Krzyżanowski, Lech
Konserwacja malowideł ściennych w
Polsce w latach 1945-1964
Ochrona Zabytków 19/2 (73), 37-48
LECH KRZYŻANOWSKI
KONSERWACJA MALOWIDEŁ ŚCIENNYCH W POLSCE W LATACH 1945—1964
A rty k u ł pow stał jako inform acja poprzedza jąca dyskusję, k tó ra odbyła się w trakcie ko lokwium „Estetyczne problem y konserw acji m alowideł ściennych”. F ak t ten spowodował ko
nieczność przedstaw ienia tylko niektórych aspektów dorobku powojennego, przydatnych, zdaniem organizatorów, w dyskusji. Nie p re tendowano bynajm niej do 'podsumowania prac konserw atorskich całego okresu; zakres a rty k u łu jest znacznie węższy niż sugeruje jego ty tuł.
Przygotow ując kolokw ium Ośrodek Doku m entacji Zabytków rozesłał Wojewódzkim i M iejskim K onserwatorom Zabytków ankietę, której wzór przedstaw ia tabl. I. Dzięki życzli w ej i pełnej zrozum ienia postawie terenow ych władz konserw atorskich uzyskano obszerny m ateriał inform acyjny, który następnie zesta wiono w form ie dwóch plansz zbiorczych uzu pełniających a rty k u ł (tabl. tabl. II, III). A utor pragnie w tym m iejscu w yrazić wdzięczność
tym wszystkim, którzy przyczynili się do ze brania dokum entacji interesującej organiza torów.
Ośrodek D okum entacji Zabytków zmierzał do skompletowania w szechstronnej inform acji o wykonanych pracach. Biorąc jednak pod uw a
gę przeciążenie pracow ników urzędów konser w atorskich nadm ierną ilością obowiązków, a z drugiej strony — niepełne dane o przepro wadzonych pracach (zwłaszcza w pierw szych latach po wojnie), ograniczono ankietę do jede nastu punktów . P u nk ty 1—3 dotyczyły lokali zacji obiektów. P u n k t 4 określał czas pow stania malowidła. P u n k ty 5—8 zaw ierały inform acje najważniejsze, ponieważ określały ch arak ter przeprowadzonych zabiegów (rubryki w ypeł niano na zasadzie odpowiedzi „tak ” lub „nie”). W piątej rubryce otrzym yw ano odpowiedź czy dokonano odkrycia m alow idła spod pobiał lub przemalowań. W szóstej — czy dokonano za biegów utrw alających w arstw ę m alarską.
Siód-Tabl. I.
Wzór ankiety konserw atorskiej rozesłanej do wszystkich Wojewódzkich i M iejskich 'K onserwatorów Zabytków Konserw acja m alowideł ściennych poza PKZ w latach 1945—1964 w w ojew ództw ie...
lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 K lapkow ice M ałe pow. G arw olin Klapkowice M ałe pow. G arw olin kaplica św. M agdaleny ściana pn. kaplica ściana pd. św. M agdaleny 1612 renesans ok. 1700 barok 1962 1945 kons. M ichał Piszczyk odkrycie sygnatury m istrza P.
kons. M ichał punktow anie i re-Piszczyk konstrukcja zatarły
autentyk.
W yjaśnienie przeznaczenia rubryk
1. Miejscowość. Podajem y również pow iat, a na początku kolejny num er wynikający z zestawienia. 2. Obiekt. W ezwanie kościoła, nazwa pałacu, nr kamienicy etc.
3. Lokalizacja m alowidła, w jakiej sali, na której ścianie etc. 4. Czas, styl.
5. Odsłonięcie. W ypełniamy krzyżykiem, jeżeli w trakcie prac konserwatorskich odsłoniono chociażby część.
6. Zabezpieczenie. W ypełniamy krzyżykiem. P od tym pojęciem rozumiemy zespół zabiegów utrwalających m alow idło, bez naruszenia autentyku.
7. Punktowanie. W ypełniamy krzyżykiem gdy nastąpiło uzupełnienie plam barwnych (niezależnie od przyjętej techniki) w ram ach istniejących, autentycznych konturów.
8. Rekonstrukcja konserwatorska. W ypełniamy krzyżykiem gdy domalowywano elementy brakujące w kom pozycji (niezależnie od przyjętej techniki). 9. D ata w ykonania prac.
10. Nazwisko osoby kierującej pracam i. 11. Uwagi.
Tabl. И.
Zestawienie zbiorcze prac konserw atorskich wykonanych w fiatach Г945—1964.
nazwa województwa ilość konserwacji odsłonięcie zabezpieczenie punktow anie rekonstrukcja
ilość prac wykona nych poza sekcją
konserwat. 1. bydgoskie 14 3 2 7 10 2 2. gdańskie 2 2 2 2 1 -3. katowickie 13 6 10 — — 4 4. kieleckie 24 17 10 14 12 — 5. koszalińskie 1 - 1 1 1 — 6. krakowskie 52 44 52 38 18 6 7. m. K raków 14 11 14 13 3 -8. lubelskie 21 17 19 18 7 4 9. olsztyńskie 1 1 1 1 1 -10. opolskie 9 6 8 5 - 3 11. poznańskie 25 13 23 20 7 17 . 12. m. Poznań 13 9 12 4 4 7 13. szczecińskie 7 5 6 2 1 1 14. warszawskie 3 3 3 1 1 — 15. m. Warszawa 7 - 7 7 5 3 16. wrocławskie 9 6 9 7 6 — 17. m. Wrocław 7 - 7 7 - 4 18. zielonogórskie 2 2 - - - 1
Razem. Ilość prac wykonanych
poza PK Z 224 145 186 147 77 52
Prace PK Z 142 64 20 120 51
-Ogółem 366 209 206 267 128 52
W ojewództwo białostockie nie zostało uwzględnione, ponieważ nie przeprowadzono w nim żadnej konserwacji poza PK Z . M ateriałów informacyjnych z woj. rzeszowskiego, mimo usilnych starań, nie udało się uzyskać.
Tabl. III. , i
Chronologia zabytków m alarstw a ściennego poddanych konserw acji w latach 1'945—1964.
rodzaj wykonawców X II w. X III w. XIV w. XV w. XVI w. X V II w. X V III w. X IX w. X X w.
Konserwatorzy indywidualni 1 6 14 20 46 38 75 17 8
Pracownie Konserwacji Zabytków 3 - 11 17 32 44 24 7 3
Razem 4 6 25 37 78 82 99 24 11
m a ru bryka dotyczyła punktow ania, przy czym nie zbierano inform acji o technice wykonania, a notow ano jedynie sam fakt dokonania tego zabiegu. P u n k t 8 określono m ianem „rekon struk cja konserw atorska”, tj. gdy dokonano, niezależnie od p rzy jętej techniki, domalowania brakujących elem entów kompozycji. Dziewiąta ru b ry k a określała datę w ykonania prac kon serw atorskich, dziesiąta nazwisko wykonawcy lub kierow nika grupy, co pozwoliło na ustale nie ilości konserw acji w ykonanych przez oso by nie należące do Sekcji K onserw atorskiej Związku Polskich A rtystów Plastyków . O stat nia rubryka przeznaczona była na uwagi. W y pełniano ją sporadycznie, lecz owe odosobnio ne wpisy dotyczyły niejednokrotnie spraw ważnych, czego przykładem może być na przy kład taka adnotacja: „Niezręczne punktow anie grubą kreską i niesłuszna rekonstrukcja zatarły au ten ty k ”.
Inform acje władz terenow ych dotyczyły wyłącznie prac zrealizowanych poza Pracow niam i Konserwacji Zabytków, a więc przez
konserw atorów indyw idualnych lub przez ze społy dyplom antów względnie studentów stu diów konserw atorskich w zakresie p rak ty k w akacyjnych. Zarówno w artykule, jak i w za łączonych tabelach tę grupę prac, w odróżnie niu od realizacji Pracow ni Konserwacji Zabyt ków, określono' um ow nie jako konserw atorów indyw idualnych. Zestaw ienia prac w ykonanych przez Pracow nie Konserwacji Zabytków do konano w oparciu o m ateriały zgromadzone w PKZ w W arszawie. O pracowała je m gr M aria Puciata.
Ogółem w okresie 1945— 1964 wykonano w dziedzinie m alarstw a ściennego 366 prac kon serwatorskich, przy czym Pracow nie K onser wacji Zabytków m ają n a swym koncie jedynie 142 obiekty. Ilość 224 konserw acji przeprow a dzonych przez indyw idualnych konserw atorów nie może być jednak przyjm ow ana jako liczba bezpośrednio określająoa wielkość dokonanych przez nich prac, przew yższających dorobek Pracowni Konserwacji Zabytków. PKZ w yko nyw ały duże prace, w ym agające kilkuletnich
1. Pogorzela, pou). brze ski, woj. opolskie. Koś ciół parafialny. Frag m e n t gotyckich m alo w ideł w prezbiterium . S ta n po częściow ym od kryciu 1. Pogorzela, distr. Brześć, νοϊυ. Opole. Eglise paroissiale. Frag
m ent des peintures m u rales gothiques du choeur. Etat après le dégagement partiel
2. Strzelniki, pow. brze ski, woj. opolskie. K oś ciół filialny. Fragment gotyckich m alowideł nn- w y, częściowo o d kry tych w 1958 r. oczeku jących na konserwację 2. Strzelniki, distr. Brześć, voïv. Opole. Eglise filiale. Fragm ent de la nef. P eintures go thiques partiellem ent découvertes en 1958. Etat avant la conserva tion
3. S trzeln iki, pow. brzeski, woj. opolskie. Kościół fi lialny. Fragm ent gotyckiego m alowidła nawy. Stan przed konserwacją
3. S trzeln iki, distr. Brześć, voïv. Opole. Eglise filiale. F ragm ent de la peinture gothique de la nef. Etat avant la conservation
4. Strzelniki, pow. brzeski, woj. opolskie. Kościół f i lialny. Fragm ent gotyckiego m alowidła nawy. Stan przed konserwacją
4. S trzeln iki, distr. Brześć, voïv. Opole. Eglise filiale. Fragm ent de la peinture gothique de la nef. Etat avant la conservation
5. Wierzbna, pow. świdnicki, woj. wrocławskie. Koś
ciół parafialny. G otyckie malowidło ściany prezbite rium. Stan po konserwacji. W ypunktow ano słabo czy telne, powtarzalne elem enty dekoracyjne, pozostawia jąc nieuczytelnioną partię przy dolnej kraw ędzi 5. Wierzbna, distr. Świdnica, voïv. Wrocław. Eglise paroissiale. Peinture gothique du m u r du choeur. Etat après la conservation. Pointillage des élém ents déco ratifs en série peu lisibles, laissant la partie infé rieure illisible
6. Dobrocin, pow. dzierżoniowski, woj. wrocławskie. Kościół filialny. Fragment gotyckiego zacheuszka po konserwacji. Punktow anie uczytelniło zachowane frag
m en ty tego powtarzalnego elem entu. Nie podjęto re konstrukcji części zniszczonej
6. Dobrocin, distr. Dzierżoniów, voïv. Wrocław. Eglise filiale. Fragm ent d’un signe de consécration gothique après la conservation. Le pointillage a rendu lisibles les fragm ents de cet élérrtent en série. La partie dé truite n’a pas été reconstruite.
7. W ierzbna, pow. św idnicki, woj. wrocławskie. Kościół parafialny. W nętrze romańskiego prezbiterium . K onser w acja m alowideł pozostawiła elem enty figuralne bez w iększych uzupełnień
7. W ierzbna, distr. Świdnica, vo'iv. Wrocław. Eglise paroissiale. Intérieur du choeur roman. La conservation des peintures a laissé la plus part des élém ents figuratifs sans les com pléter
8. K rzyżow ice, pow. brzeski, woj. opolskie. Kościół filialny. Fragm ent gotyckich malowideł prezbiterium w trakcie konserwacji przew idującej odkrycie, oczyszczenie i utrw alenie w arstw y m alarskiej
8. K rzyżow ice, distr. Brzeg, νοϊυ. Opole, Eglise filiale. Fragm ent des peintures gothiques du choeur au cours des travaux de conservation prévoyant le dégagement, le nettoyage et la consolidation de la couche picturale
9. K rzyżow ice, pow. brzeski, woj. opolskie. Kościół filialny. Fragm ent ściany w prezbiterium po dokona niu odkryw ek
10. Małujowice, pow. brzeski, woj. opolskie. Kościół parafialny. M alowidła ścienne gotyckie i renesansowe, czę ściowo przem alowane lub na nowo malowane w latach 1865—70. S kra jn y przykład „uczytelniającej” interw encji konserw atorskiej
10. M ałujowice, distr. Brzeg, νο'ίν. Opole. Eglise paroissiale. Peintures m urales gothiques et Renaissance, par tiellem ent repeintes ou peintes à nouveau au cours des années 1865—70. Exem ple extrêm e d’une intervention de conservation dans le but de rendre la peinture lisible
11. Racibórz, woj. opolskie. M uzeum., Fragm ent m alo w idła ze św. Janem Chrzcicielem. Stan po konserw a cji, która w znacznym stopniu dokonała retuszu całej kom pozycji
11. Racibórz, voïv. Opole. Musée. Fragm ent de la peinture présentant S t Jean-Baptiste. Etat après la conservation qui réalisa en grande partie la retouche de toute la composition
n ieraz w ysiłków wieloosobowych zespołów, w załączonym zestawieniu potraktow ane jako jed na pozycja (o ile nie było różnic chronologicz nych). Tym niem niej zebrane m ateriały prze konują, że konserw acje dokonane poza PK Z stanow ią nadal duży procent zaibiegów kon serw atorskich. Ilość ich nie maleje, co należy uznać za czynnik dodatni, gdyż można rozwinąć znacznie szerszy front p rac w krótkim okresie sezonu ii uratow ać większą ilość zabytków. Istnienie znacznej ilości doświadczonych spe cjalistów pracujących indyw idualnie przełam u je ponadto monopol PKZ, skutecznie w prow a dzając zdrową zasadę konkurencji i to za rów no w zakresie kosztów jak i w yników pracy.
T rudno obecnie ocenić czy owe 366 w yko nanych prac to dużo w stosunku do potrzeb,
gdyż nadal nie posiadamy jeszcze pełnego roze znania w tym zakresie. Prace ew idencyjne są nadal w toku. Nie ulega jednak wątpliwości, że istnieją regiony, w których konserw acja malowideł ściennych przestała już być n ajb ar dziej palącym problem em. Przykładem takim może być województwo krakowskie, gdzie dzię ki szczególnej aktywności Wojewódzkiego Kon serw atora Zabytków i ścisłej w spółpracy z Akademią Sztuk Pięknych dokonano najw ięk szej pracy w tym zakresie. Ilość 80 zespołów malowideł, potrzebujących pilnie interw encji konserw atorskiej w województwie w rocław skim, czy niemniej ważne potrzeby Opolszczy zny, skłaniają do um iarkow ania w ocenie do robku, mimo olbrzym iej pracy, jakiej doko nano oraz wielkiego znaczenia odkryć, które nastąpiły w trakcie prac konserw atorskich.
W sześćdziesięciu procentach obiektów do konano odkryć nieznanych malowideł lub ich fragmentów. N iejednokrotnie m iały one dla historii sztuki i k u ltu ry znaczenie podstawowe, uzupełniając czy w ręcz zm ieniając dotychczas panujące 'poglądy naukowe. Naukowo-ba daw czy i odkryw czy ch arak ter tak znacznej
ilości prac nie został chyba w w ystarczającym stopniu udokum entow any publikacjam i.
W ponad siedemdziesięciu procentach prze prowadzonych realizacji konserw atorskich do konano retuszów. W pracach PK Z ilość ta do chodzi do niemal 80°/®. A utor jest daleki od pochopnego uogólniania. Na pewno w sporej części p rac przez punktow anie nie naruszono autentycznej w arstw y m alarskiej, a w wielu w ypadkach uczytelniono kompozycję, podno sząc jej w alor etc. Nie można jednak nie wy razić zaskoczenia i żalu, że tak niewiele kom pozycji m alarskich pozostało w formie niena ruszonej w trakcie konserwacji. Spotykając się w licznych pracach konserw atorskich z metodą „uczytelniania” pierw otnej w arstw y m alarskiej punktow aniem (kropką, czy kreską — to w gruncie rzeczy mało ważne), można mieć w oparciu o szereg przykładów (na których bar dziej szczegółowe omówienie nie ma w tym arty k u le miejsca) uzasadnione obawy, że w znacznym stopniu owe „punktow anie” objęło nie tylko partie, gdzie w arstw a m alarska zani kła, ale również i „wzm acnianie” zachowanej w arstw y. Jest rzeczą powszechnie wiadomą, że taki zabieg przekreśla autentyzm obiektu, a więc i jego zabytkowy charakter. Przykładów tego rodzaju rozwiązań dostarczył objazd do konany w ram ach kolokwium (por. sprawozda n ie z kolokwium w „K ronice”). W niemal czterdziestu procentach zabytków dokonano rek o n strukcji w ram ach zabiegu konserw ator skiego, a więc przynajm niej w co trzecim kon serw ow anym obiekcie rekonstrukcja stała się elem entem składowym konserw acji. To zjawi sko nakłania do refleksji nad potrzebą i granicą tego rodzaju zabiegów.
O tym, że poglądy w tej kw estii nie są jednolite, najw ym ow niej świadczą dane o pra cach indyw idualnych konserw atorów . W tych
12. Olkusz, woj. krakow skie. Kościół parafialny. Malowidła w prezbiterium . Próba now ej organizacji w nętrza 12. O lkusz, voïv. Cracovie. Eglise paroissiale. Peintures murales du choeur. Essai d’une nouvelle réfection de l’intérieur
bowiem w ypadkach wojewódzcy konserw atorzy zabytków bardziej konsekw entnie realizowali swoje założenia. I tak np. w woj. katowickim i opolskim nie rekonstruow ano ani jednego ze społu, a w katow ickim i zielonogórskim kon serw acja sprow adzała się jedynie do zabezpie czenia w arstw y m alarskiej. N atom iast w wo jewództwie poznańskim 80°/o obiektów punkto wano, a 23% rekonstruow ano. W bydgoskim punktow ano 50%, a rekonstruow ano niemal
80%. Oczywiście te suche liczby nie uw zględ niają całej złożoności w arunków lokalnych, które w płynęły n a decyzje konserw atorskie. Tym niem niej energiczny apel o większy sza cunek dla au tentyku i rew izję poglądów w tej kw estii nasuw a się jednoznacznie.
Piętnaście procent ogółu prac w ykonały osoby n ie będące członkami Sekcji K onserw a torskiej Związku Polskich A rtystów P lasty ków. Trzeba tu jednak dodać, że znaczna część
13. Olkusz, woj. krakow skie. Kościół parafialny. Sklepienie kaplicy południowej. Próba scalenia siedem na stowiecznego malowidła
13. Olkusz, vo'iv. Cracovie. Eglise paroissiale. Partie des voûtes de la chapelle sud. Essai d’une unification de la composition picturale du XVI I e siècle
14. Trzem eszno, woj. bydgoskie. Kościół parafialny. Aranżacja historyzująca. Pełna rekonstrukcja malo wideł F. Sm uglew icza
14. Trzem eszno, voïv. Bydgoszcz. Eglise paroissiale. Arrangem ent dans le genre historique. Pleine recon struction des peintures de Sm uglew icz
to prace sprzed wielu lat, a ilość ich w ykonana przez nieupraw nionych sprowadzona została w ostatnich latach, zgodnie z literą prawa, do sporadycznych wypadków. Nie jest to już obec nie problem palący, a obowiązujące zarządze nia w ykluczają możliwość prowadzenia konser wacji przez osoby, które nie należą do Sekcji K onserw atorskiej.
W chronologii konserw owanych obiektów, przedstaw ionej na tabl. III, przoduje oczy wiście barok z wiekiem XVIII na czele. Zna m ienny jest fakt, że zakonserwowano również i obiekty XX-wieczne w ilości 8 zespołów.
Wnioski ogólne w ynikające z dokonanych zestawień sprowadzają się do następujących sformułowań:
1. Wysoki procent obiektów punktow anych i rekonstruow anych w skazuje n a koniecz ność podjęcia szerokiej dyskusji n a ten te mat, p rzy czym postulat rew izji dotychcza sowych poglądów powinien znajdować się
u podstaw tej dyskusji.
LA CONSERVATION DES PEINTURES
Cet article a été élaboré comme m atériel d ’infor m ation pour le „Colloque soir les problèm es esth éti ques de la conservation des peintures m urales” orga nisé par le C entre de la Docum entation des Monu m ents H istoriques, en octobre 1965. Il .présente donc non u n relevé des acquisitions et connaissances en ce dom aine au cours des 20 années écoulées mais plutôt un aperçu de certains aspects des problèm es de la conservation su r lesquels l’au teu r voudrait a ttire r l’atten tio n du lecteur.
Le m atériel d ’inform ation obtenu en résu ltat d ’un questionnaire diffusé parm i les conservateurs des m onum ents historiques de voïvodies perm et (de dresser un tableau qui illu stre le nom bre 'de tra v au x de conservation effectués p a r les conservateurs dans leur voïvodie respective. Une ru b riq u e spéciale du même tableau, répond au nom bre des trav a u x réalisés par les A teliers de Conservation des M onum ents histo riques.
Au cours de vingt années, 366 peintures m urales en Pologne fu re n t soumis à des traitem ents de con servation. Toutefois, un nom bre encore élevé de ces m onum ents a tten d la conservation nécessaire. Dans 60% des trav au x réalisés des fragm ents de peintures et des compositions antérieures o n t été révélées. Ces
2. Częściowym rozwiązaniem tego zagadnienia w inno być powołanie Cłówinej Rady K on serw atorskiej (podobnie jak dla zagadnień architektury), której zadaniem będzie za tw ierdzanie wytycznych konserw atorskich przynajm niej dla zabytków I kategorii. 3. Duża ilość konserw acji wykonanych w nie
których województwach stanowi niew ątpli w ie dowód dobrej pracy poszczególnych wo jewódzkich konserw atorów zabytków i jest ich osiągnięciem. Stwierdzić jednak trzeba, że wiele województw, szczególnie bogatych w m alow idła ścienne, zamknęło swój 20-let- ni bilans bardzo niską, w stosunku do po trzeb, liczbą realizacji konserw atorskich (woj. wrocławskie, opolskie, zielonogórskie). J e st to isygnał mówiący o konieczności zwiększenia nakładów n a te cele w dotych czas upośledzonych regionach.
m gr Lech Krzyżanowski
Ośrodek D okum entacji Zabytków W arszawa
MURALES EN POLOGNE DE 1945 À 1964
découvertes, dans de nom breux cas, avaient une im portance prim ordiale .pour l’histoire de l’a r t en Po logne, m algré que leurs ré su lta ts ne fu re n t que p a r tiellem ent publiés e t diffusés en Pologne.
Environ 70°/o des peintures m urales conservées o n t é té soumises a u x pointillages qui, dans une cer taine m esu re n ’étaient que des retouches, n ’atteignant pas la couche picturale authentique. Environ dans 40% des traitem ents d e conservation on a repeint les parties m anquantes des peintures m urales. L’au teu r de l’article considère que l’intervention du conserva te u r tro p souvent n ’a pas assez m énagé l’authenticité des compositions picturales historiques, soumises à la conservation.
A la fin de l’article l ’au te u r postule ce qui suit: 1. Une discussion sur la portée et la nécessité des retouches e t des repeints est indispensable.
2. Il est à désirer q u ’un conseil de conservateurs soit organisé auprès de la Direction des Musées et de la Protection des M onuments Historiques, pour ratifier les program m es des trav au x de conservation concer n a n t les m onum ents historiques les plus précieux.
3. Il est nécessaire d ’activer les trav au x de con servation dans les voïvodies où leu r nom bre é ta it le
