam ień w cięż­ kich tkaninach dekoracyjnych w ystępuje często oid żelaznych gwoździ ozy haków, na których były zawieszone, jak też i w strojach od m eta­ lowych guzików czy spinek. Po usunięciu wszystkich plam kąpie się tkaninę w wodzie i następnie osusza się alkoholem etylowym.

W Openluchtmuseum w Arnhem stosu je się dla płócien i części strojów ludowych kąpiele w wodlźie z dodatkiem 1—2% amoniaku, potem kilkakrotne płukanie w bieżącej wodzie. Tego rodzaju kąpieli nie można stosować dla w szyst­ kich tkanin. Mimo m ałej zawartości amoniaku rozpuszcza on barwniki mineralne, zawarte w barwionych nimi tkaninach czy w niciach użytych do haftu. Jedyn ie stare tkaniny, bar­ wione barwnikami roślinnymi, są odporne na amoniak. Tkaniny o niewielkich rozmiarach lub stro je pierze się przez zanurzenie w kąpieli, natom iast duże i bardzo zniszczone przyczepia się nićmi do· siatek polietylenowych, zanurza­ jąc i w yciągając kilkakrotnie z kąpieli w du­ żych płaskich kuwetach.

Powietrze, światło i para wodna oddziały­ w ają szkodliwie nie tylko na tkaniny barwione, lecz także na niebarwione — białe. Zabiegi konserw atorskie polegają na przywróceniu tka­ ninie poprzedniego białego koloru. Sto su je się tutaj 'do tego celu kąpiele Wodne z rozpuszczo­ nymi w nich kryształkam i nadboranu sodu. Podczas ogrzewania kąpieli przy 20°C zaczyna w ydzielać się tlen, po czym podnosi się tem pe­ raturę do· 35°C . Przy tej tem peraturze nastę­ pu je najlepsze bielenie, lecz może mieć zasto­ sow anie tylko dla tkanin najm niej zniszczo­ nych. Tkaniny w gorszym stanie bieli się w niż­ szych tem peraturach. Niestety, bielenie w nad­ boranie sodu nie zabezpiecza tkaniny przed po­ nownym żółknięciem. Po kąpieli tkaniny są układane na folię „M eiinex“ i suszone w tem ­ peraturze pokojowej. G rube tkaniny, jak np. gobeliny, schną przyszyte nićmi do rozpiętych

12 „R o e st-Jäg e r” iprodukcji f-m y Baum bach-C he­ mie, Offenbach (NRF); „Com plexon I I I ” prod, f-m y Sigfried Aktienges., Zofingen (Szw ajcaria).

siatek (zapobieganie deform acji przy w ysycha­ niu).

Zabezpieczanie i utrw alanie tkanin.

Czynności zm ierzające do zabezpieczenia tkanin przed szkodnikam i biologicznymi pole­ gają na stosow aniu różnego rodzaju insektycy­ dów i fungicydów. Najpow szechniej używanym insektycydem, stosow anym dla wszystkich tka­ nin, jest dieldryn rozpuszczony we freonie 13, rozpryskiw any na odwrociu tkaniny rozpyla­ czem. Freon po jakim ś czasie ulatnia się, a środek ow adobójczy tworzy niewidoczną po­ wlokę. Je st to środek zabezpieczający przed inwazją owadów. N atom iast przeciwko mikro­ organizmom bywa używany „pim afuein su s­ pensie“ 14, który rozcieńcza się w dziesięcio­ krotnej ilości wody destylow anej. Można go rozpylić w zględnie nanieść pędzlem na tkaninę. Jest to nie tylko środek profilaktyczny, ale

także dezynfekcyjny, niszczący istniejące

w tkaninie m ikroorganizm y. Oba środki dzia­ łają niezależnie od siebie, tworząc na odwrociu siatkę krystaliczną, lecz p ary ich działają na obu stronach tkaniny.

Utrwalanie, czyli im pregnacja tkanin była .zapoczątkowana w Holandii przy ratow aniu różnych fragm entów tkanin pochodzenia sta ­

rożytnego z wykopalisk archeologicznych.

W tych małych kaw ałkach tekstyliów m niejszą może rolę odgrywało· zachowa,nie tego, co w konserw acji nazyw am y pierw otnym charak­ terem i stru kturą obiektu zabytkowego. Waż­ niejsze było uratow anie za w szelką cenę sub­ stan cji wartościowego znaleziska. Je śli jedno­ cześnie przy tym zachować można było barwę, o ile ją jeszcze zabytek posiadał, czy ornament dekoracyjny i splot tkaniny, to można było mówić o udanym eksperymencie, co· zresztą przy stosowaniu tych pierwszych m etod kon­ serw atorskich doskonale się udawało. Nie umiano sobie natom iast poraidzić z zachowa­ niem pewnej elastyczności, tak ch arakterys­ tycznej dla tkaniny. Te pierwsze metody rato­ wania obiektów starych kultur, to· przede w szystkim podklejanie zabytków na tw arde podłoża (nip. szkło) i izolacja od wpływów zewnętrznych. Potem zastosowano zarówno jak o kleje, jak też podłoża i izolację zewnętrzną tworzywa sztuczne, ale zasada pozostała ta sa­ ma. Na Politechnice w Delft pokazywano mi fragm enty tkanin naklejone na płytę z poli­ m etakrylanu m etylu (pleksiglas) początkowo za pomocą polialkoholu winylowego. Później zastosowano «polioctan winylu. R ezultaty uwa­ żano jednak za niezadow alające. N astępnym etapem było stosow anie poliwinyloform alu, który daje lepsze rezultaty, lecz posiada w łas­ ności trujące. Z czasem zaczęto· stosow ać jako klej poliw inylobutyral 1— 2% w czystym alko­ holu etylowym (96%). Alkoholowy roztwór te­ go tworzywa służył jednocześnie jako im

preg-18 Freon jest związkiem fluor owo-węglowym , używanym jak o ozynni/k chłodniczy w lodówkach.

nat. Niemniej im pregnacja nim powodowała znaczne usztywnienie tkaniny, dlatego poczęto dodawać jako« plastyfikator polialkohol winy­ lowy w ilości 12— 15%. Obecnie wiemy, że nie jest to rozwiązanie najszczęśliwsze, choćby ze w zględu na zmianę w łaściw ości fizycznych i chemicznych polialkoholu winylu w stosun­ kowo· krótkim okresie czasu.

Metody podklejania tkanin na tw arde po­ dłoża są zupełnie nieprzydatne dla dużych tka­ nin dekoracyjnych, jak gobeliny, zasłony oraz sztandary zabytkowe, stro je itp. Tego rodzaju tkaniny naklejane są na podłoża miękkie, zbli­ żone Swą elastycznością do zabytku. Obecnie stosu je się dublaż tkanin na kanwę nylonową lub terylenową (rodzaj bardzo drobnej siatecz­ ki, cienkiej i mocnej). W pracowni konserw acji tkanin w R ijksm useum w A m sterdam ie metoda ta wygląda następująco: na sztyw nej desce na­ ciągnięta jest flaneła (lub koc), na niej napięta folia „Meiliinex“ i wreszcie tkanina nylonowa. Powierzchnię tej kanwy nylonowej sm aru je się polioctanem winylu w em ulsji wodnej (Vi- naimilij) pokryw ając równo pędzlem. N astęp­ nie pozostawia się do całkowitego· wyschnięcia, co trwa około 3 godzin. Wyschnięcie spraw dza się przez dotknięcie palcem , który nie powi­ nien przyklejać się do powierzchni. Po «wysu­ szeniu odryw a się tkaninę nylonową od folii „M elinex“ i kładzie ją odwrotnie tzn. do góry tą powierzchnią, która przedtem stykała się z „M elinexem “ , gdyż klej przeszedł na drugą stronę «kanwy i taim stworzył powłokę. Jeśli tkanina zabytkow a jest cienka nakłada się ją na tak przygotow any zestaw licem do góry, na nią zinowu ,,M elinex“ i przeprasow uje gorącym żelazkiem o· tem peraturze nastaw ionej na jed­ wab, poczynając od środka, tak jak przy du- blażu obrazów. Je śli natom iast tkanina zabyt­ kowa jest gruba,, dubluje się odwrotnie, tzn. tkaninę zabytkow ą kładzie się na folii „M eli­ nex“ licem do dołu, a na odwrocie d aje się przeklejoną kanwę nylonową, przykryw ając ją drugą folią „M elinexu“ i wtedy dopiero można prasować. Przy bardzo grubych i cięż­ kich tkaninach używa Się do poidkilejania za­ m iast nylonu grubego· płótna lnianego. W R ijksm useum w Am sterdam ie eksponowanych jest w iele historycznych w nętrz m ieszkalnych, w których w ystępują często zasłony jedw ab­ ne, adam aszkow e i in. Większość z nich zosta­ ła w łaśnie zdublowana w w yżej opisany spo­ sób. Tkaniny te w «dotyku są cokolwiek sztyw ­ niejsze i w ydają lekki chrzęst przy zgniataniu w 'dłoni. Przy tkaninach dekoracyjnych grub­ szych, przeznaczonych do w ieszania na ścia­ nach, «daje się zauważyć z odwrocia pewną lep­ kość powierzchni. Chcąc zapo«biec zarówno te­ mu jak i chrzęstowi, w odwrocie tkaniny wcie­ ra się drobno sproszkoiwany kamień, tzw. sło- niniec (Speksteenpoeder).

14 „Pim afuein suspen sie” — rodzaj fungicydu o nieznanym m i składzie chemicznym.

W oddziale konserw acji tkanin na Politech­ nice w D elft opracowano metodę dublażu zniszczonych cienkich tkanin zabytkowych na siaitkę terylenoiwą z!a pomocą kleju poliWiny- lobutyralu. K lej, naniesiony na powierzchnię terylenu z jednej sitrony, nie przechodzi na dru­ gą. Ostatnio sto su je się do podklejania tkanin zabytkowych prawie wyłącznie kleje oparte na kopolimerach tworzyw sztucznych, jak : a) octan winylu z 25% kaiprytlanem okty Iowo winylo­ wym, b) octan w inylu z 25% akrylanem wi­ nylowym. Tymi środkam i nasyca się tkaninę terylenową. Tkaniny te, rodzaj kanw y o bar­ dzo drobnych oczkach, nasycone wymieniony­ mi kopolimerami, produkow ane są fabrycznie i noszą nazwy handlowe:

a) „Setam ul N 6525“ , b) „Setam ul N 6825“ 15.

Tkaninę zabytkową nakłada się na błysz­ czącą stronę terylenu nasyconego klejem i przeprasow uje żelazkiem elektrycznym o tem peraturze ok. 75°C. Pod tymii dwoma tk a­ ninami na desce napięty jest koc i na nim folia „Melimex“ . Metoda dublażu tkanin

zabytko-15 K un ststoff-F ab rik „Synth ese” , K atw ijk an Zee (Holandia).

DES PROBLÈMES DE LA CONSERVATION DES

Compte tenu du cadre restreint reserve a cet article, l ’auteur a sim plem ent procédé à une présen­ tation des problèm es de restauration réduite au do­ m aine des tableaux, objets faits en bois et tissus.

Sur le plan de la restauration des tableaux, l’auteur nous fait connaître les solutions données à ces problèm es par le R ijksm useum d’A m sterdam m ais su rto ut celles qui furent appliquées dans l ’atelier de restauration du Sted elijk Musée.

Les tableaux dont la couche picturale a perdu sa hom ogénéité adhérante, sont soum is à un traitem ent de rentoilage su r une table à vide. P ar ce moyen on p eut rentoiler les tableaux dont la prem ière couche pictu rale est un composé à b ase de craie ou d’huile, délayés sur un support en toile, en carton ou su r un panneau en bois, traités par la technique picturale à l ’huile, à tem pera ou m ixte (moderne). L e colophane qui constitue le com posant traditionnel des doublures, est rem placé parfois p ar la résine artificielle AW-2. L e rabotage du support en bois ju sq u ’à 3 mm d’é p a­ isseur (en cas de nécessité), son recollage su r un panneau spécialem ent préparé, rend le nouveau support extrêm em ent léger et le garantit contre le gauchissem ent. R ijksm useum à A m sterdam ne possède aucun atelier de restauration pour les oeuvres scu l­ p turales et ne s ’oocuppe point actuellem ent de tra ­ vau x de ce genre. Dans beaucoup de m usées et d ’institutions, divers désinfectants sont employés en vue du traitem ent des objets d’art en bois. Pour d é­ truire des agents biologiques nocifs, des facteurs sont m is en jeu tels que: rehaussem ent de tem pérature (47°), insecticides (hexachlorcyklohexate,

pentachlo-wych ptrzy użyciu wymienionych preparatów fabrycznych, ma oprócz innych i tę zaletę, że jednocześnie scala i im pregnuje (utrwala) tk a­ niny, co pozwala na m aksym alne zabezpiecze­ nie przed 'dalszym niszczeniem. W Stichtłng W erkplaats w Haarlemiie, z braku funduszów na drogie m ateriały do dublażu, zabytkowe sztandary w ojskow e w Wielu wypadkach pod­ szywane są od strony rew ersu tkaniną baw eł­ nianą za pomocą njicd jedw abnej. Je śli zachodzą duże ubytki oryginalnej tkaniny sztandaru dublaż jest raczej konieczny i odbywa się zna­ ną już metodą na terylen. W m iejscach ubyt­ ków pirzqprowadzane są rekonstrukcje m alar­ skie temperą jajow ą na terylende. Zarówno sztandary, jak i egzem plarze mniej cennych arrasów i gobelinów im pregnuje się 1% roz­ tworem poiiiwinylobutyralu w alkoholu etylo­ wym przez jednorazowe pokrycie pędzlem. Im­ pregnacja ta nie zmienia koloru, nie błyszczy i nie usztywnia. W Openluchtmuseum w A rn­ hem nie stosuje się dublażu tkanin zniszczo­ nych. Dziury i rozerw ania są reperowane przez w staw ianie łatek z tak iej sam ej, względnie po­ dobnej tkaniny i łączenie metodą tkania.

m gr Norbert Szunke Muzeum Etnograficzne Toruń

OBJETS D ‘ART HISTORIQUES EN HOLLANDE

rop hen ol, dieldrin, brom ure d ’ethyle). C ertains m u ­ sées rem ettent leurs ob jets d’art en bois au x étab li­ ssem ents industriels spécialisés qui s ’occuppent de leur désinfection et déslnsectdon.

En ce qui concerne les tissus, on peut dire de façon générale, que le m érite d’avoir élaboré, perfec­ tionné et prom ulgué en H ollande les m éthodes de conservation, incombe à la Section de Conservation des T issus dans le Laboratoire des Techniques T ex ­ tiles et de la Technologie des Fibres de l ’Ecole Poly­ technique à Delft.

L a consolidation d ’anciens tissu s, partiellem ent détruits ou endom m agés consiste le plus souvent à

leur rentoilage su r un support de m atière molle, dans la plupart des cas su r un canvas de m atière p la sti­ que. Dernièrem ent on pratique souvent le rentoilage des anciens tissu s sur un nouveau tissu très fin, le térylène à l’aide des lian ts à base des copolim ères des m atières p lastiq u es tels que: l’acétate de vinyl avec 25% du caprylate ootilovinylique, l’acétate de vinyl m élangé de 25% d ’acrylate vinylique. A ctuelle­ ment les fabriques produisent des tissus qui sont im bibés des copolim ères précités et qui portent dans le commerce les noms qui suivent: „Setam ul N 6525” et „Setam ul N 6825” .

A près le collage d ’un tissu su r un tel support on p asse dessus un fer à rep asser électrique dont la tem pérature s ’élève à 70°. Cette m éthode de rento­ ilage perm et non seulem ent de restituer au tissu sa homogénéité originale m ais elle constitue en plus un moyen d’im prégnation pour les tissus soum is au traitem ent précité.