Ambony śląskie z lat 1550-1650 : stan zachowania

Jakub Pokora

Ambony śląskie z lat 1550-1650 : stan

zachowania

Ochrona Zabytków 28/3-4 (110-111), 198-216

1975

JAKUB POKORA

AMBONY ŚLĄSKIE Z LAT 1550— 1650 (STAN ZACHOWANIA)

Podany w ty tu le okres zapisał się w h istorii kościoła na Śląsku jako czas p rotestantyzm u. N ow a religia poczęła tu już około 1520 r. roz­ przestrzeniać się na katolickich dotychczas ziem iach. Szybko zjed n yw ała sobie w y z n a w ­ ców — około 1580 r. n otow ano na Śląsk u 1222 parafie p rotestanckie i tylk o ponad 105 (może 150) k a to lic k ic h 1, te ostatnie g łów n ie w k się­ stw ach nyskim , opolskim i raciborskim . K oniec w ojn y trzyd ziestoletn iej p rzyniósł w latach 1648— 1654 rozw iniętą akcję rekatolizacji ślą s­ kich św ią ty ń protestanckich.

W yjątkow e znaczenie, jakie p rzyw ią zyw ał koś­ ciół protestancki do litu rgii s ło w a 2, spow odo­ w ało, że m iejsce, z którego je głoszono stało się szczególn ie w ażn ym składnikiem w nętrza. Obok ołtarza i chrzcieln icy ambona stanow iła g łów n y akcent w yposażenia. To ona w ła śn ie w prow adziła „ rew olu cję” do w n ętrza św ią ty ­ ni protestanckiej 3 — zaczęto w ok ół niej w zn o ­ sić em pory, często w ielok on d ygn acjow e, loże, u staw iać ław ki. O we zm iany w e w n ętrzu , p rzystosow anym teraz do grom adzenia jak n ajw ięk szej liczb y w iern ych — słuchaczy, n ie ­ jednokrotnie w p ły w a ły i na zew n ętrzn y k ształt architektoniczny adaptow anych do potrzeb no­ w ej w iary kościołów ; budow ano dodatkow e

n aw y i kaplice, te ostatn ie na ogół n a p rzeciw am bony 4. W ielk ie znaczenie litu rg ii sło w a tłu ­ m aczy tak że i ten d en cję do u k ład ów ce n tra l­ n ych w planach n ow o w zn o szon y ch św ią ty ń protestanckich tego czasu 5.

Z rozum iałe w ięc, że ambona, jed en z g łó w ­ n ych ak cen tów w yp osażen ia w n ętrza, m u siała otrzym ać odpow iadającą jej w y so k iej randze form ę artystyczn ą. Stąd też k azaln ice ślą sk ie z lat 1550— 1650, w około 95% fu n d o w a n e dla k ościołów protestanckich, zajm ują w c a le n ie­ p ośled n ie m iejsce w sztuce śląsk iej tego ok re­ su 6. M imo to żadna z ambon, n a w et ty c h n a j­ sły n n iejszych , jak np. w k o ściele

Sw.

Sw.

SS.

Sw.

Sw.

D ziś na terenach w h istoryczn ych granicach Śląska, a w ięc z u w zg lęd n ien iem w o je w ó d ztw w rocław skiego, opolskiego, k a tow ick iego i czę­ ści zielonogórskiego, zachow ało się około 103 in teresu jący ch nas obiektów . J est to w ięc ej niż trzecia część całej liczb y o w y ch zab y tk ó w

1 Por. H. E b e r l e i n , Schlesische Kirchengeschichte, Berlin 1940, s. 78.

2 Por. np. zdanie z kazania L u tra z okazji konsekracji kaplicy zamkowej w Torgau: „Gdzie głoszone jest

słowo Boże, m ieszka Bóg, gdzie zaś słowa nie ma, nie ma i Boga, choćby Mu się dom wzniosło nie w iem jak w ielki” (cyt. za P. B a n a ś , Kościoły poewangelickie w Rudnej i Pogorzeliskach, [w:] Treści dzieła sztuki,

W arszawa 1969, s. 235).

3 Por. np. A. W i e s e n h ü t t e r, Der evangelische

Kirchbau Schlesiens von der Reform ation bis zur Ge­ genwart, Breslau 1926, s. 30; G. G r u n d m a n n, Der ewangelische Kirchenbau in Schlesien, F ran k fu rt am

Main 1970, ss. 12—15.

4 Np. w Prusach, pow. Strzelin; K am iennej Górze, kościół SS. Piotra i Paw ła; Kowarach, pow. Jelenia Góra; Rościsławicach, pow. Wołów (wg G. G r u n d - m a n n, o.e., ss. 12—15).

5 A. W i e s e n h ü t t e r, o.e., s. 30 nn; G. G r u n d ­ m a n n , o.e., ss. 16, 17; P. B a n a ś , Studia nad śląską

architekturą protestancką 2. połowy X V I I w., „Rocz­

niki Sztuki Śląskiej”, VIII(1971), s. 77.

6 Okres renesansu i manieryzmu, szczególnie tego ostatniego, w sztuce śląskiej nie ma jeszcze pełnego opracowania, mimo iż ukazały się już prace dotyczące problemów wycinkowych, jak np. J. K ę b ł o w s k i ,

Renesansowa rzeźba na Śląsku, 1500—1560, Poznań

1967; B. S t e i n b o r n , Malowane epitafia m ieszczań­

skie na Śląsku w latach 1520—1620, „Roczniki Sztuki

Ś ląskiej”, IV(1967), ss. 7—125; Ze studiów nad sztuką

X V I w ieku na Śląsku i w krajach sąsiednich, praca

zbiorowa, W rocław 1968; M. Z 1 a t, M. S t a r z e w ­ s к a, Sztuka renesansu i m anieryzm u, [w:] S ztu ka

Wrocławia, praca zbiorowa pod red. T. Broniewskiego

i M. Zlata, W rocław—W arszawa—K raków 1967, ss. 183—256; T. C h r z a n o w s k i , Rzeźba la t 1560—1650

na Śląsku Opolskim, W arszawa 1974.

7 Być może lukę tę wypełni rozpraw a doktorska pt.

A m bony śląskie X V I i 1. połowy X V II w., przygoto­

wyw ana przez autora niniejszego arty k u łu pod kie­ runkiem doc. dr Mieczysława Zlata.

1. Dolny Śląsk, miejscowości, w których zachowały się ambony z lat 1550— 1650

1. Lower Silesia, Poland: the preserved to our days church pulpits dating from the period of 1550—1650

w Polsce, w y stę p u ją c y ch przede w szy stk im na ziem iach, gd zie siln ie rozw ijał się p rotestan ­ tyzm , tj. na ob ecn ych teren ach w o jew ó d ztw zielonogórskiego, szczecińskiego, k oszaliń sk ie­ go, gdańskiego i olsztyń sk iego. D ok ład n iejszy ilościow y stan zachow ania am bon śląsk ich z la t 1550— 1650 w ygląd a następująco (dane z lipca 1974 r.): 103 kazalnice, w czym 11 ka­ m ien n ych i 1 m urow ana. W edług L utscha 8 w końcu X IX w . istn iało tu 69 am bon d rew n ia­ n ych i 11 kam iennych, razem 80. D alsze w y ­ liczenia dow odzą, n ie po raz p ierw szy zresz­ tą, jakże n iedok ład ny je st inw en tarz L utscha — otóż pom ija on m ilczen iem 42 spośród zacho­ w an ych do dziś kazalnic, a w ięc bez m ała po­ łow ę. Brak p ełn ego k atalogu dla zab ytk ów Śląska, n ow szego niż cytow an y, i w ie lk ie n ie ­ dokładności tego ostatn iego n ie pozw alają na podanie rzeczyw istej liczb y in teresu jących nas

zab ytk ów przed 1939 r. Jedno jest p ew n e — b yło ich ponad 122; chyba znacznie w ięcej niż 122, bo czyżby w sk u tek działań w ojen n y ch zniszczono ty lk o 19 kazalnic?

Sam e liczb y zb yt m ało m ów ią o ty ch stratach. O w ie le w ażniejsze, iż w śród zniszczonych zn ajd ow ały się am bony o znacznej w artości artystyczn ej, jak np. zabytki z B rzegu, B ie­ rutow a, W rocław ia 9.

K azalnice śląsk ie z om aw ianego okresu są w yk on an e p rzew ażn ie z drew na. N ajprostsze z n ich m ożna rozpatryw ać jako p rzykłady sto- larszczyzn y (np. am bona w Rui, Sm archow i- cach Śląskich). B ogatsze zdobi już różnorodna sn ycerka ornam entalna i figuralna. Ta ostatnia przechodzi z p łaskiego reliefu (np. ambona w W ysokiej), poprzez coraz bardziej w y p u k ły (np. am bona w R yb n icy L eśnej), aż do rzeźby p eł­ nej, stosow anej przede w szy stk im w podporze

8 H. L u t s c h , Verzeichnis der K unstdenkm äler der

Provinz Schlesien, Breslau 1903, t. V, ss. 153—154. 9 Z dwu kam iennych kazalnic brzeskich zachowały się jedynie cztery płyciny z przedstaw ieniam i reliefow y­ mi ewangelistów, należące niegdyś do ambony w koś­

ciele Sw. Jadw igi — obiekt ten uległ zniszczeniu już w 1741 r. (por. T. C h r z a n o w s k i , o.e., ss. 40, 42; tam że wcześniejszą literaturę). We Wrocławiu na konserw ację czeka doszczętnie rozbita kazalnica z kościoła Sw. Macieja, której szczątki złożono w pod­ ziemiach świątyni.

A 2. Wroclaw, kościół Sw. Macieja, ambona kam ienna z 1607 г.: A — stan z 1924 r. (wg „Bericht des Pro- vinzial-K onservators der K unstdenkm äler der Pro­ v in z Nieder Schlesien", N.F., II, 1924, tabl. 4), В — Han obecny w kościele, С — stan obecny w podziemiu kościoła

2. W rocław, St. M atthew church; a stone pulpit from 1607: A — in its state of preservation in 1927 (after "Bericht des Provinzial-Konservators der K u n std en k­ mäler der Provinz Nieder Schlesien", N.F. II, 1927, plate 4), В — the present state at the level of church nave, С — the present state at the level of basement

С

В

korpusu kazalnicy (np. am bony w Szklarach G órnych, W yszęcicach, O leśnicy) i zw ień czen iu baldachim u (np. am bona w D zierżoniow ie). D odatkow y, n ieodłączn y elem en t dekoracji w ięk szości am bon stan ow ią polichrom ie (tem ­ pera). W yp ełniają one, p osłu gu jąc się b ogatym zesta w em ornam entów m an ierystyczn ych , p łaszczyzn y m ięd zy d etalam i m ałej arch itek tu ­ ry kazalnic (np. am bona w Lubom inie) lub też m otyw am i fig u raln y m i p okryw ają p łycin y drzw iczek bram ki (np. w B olkow ie), parapetu schodów i korpusu (np. w Żabinie). S potyka się tak że am bony z obrazam i m alow an ym i na p łótn ie w tech n ice tem p erow o-olejn ej, n a k le­ jon ym i na deski p łycin (np. w Czernicy). O d ­ dzielną, n iew ielk ą grupę tw orzą kazalnice z in - tarsjam i (np. w Górze, O setnie) lub rzadziej z pseudointarsjam i, tzn. polichrom ią im itującą intarsję (np. w Św inach). W w ielu z drew nia­ nych bogatszych am bon zastosow ano jedno­ cześn ie k ilk a z podanych w y żej sposobów d e­ koracji (np. w O leśnicy).

Około 10% kazalnic śląsk ich z om aw ianego okresu jest w yk on a n y ch z kam ienia. Za ma­ teriał p o słu żył tu p iask ow iec (np. w Złotoryi) lub p iask ow iec i alabaster (np. am bona w Ząb­ kow icach), albo też serp en tyn oraz marmur, obok d w u w ym ien ion ych w cześn iej m ateria­ łów (np. am bona w k ościele Sw . M arii Magda­ le n y w e W rocław iu). Istn ieje także jedna

ka-zaln ięa m urow ana, dekorow ana sztu czn ym k a­ m ien iem (w C zeladzi W ielkiej).

Z nane są am bony, w których jako m ateriał zastosow ano i kam ień, i drew no, przy czym ten p ierw szy słu ży o czyw iście jako podpora d źw igająca d rew nian y, a w ięc lżejszy, korpus. W e w szy stk ich przypadkach posłużono się tu w cześn iejszy m i, opracow anym i rzeźbiarsko ob iektam i — ren esan sow ym i chrzcielnicam i, w yk on an y m i z piaskow ca (np. w K rom olinie). D alsze rozw ażania ograniczę do zab ytk ów z teren u w oj. w rocław sk iego i częściow o zielon o­ górskiego, tj. p ow iatów G łogów , N ow a Sól, Szprotaw a, Z ielona Góra, W schow a i Żagań. C zynię to m .in. dlatego, że ob iek ty na tych obszarach są zn acznie m niej znane n iż w pozo­

sta ły ch w ojew ó d ztw a ch śląskich , dla k tó rych istn ieją k om p letn e (opolskie) lu b praw ie k om ­ p letn e (katow ickie) p ub likow an e in w en ta ry za ­ cje p ow ojen n e. A poza tym w w oj. w rocław sk im i p ołu d niow ych pow iatach w oj. zielo n o g ó rsk ie­ go znajduje się około 85% w szy stk ich am bon śląskich z X V I i pierw szej p o ło w y X V II w . D okonany w lipcu 1974 r. objazd po ponad osiem d ziesięciu m iejscow ościach tego obszaru i konfrontacja zebranych w ów czas m ateriałów choćby z K artoteką Z abytków Ruchom ych' Ośrodka D okum entacji Z abytków są nader pouczające.

O gólnie stan zachow ania w ięk szo ści am bon jest dość zadow alający. Jak b yło do p rzew idzen ia, najgorzej przedstaw ia się p ierw otna p o lich ro

-3. Lubom in kościół M atki Boskiej, ambona drewniana z 1640 r., frag­ m en t korpusu

3. Lubomin, Our Lady church; a tim b er-b u ilt pulpit from 1640: part of body

4. Rybnica Leśna, kościół filialny, ambona drewniane z około 1610 r., fragm ent korpusu

4. Rybnica Leśna, parish church; a tim ber-built pul­ pit from ca. 1610: part of body

A

m ia na k azalnicach drew nianych. W arstw a m a­ larska jest tak złuszczona lub zaw ilgocona, że m iejscam i już p raw ie nieczyteln a. Taki proces zniszczen ia m ożna zauw ażyć np. w m alow id le p rzed staw iającym M ojżesza na rew ersie d rzw i­ czek am bony z 1595 r. w K liczkow ie; na pro­ stok ątn ej p łycin ie nad obrazem, n iegd yś za­ p ew n e w y p ełn ion ej inskrypcją, dziś w id nieją już ty lk o n ik łe ślad y kilku liter. Na kazalnicy z 1640 r. w L ubom inie w y stę p u je szczególn ie ostro proces destrukcji w artościow ych m alow i­ d eł, p rzed staw iających czterech ew angelistów . T akże w bardzo złym stan ie jest polichrom ia na całej pow ierzch ni am bony z około 1610 r. w R yb n icy L eśnej, a na parapecie schodów ka­ zaln icy w K rom olin ie trudno już odczytać naz­ w isk a i h erb y fundatorów — tu zniszczenie poszło tak daleko, że m iejscam i brak n ie tylk o w a r stw y m alarskiej, ale n aw et gruntu.

Sam o d rew no w stosu nk ow o m ałym stopniu je st zaatakow an e przez owady, a p obieżny p rzegląd n ie w sk azu je na w ystęp ow an ie w ięk ­ szy ch sp róch n iałych fragm entów . Jednakże spo­ tyk a się zab ytk i z tego rodzaju — czasam i dość zn aczn y m i — zniszczeniam i. Am bona z 1571 r. w k o ściele pom ocniczym B ożego Ciała w Górze

В

5. Studzieniec, kościół Sw. W awrzyńca, ambona drew­ niana z około 1600 г.: A — w idok ogólny, В — bal­ dachim

5. Studzieniec, St. Lawrence church; a tim ber-built pulpit from ca. 1600; A — general view, В — bal­ daquin

Ś ląsk iej, jedna z n iew ielu zdobiona intarsjam i, jest zaatakow ana przez ow ady, co szczególn ie w id ać w intarsjach. K azalnicę z około 1600 r. w K ondratow ie, z rzeźbam i ap ostołów na pa­ rapecie korpusu i schodów , także drążą d rew - nojady; liczn e spróchniałe fragm en ty i praw ie całk ow icie n ieczy teln a polichrom ia uzupełniają obraz zniszczenia. O w ady w y stęp u ją i w am bo­ n ie z 1625 r. w K u row ie W ielkim .

N ieco inne zagad n ienie — to sprawa u bytków fragm en tów kazalnic; u b ytk i te m ożna zauw a­ żyć już przy p obieżnych oględzinach. N ajczęś­ ciej brak baldachim ów , np. w Raciborow icach, R oztoczniku, K ondratow ie, Sadach, Św inach, O lszyńcu czy C iechanow icach i Żórawinie, oraz d etali naklejanej na pudła am bon ornam entyki sn ycerskiej — kaboszonów, rautów , głów ek

7. Ziębice, kościół Panny Marii i Sw. Jerzego, podpo­

ra kam iennej ambony z 1595 r. — rzeźba Mojżesza z odłamaną po 1962 r. dłonią

7. Ziębice, the Virgin Mary and St. George church;

a support of the stone-built pulpit from 1595: statue of Moses w ith a broken off, after 1962, fist

6. Czeladź Wielka, kościół Sw. Stanisława, ambona zdobiona sztucznym kam ieniem z drugiej poło­ w y X V I w.

6. Czeladź W ielka, St. Stanislaus church; a pulpit decorated w ith artificial stone, second half of the 16th century

aniołków , m aszkaronów itp., np. w W ojanow ie, R ybnicy L eśnej czy L ubom inie.

W ystępują i inn e ubytki. Na p rzyk ład na ka­ zalnicy w Czeladzi W ielkiej ob tłuczon e są n ie­ k tóre partie w yk on anej w sztu czn y m k am ien iu dekoracji roślinnej korpusu, w K rzeczyn ie W ielkim brak d rew nian ych rzeźb an iołów (?) na baldachim ie; w O leśnicy już w 1958 r. n ie b yło d rew nian ych rzeźb na parapecie korpusu i schodów; w W yszęcicach odłam ano zw ie ń c ze­ nie bram ki i brakuje rzeźb na baldachim ie; w Ziębicach po 1962 r. odłam ana została prawa dłoń w kam iennej rzeźbie M ojżesza w podpo­ rze; w R aciborow icach już p raw dopodobnie w 1938 r. skrócono kam ien ny parapet schodów i u sun ięto bram kę (?); w L eg n icy w 1942 r. bra­ kow ało zw ieńczen ia bramki; w R osochatej nie ma dw u rzeźb ew a n g elistów na korpusie; w Rząsinach nie istn ieją już żadne z r e lie fo ­ w y ch (?) przedstaw ień proroków w p łycin ach parapetu korpusu i schodów; w Ś w ieb odzicach po 1962 r. u sun ięto lub skradziono w szy stk ie reliefo w e p rzedstaw ien ia a tak że i rzeźby,

po-шш

8. Rząsiny, kościół M atki Boskiej O strobram skiej, ambona drewniana w ykonana przez Abraham a Schwar- tza w 1584 r. — brak reliefów w płycinach arkadow ych

8. Rząsiny, Our Lady of Ostra Bra­ ma church; a tim ber-built pulpit erected by A braham Schw artz in 1584; missing are the relief car­ vings in arcaded filds

zostało tylk o sam o pudło z „oczodołam i” po w y ję ty ch d etalach 10.

D ziś n ie tylk o brak fragm en tów , ale i całych ambon. Z aginęły ow e zab ytk i w czasie ostat­ nich około 15 lat. Na p odstaw ie pow ojennej li­ teratu ry oraz K artotek i Z abytków R uchom ych Ośrodka D ok u m en tacji Z abytków udało się ustalić następujące fakty:

N ie ma już k azalnicy w M iłoradzicach, noto­ w anej jeszcze w 1966 r. przez K. E ysym on tta na karcie ew id en cyjn ej. A m bona p ow stała oko­ ło 1630 r„ w yk on ano ją z drew na, z reliefo ­ w y m i p rzedstaw ieniam i ew an gelistów na pa­ rapecie korpusu i m alow an ym i p łycin am i pa­ rapetu schodów (m.in. D rabina Ja k u b o w a ) oraz drzw iczek (m.in. Zesłanie Ducha Ś więtego). P odobnie w ygląd a spraw a z kazalnicą z kościo­ ła p oew an gelick iego w Z łotym Stoku, n otow a­ ną w 1964 r. przez Z. Bradkego na karcie ew i­ d en cyjn ej. P ow stała ona w 1642 r., w yk on ano ją z drew na, z m alow an ym i scenam i fig u ra ln y ­ m i na parapecie korpusu i schodów . W 1959 r. jeszcze istn iała całk ow icie przem alow ana am ­ bona w k ościele cm entarnym SS. Jana i K ata­ rzyn y w Św ierzaw ie, pochodząca z 1562 r., drew niana. W 1971 r. już jej n ie było. W 1960 r. notow ano drew nianą, rzeźbioną i polichrom o­ w aną kazalnicę w P ogw izd ow ie. D ziś n ie ma jej tam i n ie znane są jej losy. D w a inne

ob iekty zo sta ły p raw ie doszczętn ie zniszczone. D rew n iana am bona z początku X V II w . w G u­ łow ie, z re lie fo w y m i p rzedstaw ien iam i ew a n g e ­ listó w na parapecie korpusu, w 1968 r. b y ła stosu nk ow o dobrze zachow ana, w lipcu 1974 r. leżała rozbita w k aw ałk i p rzez zaw alone s k le ­ pienie. W k o ściele S w . B artłom ieja w N o w o ­ grodzie B obrzańskim drew niana kazalnica z 1616 r., n iegd yś z rzeźbam i ew an gelistów na płycinach parapetu korpusu i schodów, ju ż w 1962 r. w y k a zy w a ła zn aczn y stop ień zn isz­ czenia (brak w szy stk ich rzeźb), a w 1974 r. b yła już ty lk o żałosn ym d estru k tem w opusz­ czonym w n ętrzu n ie u żytk o w a n ego kościoła 11. N ajbardziej uderzające zjaw isko, które w y s t ę ­ puje w w ięk szości om aw ian ych zabytków — to ich n iefa ch o w e odnaw ianie, dokonane w okresie m niej w ięcej d ziesięciu ostatn ich lat, co m ożna stw ierd zić, p orów nując stan obecny z w c ześ­ n iejszy m i zd jęciam i na kartach ew id en cyjn ych . Sam ow oln ie, bez w ied zy i zgody w ładz k on ­ serw atorsk ich z w y k ły m i farbam i o lejn ym i (najpopularniejsze k olory — to biel, błękit, zło ­ to, srebro) p om alow ano całe ob iekty lub ich fragm en ty. W ow ej „k onserw acji” w y stę p u je w yraźna ten d en cja do zak ryw ania w szelkich in sk ryp cji bez w zg lęd u na to, czy są one pisan e po łacin ie, czy po n iem ieck u . S zczęściem w n ie­ szczęściu jest fak t, iż z reg u ły n ie poddano ty m

10 Te ustalenia ubytków na podstaw ie k a rt ew iden­ cyjnych w Ośrodku Dokum entacji Zabytków, inskryp­ cji (przytoczonej dalej w artykule) na parapecie schodów ambony w Raciborowicach; w w ypadku Leg­ nicy na podstawie P. M e r t i n , Liegnitzer K unstden­

km äler der Renaissance und ihre Auftraggeber, [w;] Liegnitz 700 Jahre eine Stadt deutschen Rechts,

Breslau 1942, s. 97.

11 F akty na podstaw ie k a rt ewidencyjnych w Ośrodku Dokum entacji Zabytków oraz publikacji: B. S t e i n - b o r n, S. K o z a k , Złotoryja, Chojnów, Świerzawa, W rocław 1971 r., s. 107 (Świerzawa); Prace konser­

watorskie na terenie w ojew ództw a wrocławskiego w latach 1948—1968, W rocław 1970.

9. Świebodzice, kościół Sw. Franciszka z Asyżu, ambona drewniana z 1610 r. — reliefy i rzeźby korpusu w y ­ montowano po 1962 r.

9. Świebodzice, St. Francis of Assisi church; a tim ber-built pulpit from 1610 — relief carvings and body sculp­ tures dismantled a fter 1962

zabiegom p ierw o tn y ch m alow id eł figu raln ych w p łycinach parapetu korpusu i schodów , a czasam i oszczędzono także i herby, sk rzętn ie jednakże zam alow u jąc nazw iska przy nich. Ta now a polichrom ia n ie om inęła jednak rzeźb i płaskorzeźb, w p row ad zając zu p ełnie przypad­ kow e, całk ow icie n ieodp ow ied n ie zestaw ien ia k olorystyczne. I tak np. kazalnicę z około 1610— 1620 r. w R oztoczniku po 1964 r. całko­ w icie p om alow ano na biało, a d eta le architek ­ toniczne p ok ryto farbam i o lejn y m i w kolorze złota i srebra; m alo w id ła w p łycinach z przed­ staw ieniam i czterech ew angelistów , C h rystu ­ sa — D obrego P asterza i M ojżesza pozostały nie tknięte. P o 1966 r. podobnie pom alow ano am bonę z p ierw szej p ołow y X V II w . w J em iel­ n ie — w p row ad zon o białe tło, a na nim b łę­ k itn e m o ty w y ornam entalne; zakryto p ierw ot­ ne in sk ryp cje na parapecie schodów i fryzie baldachim u; bez zm ian pozostały jed yn ie m a­ low an e p rzed staw ien ia ew an gelistów i h erb y na cokole korpusu. K azaln icę z pierw szej p o ­ ło w y X V II w . w B arcinku po 1963 r. także pom alow ano na biało, ze „złoceniam i”, zam

a-10. Jemielno, kościół Sw. K atarzyny, ambona drew ­ niana z pierw szej ćwierci X V II w. — inskrypcje za­ malowane po 1962 r.

10. Jem ielno, St. Catherine church; a tim ber-built

pulpit from the first quarter of the 17th century; inscription painted after 1962

11. Roztocznik, kościół Sio. Józefa, ambona drewniana z lat 1610—1620, przemalowana niefachowo po 1964 r. 11. Roztocznik, St. Joseph church; a tim ber-built pulpit from the years 1610—1620; incom petently overpainted after 1964

low u jąc w szy stk ie inskrypcje; u staw ion e w niszach korpusu figu rk i ew an gelistów n ie otrzym ały now ej polichrom ii. Po 1964 r. w k o­ lorach b ieli i szarości ze „złoceniam i i srebrze­ n iam i” odnow iono am bonę w D ziw iszow ie, po­ chodzącą z p ierw szej p ołow y X V II w . A m bonę z początku X V II w . w W ądrożu W ielkim po­ m alow ano po 1965 r. na brązowo, „złocąc i srebrząc” d etale architektoniczne; n ie ma poli­ chrom ii z m otyw am i w ici roślinnej w podniebiu schodów; zam alow ano lub zakryto p lastyk o­ w y m i listw am i w szy stk ie napisy. Pochodząca z około 1600 r. kazalnica w Zagórzu Ś ląsk im praw ie całk ow icie została pom alow ana na bia­ ło, ze „srebrzeniam i”. O tym , jak w y so k i m u ­ siał b yć poziom jej p ierw otnej dekoracji, św iad czy jeszcze ty lk o m alow idło ze św. P io­ trem na drzw iczkach, w cale przecież nie repre­ zentacyjn ej części am bony. P rzykład y m ożna b y m nożyć.

Sam ow olna i n iefach ow a in terw en cja „konser­ w atorsk a” n ie ograniczyła się jed yn ie do p o li­ chrom ii, ale w w ielu w yp ad kach w prow adziła dość istotn e zm ian y w sam ej architekturze om a­ w ian y ch zabytków , co jest zjaw iskiem jeszcze bardziej niebezp iecznym niż zam alow yw anie p ierw otnej dekoracji m alarskiej. D obrow olne u suw an ie całych części sk ład ow ych lub w pro­

w ad zan ie n ow ych — to proceder nader groźny, k tóry m oże spow odow ać albo już spow odow ał p ow stan ie problem ów n ie do rozw iązania w w y ­ padku konserw acji. Tak, poniew aż dla w ię k ­ szości am bon brak przekazów ik o n og raficz­ nych, a sam e — sporadyczne i z regu ły bardzo lakoniczne — w cześn iejsze o p isy n ie w y sta r­ czają do ew en tu a ln ej rekon struk cji fragm en ­ tów . N iek tó re zm ian y m ożna jeszcze p rześle­ dzić. I tak np. w kazalnicy z 1607 r. w P isa- rzow icach po 1964 r. u sun ięto podporę (drew ­ n ian y filar) i odjęto cały cokół korpusu. A m ­ bona w W ądrożu W ielkim n ie m a już rzeźbio­ nego drzew a palm y, p odtrzym ującego korpus — po 1965 r. zlik w idow an o liścia stą koronę, p ozostał jed yn ie sam pień. Po 1961 r. znacznie zm ieniono kazalnicę z drugiej ćw ierci X V II w. w Z am ienicach. Na m iejsce tosk ań sk ich kolu­ m ien ek na narożach korpusu w staw ion o tralki b arokow e (?) i d ostaw iono now ą podporę w form ie w ielob oczn ego słupa. U w zględ n iając om ów ione praktyki, n ależy przypuszczać, iż am bony: w D ziw iszow ie przed 1964 r., K am ie­ nicy M ałej przed 1974 r. i w Z am ienicach przed 1961 r., m ia ły w p łycin ach d ekorację figu raln ą (?) o n ie znanej dziś form ie i treści. K ończąc u w agi na tem at sta n u zachow ania am bon śląsk ich z X V I i p ierw szej p o łow y X V II w ., podaję zabytki, k tóre w ym a ga ją bar­ dzo szyb k iej in terw en cji konserw atorskiej. Są to k azalnice w K liczk ow ie, C zeladzi W ielk iej, G órze Ś ląsk iej, K ondratow ie, K rzeczy n ie W ielkim , Siedlcach, Czernicy, Uboczu, W ito- szow ie, O lszyńcu, Rząsinach, L ubom inie, K u ­ row ie W ielkim , S tudzieńcu i K rom olinie. O ddzielne zagad n ienie stan ow i spraw a w c ześ­ n iejszy ch i obecnych prac konserw atorskich oraz restauratorskich przeprow adzonych p rzy istn iejący ch do dziś obiektach. D otychczasow w stan badań d otyczących tego problem u w sk a ­ zuje, że n a jw cześn iejsze prace podjęto przy kazaln icy w k ościele ŚS. Piotra i P a w ła w L eg ­ n icy. Już około 1650 r. zaw ieszono n o w y b al­ dachim z liczn y m i rzeźbam i — Grupą W nie­ bow stąp ien ia i C hrystusem Z m a rtw y ch w sta­ ły m oraz z herbam i k sięcia L udw ika III legn ick iego i A n n y Z ofii M eklem burskiej. P rzyczyn a tej now ej fundacji, u zupełniającej w yk on aną w 1588 r. piaskow cow ą kazalnicę — d zieło K acpra B ergera, n ie jest znana. B yć m oże i tu m iał m iejsce w yp ad ek , k tóry w y d a ­ rzył się 7 sierpnia 1677 r. w k ościele N PM arii w Z łotoryi, k ied y to zaw alił się baldachim am bony, w yk on an ej w 1584 r. przez B altazara Schnitzera. Już w n astęp n ym roku złotoryjski rajca, H ärtel, u fu nd ow ał na m iejsce zw alon ego n ow y . W m arcu 1691 r. pom alow ano go, a rok później, w e w rześn iu, dokonano całk ow itego odnow ienia k azalnicy — polichrom ię w yk o n a ło d w u m alarzy o n azw isku K öhelin.

N astęp n e inform acje o konserw acjach d o ty ­ czą X V III w . W latach 1706— 1714 Zachariasz Strauss od now ił am bonę w k o ściele Ś w . Marii

M agd alen y w e W rocław iu; ten sam zab ytek poddano k on serw acji i w 1749 r. W 1707 r. przeprow adzono barokizację a w 1743 r. — k onserw ację am bony w S zym ocin ie, o czym m ów i napis na rew ersie drzw iczek: E x tru c ta

1603/E xornata 1707/R enovata 1743/R enovata 1933. W 1713 r., jak podaje inskrypcja w za­

p ieck u , odnow iono kazalnicę w R osochatej

(D. O. M. S. S U G G E S T U M H U N С A C H R I ­ S T O P H . DE S C H W E IN I T Z A N N O M D X C I X E R E C T U M E M T A Н А С V E T U S T A S C H W E I- N I T Z O R U M S E D E S U A IM P E N S A R E N O - V A R I C U R A V I T M A U R IT . DE S C H W E IN IT Z A N N O C H R IS TI M DC C XIII). W 1706 i 1725 r.

ozdobiono n o w y m i elem en tam i — praw dopo­ dobnie m alow id łam i em blem atycznym i — am ­ bonę w Spalonej, o czym in form u je napis na jednej z p łycin korpusu: H A N C C A T H E D R A M

/ Е Х Q U A IN D E A B A N N O / C H RISTI S E R - V A T O R I S M D C C V I / V O L U N T A T E M DIV I- N A M / E C C L E S IA E FIDE LITER ... /P E R ... T U A M I QUI M EM OR IA M . O R N A R I IVO- L U IT M. S A M U E L P E IP E R / B O L E S L A - V IE N S IS /A N N O / R E P E R A T A E S A L U T I S / M D C C X X V / A. P O S T E R IS E JU S R E N O V A - T A / A N N O / MDCCCCII. A m bonę w Jem ieln ie

p okryto now ą polichrom ią w 1782 r.

Z X IX w . znanych jest już kilka obiektów , p rzy których prow adzono prace konserw ator­

skie. W 1811 r. dano now ą polichrom ię na ka­ zaln icy w k ościele SS. P iotra i P aw ła w L eg­ n icy. W 1830 r. odrestaurow ano am bonę w k o ściele

Sw.

Sw.

А В

12. Zagórze Śląskie, kościół Sw. K rzyża, ambona drewniana z około 1600 г.: A — widok ogólny, В — drzw iczki z pierw otną polichromią

12. Zagórze Śląskie, The Holy Cross church;a tim ber-built pulpit from ca. 1600; A — gene­ ral view , В — door w ith original polychrome decoration

13. Olszyniec, kościół SS. Joachima i A nny, fragm ent korpusu ambony drewnianej w ykonanej po 1593 r. 13. Olszyniec, St. Joachim and St. Anne church; por­ tion of a tim ber-built pulpit body erected after 1593

W naszym stu leciu , jeszcze przed pierw szą w ojną św iatow ą restaurow ano am bony w C ie- chanow icach (w 1901r .), w Spalonej (w 1902 r.), w latach 1905— 1906 w W ądrożu W ielkim (m a­ larz O. Loch z W rocławia) i w S iecieb orzycach (malarz J. Langer), w 1906 r. — w G ałow ie i Trzeboszu (m alarz O Loch), w 1907 r. — w S adk ow ie D u żym (na słup ie podpory napis:

I m Jahre 1907 Hess Familie K l in k e diese K a n ­ zel auf ihre K o s te n durch die Firm a B uhl B r e ­ slau renovieren), w latach 1907— 1908 — w

Szklarach G órnych (konserw ację w y k on ali m a­ larz A. B aecker i rzeźbiarz F. B em stem , a po k onserw acji eksponow ano am bonę w 1909 r. na w y sta w ie w jedn ym z m u zeów w rocław ­

skich) w latach 1911— 1912 — w B rzezinie, w 1913 r. — w R ząsinach, w latach 1914— 1918 zdjęto p rzem alów ki z kazalnicy w Z łotoryi i zakonserw ow ano p ierw o tn e p olichrom ie (m a­ larz E. F ey z B erlina). W ok resie d w u d ziesto­ lecia m ięd zyw ojen n ego zabiegom k onserw a tor­ torskim poddano k azalnice w e W rocław iu w k ościele Św . M acieja (w 1924 r. O. Loch odno­ w ił polichrom ię), w L ubom inie i R yb n icy Leśnej (w latach 1930— 1931), w Rząsinach (w 1931 r.), w S zym ocin ie (w 1933 r. k o n se r ­ w ację przeprow adzili rzeźbiarz Jaeckel z G ło­ gow a i m alarz P latzek z W rocław ia), w Kwuat- kow icach (w 1934 r.), w R aciborow icach (w 1938 г.), o czym inform u je kam ienna p łyta z inskrypcją, um ieszczona od w ew n ątrz na pa­ rapecie schodów: R E S TU R . L IB E R A L ( P A U ­

LIN A E iP A U L H A B E R 1938) 4

Jak w y k a zu je przedstaw iony przegląd, n a j­ w cześn iejsze prace k onserw atorskie rozpoczęto około p o ło w y X V II w., a w ięc już w p raw ie p ięćd ziesiąt la t po w y sta w ie n iu od pow iedn ich kazalnic. W obu n ajw cześn iejszych w ypadkach ich bezpośrednią p rzyczyną b yło zaw alen ie się baldachim ów (w Z łotoryi — na pew no, w L e g ­ n icy — przypuszczalnie). Form y obu n o w y ch baldachim ów są już barokow e, a w ięc n ie m a­ m y tu do czynienia z rekonstrukcją. Czy treść ow ych dorobionych części pow tarzała lub w ja­ kim ś stop n iu n aw iązyw ała do treści p ierw o t­ n ych baldachim ów ? Chyba raczej nie, choć brak odpow iednich przekazów n ie pozw ala na d efin ity w n e stw ierd zen ie.

W X V III w . kazalnice n ie ty lk o odnaw iano (np. w R osochatej), ale także i ozdabiano no­ w ym i, m odnym i elem en tam i w form ie (np. d e­ koracja ornam entalna barokow a w Szym ocin ie) i treści (np. m alow id ła em b lem atyczn e w S p a­ lonej).

Przeprow adzane w X IX w . k onserw acje z r e ­ g u ły sp row ad zały się do odnaw iania p olichro­ m ii lub w yk o n y w a n ia n ow ych . B ez d okładnych badań tech n iczn ych i tech n ologiczn ych n ie spo­ sób odpow iedzieć, czy i w jakim stopniu d zie­ w iętn a sto w ieczn e polichrom ie naw iązu ją do

p ierw otn ych , orygin alnych zestaw ień b arw ­ nych. T akże praw dopodobnie jeszcze w tym stu leciu i na początku X X w . p o w sta ły n eog

o-12 Daty i przebieg prac konserw atorskich na podsta­ wie (cytuję według kolejności wymienianych w a rty ­ kule zabytków): H. Z i e g l e r , Die P eter-P aul-Kirche

zu Lignitz nach ihrer Geschichte und nach ihrem heu­ tigen Bestände, Liegnitz 1878, ss. 64, 192 (Legnica);

L. S t u r m , Geschichte der Stadt Goldberg, Gold­ berg 1888, ss. 239, 240; F. W. B a e r , Die In sta n d e-

S etzung der Stadtpfarrkirche in Goldberg, „Denk­

m alpflege”, 21(1919), ss. 103, 112 (Złotoryja); L. B u r - g e m e i s t e r , Die K unstdenkm äler der Stadt B res­

lau, t. II, Breslau 1931, s. 52 nn (Wrocław, kościół Sw.

M arii Magdaleny); E. B o y , Historische Nachrichten

von Gim m el bei Winzig in Nieder Schlesien, b.m.

(1804), s. 6 (Jemielno); E. A n d e r s , Historische S ta ­

tistik der evangelischen Kirche in Schlesien, Breslau

1867, s. 210 (Trzebosz); K. K l o s e , Beitrage zur Ge­

schichte der S ta d t Lüben, Lüben 1924, s. 100 (Lubin);

H. L u t s c h , o.e., t. II, s. 163 (Dzierżoniów); V e rö ffe n ­

tlichungen der Provinzial-K om m ission zur Erhaltung und Erforschung der K unstdenkm äler der Provintz Schlesien. Bericht des Provinzial-Konservators der K unstdenkm äler der Provinz Schlesien, Breslau 1891—1931; G. G r u n d m a n n , Jahresbericht des Provinzial-Konservators der K unstdenkm äler N ieder­ schlesiens fü r die Jahre 1932, 1933 und 1934, i[w:l Schlesische H eim atpflege, I, Breslau 1935, ss. 97—185; Jahresbericht des Provinzialkonservators der K u n st­ denkm äler Niederschlesiens 1935—1937, [w:] K unst und Denkm alpflege in Schlesien, II, Breslau 1939,

14. Siecieborzyce, kościół M acierzyństwa NPMarii, ambona drewniana z 1588 г.: A — podpora, В — bramka 14. Siecieborzyce, The M aternity of Our Lady church, a tim ber-built pulpit from 1588: A — support, В — gate

ty c k ie drew nian e baldachim y w w ie lu am bo­ nach, np. w Ziębicach, S iecieb orzycach czy K rom olinie.

Od początków X X w . przy pracach k onserw a­ torskich zatrudniano już w ysp ecja lizow an ych m alarzy i rzeźbiarzy. Jakim i w ad am i i zaleta­ m i charakteryzują się przeprow adzane w ó w ­ czas zabiegi, to p ytan ie jeszcze nadal czeka na odpow iedź.

S ta ty sty k a prac konserw atorskich przy am bo­ nach śląskich z la t 1550— 1650 p rzedstaw ia się następująco:

W X V II w . prow adzono roboty przy d w u za­ bytkach, w X V III w . — przy p ięciu (w tym przy trzech — dw ukrotnie), w X IX w . — przy

siedm iu, w X X w . do 1918 r. — przy jedenastu i w latach 1918— 1939 — przy siedm iu. W su ­ m ie w latach 1650— 1939, a w ięc praw ie w cią­ gu trzech stuleci, in terw en cję konserw atorską zastoso \ ano w w yp ad ku d w udziestu sześciu kazalnic, przy czym dw ukrotnie w L egnicy, R ząsinach i Trzeboszu; trzyk rotn ie w Spalonej, S zym ocin ie i w k ościele Marii M agdaleny w e W rocław iu, czterokrotnie w Złotoryi.

Po 1945 r. przeprow adzono konserw ację ambon w S ła w ie Śląskiej (w 1956 r.), w L ubinie (po 1960 r.), w B olk ow ie (w 1962 r.), K ostrzy (w 1964 r.), C iechanow icach (w latach 1966— 1967) w Ż óraw inie (po 1966 r.) i w e W rocław iu w k ościele Marii M agdaleny (1971— 1974 r . ) 13

13 Por. Prace konserw atorskie..., o.e.; J. S k i b i ń ­ s k a , D okum entacja i konserwacja malarstwa, rzeźby

i rzemiosła artystycznego w w ojew ództw ie w rocław­ skim w latach 1964—1966, „Roczniki Sztuki Śląskiej”,

VI(1968), ss. 181—197; t a ż s a m a , D okum entacja

i konserwacja malarstwa, rzeźby i rzemiosła a rty ­ stycznego w w ojew ództw ie wrocław skim w latach

1967—1969, „Roczniki Sztuki Śląskiej”, IX(1973), ss. 97—125; J. M u s z y ń s k i , Konserwacja zabytków

w woj. zielonogórskim, „Przegląd Zachodni”, V(1958):

S. K o w a l s k i , Prace konserwatorskie — woj. zielo­

nogórskie, „Ochrona Zabytków”, XVIII(1965), nr 2,

s. 60 nn; t e n ż e , Prace konserwatorskie — w oje­

w ództw o zielonogórskie (1963—1973), „Ochrona Z abyt­

A

A w ięc w ciągu trzyd ziestolecia poddano tym zabiegom około 7% spośród w szy stk ich kazalnic na terenach w oj. w rocław skiego i p ołu d niow ej część zielonogórskiego. Część robót w yk on an o na zlecen ie w ładz konserw atorskich, tak b y ło w C iechanow icach, K ostrzy i W rocław iu, a część z in ic ja ty w y u żytk ow n ika, co m iało m iejsce w p ozostałych w ypadkach.

P rzean alizujm y n iektóre z nich.

D rew niana, rzeźbiona i p olichrom ow ana kazal­ nica ciechanow icka pow stała w 1603 r. Na k or­ p u sie jej znajdują się m alow idła p rzed staw ia­

jące czterech proroków — D aniela, Jerem iasza, E zechiela i Izajasza; na p arapecie schodów — C hrystus nauczający na jeziorze G enezareth, a na drzw iczkach — S a lva to r M undi. W ym ie­ n ion e m alow id ła i m a low an e oraz rzeźbione or­ n am en ty m a n iery styczn e stan ow ią o dość znacznej p ozycji tej am b on y w śród w sp ółczes­ n y ch jej z a b y tk ó w 14. P o zdem ontow aniu obiektu okazało się, że d rew nian e części kon­ stru k cyjn e — sosn ow e i rzeźbione — lip ow e są zniszczone w około 80%. D latego też trzeba b y ło je w y m ien ić, u zu pełn iając także snycerkę.

14 Por. M. F r a n k o w s k a , W yposażenie rzeźbiar­

skie kościoła w Ciechanowicach (powiat kamieniogór- ski), W rocław 1973, praca m agisterska przygotowana

w K atedrze H istorii Sztuki U niw ersytetu W rocław­ skiego pod kierunkiem doc. dra M. Zlata, s. 44 nn. Tamże wcześniejsza lite ra tu ra przedmiotu.

15. Bolków, kościół Sw. Jadwigi, ambona drewniana z 1619 r., po konserwacji w 1962 г.: A — korpus, В — parapet schodów, С — drzw iczki (awers) (w szyst­ kie zdjęcia autora artykułu)

15. Bolków, St. Hedwig church; a tim ber-built pulpit from 1619 after restauration carried out in 1962; A — body, В — stairway parapet, С — door (front side)

Z m alow id eł zdjęto przem alow ania z 1901 r . 15. Jed n akże ow a konserw acja w yk on ana zap ew ne fachow o pod w zględ em tech n iczn o-tech n olo­ giczn ym n ie ustrzegła się błędu dość istotn ego. A m ian ow icie, pod przedstaw ieniam i proroków na k orpusie na m iejsce p ierw otn ych inskrypcji n iem ieck ich w prow adzono te k sty polskie. Czy w iern ie tłum aczą one n apisy pierw otne? Tego n ie w iadom o, gdyż brak dla am bony ciechano­ w ieck iej odpow iedniego m ateriału ikonogra­ ficznego i opisow ego na ten tem at w litera tu ­ rze, a ta k że i w dokum entacji konserw atorskie]. J eśli te k sty n iem ieck ie w prow adzono na p ły - cin y k azalnicy w 1901 r., to m ożna b yło ew en ­ tu a ln ie z n ich zu p ełn ie zrezygnow ać. Jeśli b y ły to jednak insk ryp cje z czasu pow stania zab yt­ ku, co w y d a je się p ew ne, obecne w p row ad zenie na ich m iejsce napisów p olskich łam ie podsta­ w o w e praw a konserw acji, bo zm ienia samą su b stan cję zabytkow ą. I to n aw et w ted y , g d y ­ b y dokonano dokładnego tłum aczenia tekstów . W ielka rola słow a w k ościele protestanckim , 0 czym już w spom niano na w stęp ie, spow odo­ w ała, iż ob iek ty p ow stałe w dobie R eform acji p rzek azyw ały n ow e zasady w iary n ie tylk o obrazem , a le i tek stem kom entującym , objaś­ n iającym i u zupełniającym obraz. Stąd też w sze lk ie orygin alne in sk ryp cje na zabytkach z tego okresu są n ie zw y k le w ażn ym elem en tem , którego n ie m ożna pom ijać badając ikonogra­ fię protestancką.

W konserw ow an ej w 1962 r. am bonie w B ol­ k o w ie 16 w y stę p u je ten sam błąd i to znacznie bardziej drastycznie. K azalnicę w 1619 r. u fu n ­ dow ał k up iec z W rocław ia, A ndrzej B oden­ stein i jego żona — Zuzanna, z dom u Reim ann, urodzona w B olkow ie. D rew nianą kazalnicę zdobią m alow id ła na parapecie i bram ce oraz sn ycerka figu raln a i ornam entalna. Na naro­ żach korpusu stoją p ełn e rzeźby — Salvator Mundi, śś. M ateusz, Łukasz i Marek (dziś brak rzeźby św . Jana E w an gelisty). M iędzy nim i znajdują się w prostok ątn ych p łycinach m alo­ w idła: Ofiara A braham a, S en Jakuba, C h ry stu s

1 S a m a r y ta n k a , W a lk a Jaku ba z aniołem i N a ­ w ró cen ie św. Paw ła, na parapecie schodów: A aron, M o jż esz i Jan Chrzciciel, a na drzw

icz-15 M. P a c i o r e k , Dokumentacja konserwatorska oł­

tarza i am bony z kościoła w Ciechanowicach, 1966—

—1967, mps, W ojewódzki K onserwator Zabytków, Dział Dokum entacji Zabytków Ruchomych woj. w ro­ cławskiego.

А В 16. Lubin, kościół NPMarii, ambona d rew n im a z 1623 r., po konserw acji przed 1965 г.: A — widok ogól­ ny, В — rzeźba M ojżesza z podpory (fot. M. Wacław)

16. Lubin, The Holy Virgin church; a tim ber-built pulpit from 1623 after restoration in 1965: A — general view, В — statue of Moses from support

kach: C hrystus jako D o b r y P a s t e r z (aw ers) i

C h ry s tu s w tłoczn i (rewers). B aldachim ■— płaski, z rzeźbą C hrystusa Z m artw ych w sta­ łego w zw ieńczen iu. N a całej k azaln icy — sn ycersk ie ornam enty m ałżow in ow e i m ałżow i- n o w o -ch rz ą stk o w e17. In skrypcje w id n ieją na korpusie oraz na drzw iczkach. W e fryzie, nad sceną Ofiara Abraham a: „A nn o 1619. den 29.

S e p t . ”; W m ałżow in ow ych k artu szach na coko­

le, pod sceną Ofiara A braham a: „u t am ore tan-

gu eas”; pod sceną Drabina Ja k u b o w a : „Anno 1619/pinc. S L ”; pod sceną C h r y s tu s i S a m a ­ rytan ka: „C rucem C h ri/sti in tu cio ”; pod sceną W alk a Jakuba z aniołem: „R e n o v a t u m / A. D.

1962”; na drzw iczkach, w kartuszu dolnej p ły -

cin y rew ersu, pod sceną C h ry stu s w tłoczni:

„Ich t r e t e /d ie K o l t e r alleiI ne und ist n iem aln d u n te r den V o lck ern m i t m ir. Esaia 63. 16— 19”. A tym czasem В. G. S teig e, podając w 1795 r.

opis tej sam ej am bony, przytacza w ystęp u jące na niej teksty: „Si ingn om iniam Crucis Christi,

t i m u i te m G lo ria m illius non p ra ed ica te m A nn o 1619. den 29. S e p t e m b r i s ”; na baldachim ie: „Nach m e in e m R ech ten sollt ihr thu n und m ein e S a tzu n g en sollt ihr halten, das ihr d a ­ rinnen w a n d e lt, s prich t d e r H e r r ”; przy p rzed­

staw ien iu Mojżesza: „ G e d e n k des G e se tze s M o-

sis m ein es K n e c h t e s , das ich ihm befohlen

17 Por. m. in. B.G. S t e i g e , Bolkenhainische D enk­

w ürdigkeiten aus Handschriften, U rkunden und B ü ­ chern gesam m let und herausgegeben von ..., H irsch­

berg 1795, ss. 432—433; J. B e r g , Die Geschichte der

gewaltsamen W egnahme der evang. K irchen und K ir ­ chengüter in der F ürstenthüm er Schw eidnitz und Jauer während des 17. Jahrhunderts, B reslau 1854,

s. 236; t e n ż e , Die Geschichte der schw ersten P rü ­

fungszeit der evang. Kirche Schlesiens und der Ober­ lausitz..., Jau er 1857, s. 497; A. T e i c h m a n n , Chro­

nik der Stadt Bolkenhain in Schlesien, Bolkenhain

1909, s. 110, О. С z e r n e r, Bolków, [w:] О. С ż e r ­ n e r, J. R o z p ę d o w s k i , Bolków. Zam ek w Ś w i­

nach, Wrocław 1960, ss. 42, 43 — opis podany przez

O. Czernera jest częściowo błędny; rzeźby na n aro ­ żach korpusu identyfikuje jako przedstaw iające trzech ew angelistów i św. Józefa z Dzieciątkiem (pią­ tej rzeźby brak), natom iast na parapecie schodów według niego przedstawiono Mojżesza, Melchizede- cha i Chrystusa.

habe au f d e m B erge Horeb. Malachia. am 4.”;

przy p rzedstaw ien iu Aarona: „Sie sollen hei­

lige K l e i d e r machen, A aron und seinen Söhnen, das er m ein P rie ste r sey. Exod. 28”; przy św.

Janie Chrzcicielu: ,,Siehe, ich w ill m e in e n En­

gel senden, der v o r m ir her d en W e g bereiten soll”; przy scenie C h r y stu s i S a m a r y ta n k a : „C hristus spricht, w e r das W a sser tr in k e n w ird , das ich ih m gebe, den w i r d ew iglich n icht dü rften . Johannis 4.13.”; przy scen ie S en Jakuba: „Jacob sprach: G e w isslich ist d e r H err an d iesem Orte, w ie heilig ist diese State. G enesis 28,16,17”; przy scenie Ofiara A b ra h a ­ ma: „A b ra h a m sprach: Mein Sohn. G o t t w ird ihm ersehen ein Schaaf z u m B randopfer. G e ­ nesis 22,8”; przy scen ie W alka Jaku ba z anio­ łem: „Ich habe G o tt von A n ge sic h t gesehen, und m ein e Seele ist genesen. G en esis 22,30”;

przy scenie P o w ołan ie św. Paw ła: „D ieser ist

m ir ein a u s e r w ä h lte r R üstzeu g, das er m e in e m N a m en fü r den H eiden trage. A c to r u m 9,15”;

przy scen ie C h r y stu s w tłoczni (tu S teig e p o­ d aje istn iejącą dziś, cytow aną w y żej in sk ryp ­ cję); przy p rzedstaw ien iu C hrystusa jako D o ­

brego Pasterza: „Ich bin die Thüre, so je m a n d durch m ich eingehet, der w ir d selig w erd en , und w i r d ein und ausgehen, und W e id e finden. Johannis a m 10. Cap. im 9 V e r s ”; w zw ie ń c ze­

niu bramki: „R ufe g etro st, schone n icht, erh ebe

deine S ti m m e w ie eine Posaune, u nd v e r k ü n ­ dige m e in e m Volk. Esaia 58,1.” „ A n n o 1619. d en 29. S ep t. H at d e r E h re n e ste H err A n d re a s Bodenstein, B u rg e r u nd H andelsm an n in B r e ­ slau, s a m m t sein er lieben Hausfrauen, Susanna R eim annin v o n B olkenhain solchen P r e d ig t ­ stuh l als se in e m lieben H errn S c h w a g e r und ih re m lieben B r u d e r G oot zu R h ren und ihm z u m G edäch tn iss a u frich ten u nd v e r fe r tig e n

lassen” 18.

O ile w ięc uboższe są dziś treści, jak ie p rezen ­ tu je ambona, na której zam alow ano praw ie w szy stk ie insk ryp cje, łącznie z n azw isk am i fundatorów . W obec braku przekazów ikonogra­ ficznych i d oku m entacji k onserw atorskiej dla tego zabytku p rzytoczon y opis z 1795 r. jest inform acją nader w ażną, n aw et pom im o to iż ogranicza się tylk o do w ym ien ien ia tem atów m alow id eł i cytow an ia należących do nich napisów , bez precyzow ania m iejsca u m ieszcze­ nia ich na kazalnicy. D ziś na p arapecie scho­ dów i korpusu, śledząc od bram ki am bony, ko­ lejn ość m alow id eł jest następująca: 1. Aaron,

2. Mojżesz, 3. S w . Jan Chrzciciel, 4. Ofiara A braham a, 5. S en Jakuba, 6. C h r y s tu s i S a ­ m a ry ta n k a , 7. W alka Jaku ba z aniołem , 8. N a ­ w ró cen ie św . Paw ła. N atom iast S teig e w y m ie ­

nia ow e scen y w innej kolejności: 1. M ojżesz,

2. A aron, 3. S w . Jan Chrzciciel, 4. C h ry stu s i

S a m a ry ta n k a , 5. Sen Jakuba, 6. Ofiara A b r a ­ hama, 7. W a lk a Jaku ba z aniołem, 8. N a w r ó c e ­ nie św . P aw ła. C zyżby b yło to w yn ik iem n ie­

dokładności opisu z 1795 r.? A jeśli opis ten jest w iern y, dlaczego dziś w id zim y taki w ła śn ie porządek ow ych przedstaw ień? Skąd w kartu- s_ach pod p łycinam i inskrypcje, k tórych S teig e n ie podaje, a cy tu je zam iast nich inne? D la- c ego w ostatnim z ty ch kartuszów um ieszczono n o w y napis: R e n o v a tu m A. D. 1962 — czyżby n ie było w ty m kartuszu w cześn iejszej in s­ krypcji? Te i w ie le in n ych p ytań czeka na odpow iedź.

M anierystyczna drew niana kazalnica w koście­ le N PM arii w L ubinie pow stała w 1623 r. W m u szlo w y ch niszach korpusu z k olu m ien ­ kam i na narożach stoją rzeźby czterech ew a n ­ gelistów , natom iast w p łycinach lek ko załam a­ n ych schodów znajdują się sn ycersk ie przed­ staw ien ia pięciu apostołów . W zapiecku — płaskorzeźba ze św . A ndrzejem . R zeźby dw u pozostałych apostołów znajdow ały się praw do­ podobnie na słupkach bramki, o czym św iadczą zachow ane ślady. B aldachim — w ysok i, w for­ m ie gloriety, z figurkam i aniołków i w zw ień ­ czeniu — rzeźbą C hrystusa Z m artw ych w sta­ łego. Na całej kazalnicy — liczn e sn ycerskie ornam enty m a n iery sty czn e 19. A m bona pom alo­ w ana na biało, ze złoceniam i. O biekt ów kon­ serw ow an o na zlecen ie u żytk ow n ika po 1960 r. (przed 1965 r . ) 20.

T akże i dla lub iń skiej k azalnicy brak w yczer­ p ujących opisów , przekazów ikonograficznych i, oczyw iście, dokum entacji k onserw atorskiej. B łęd y p opełn ion e przy konserw acji są liczne. Z astosow any tutaj k oloryt — b iel i złocenia — jest ca łk o w icie nieodpow iedni. To zesta w ien ie barw ne ty p o w e jest dla baroku czy raczej ro­ koka, a n ie dla m anieryzm u. Tu znów p rzy­ puszczalnie sp otyk am y się z zam alow aniem w szystk ich inskrypcji. N ie dość tego. K onser­ w u jąc am bonę zapom niano o podporze — p eł­ nych w ielk ości naturalnej rzeźbach M ojżesza i św . Jana C hrzciciela. Taką podporę w spom ina H. L utsch w 1889 r . 21 N ie wiadom o, k ied y ją u sun ięto spod kazalnicy. Faktem jest, iż ow e rzeźby istn ieją — k ilk an aście m etrów od am ­ bony stoją do dziś tak, jak i w 1969 r. 22, a w ięc już po k onserw acji — po bokach ołtarza ... W nioski k ońcow e przedstaw ionego artykułu nie m ogą napaw ać optym izm em . Z agadnienie ew id en cji, stan u zachow ania i k onserw acji am ­ bon śląskich z la t 1550— 1650, stan ow iących przecież bardzo m ały fragm en t w szystk ich obiektów sztu k i na ty ch ziem iach, jest jeszcze jedn ym sy g n ałem alarm ow ym w obecnej sy

-10 Por. B.G. S t e i g e , о. c., ss. 432—433.

19 Por. К. К 1 o s e, Beitrage zur Geschichte der Stadt Lüben, Lüben 1924, s. 100.

20 M. P r z у ł ę с к i, Z a b ytki Lubina Legnickiego,

..Szkice Legnickie”, II (1965), s. 91.

21 H. L u t s c h , o.e., t. III, s. 194.

22 В. S t е i n b о г n, Lubin, W rocław—Warszawa- —K raków 1969, s. 127.

tuacji. N ie ukazał się dotychczas drukiem ża­ den zeszyt K ata lo g u Z a b y t k ó w S z tu k i dla w o ­ jew ództw a w rocław skiego czy zielonogórskiego, a ew id en cja prow adzona dla ty ch w o jew ód ztw przez O środek D okum entacji Z abytków poda­ je często zdezaktualizow ane inform acje. Z abyt­ ki ruchom e rozpadają się i niszczeją w' zastra­ szającym tem p ie m im o ofiarnej pracy w ładz konserw atorskich. K on serw u je się znikom ą liczbę zabytków ruchom ych, a efek ty robót konserw atorskich są obarczone liczn ym i pod­ staw ow ym i błędam i, i to bez w zględ u na to, czy prace te prow adzone są na zlecen ie u ży t­ kow nika, czy W ojew ódzkiego K onserw atora Z abytków .

C zy n ie n a leżałob y już podjąć próby w p ro w a­ dzenia n ow ego m odelu organ izacyjnego w ładz konserw atorskich w teren ie, m od elu odpow ia­ dającego potrzebom , posiadającego o w ie le w ięk sze m ożliw ości i środki. N ajw yższa pora, aby w dokum entacjach k onserw atorskich roz­ dział dotyczący h istorii obiektu op racow yw ali lud zie do tego pow ołani, h isto ry cy sztuk i. N ad ­ szedł czas, b y konserw acja każdego zab ytk u ruchom ego m iała obow iązkow o co najm n iej dw u autorów — k onserw atora i h istoryk a sztuki.

mgr Jakub Pokora PP „Desa” — Warszawa

SPIS AMBON WYMIENIONYCH W ARTYKULE (gwiazdką zaznaczono obiekty nie zachowane) 1. Barcinek, kościół Sw. Michała. Pierw sza połowa

XVII w. Drewniana.

*2. Bierutów, kościół Świętej Trójcy. Około 1631 r. Drewniana.

3. Bolków, kościół Św. Jadwigi. 1619 r. Drewniana. *4. Brzeg, kościół Sw. Jadwigi. Michał K ram er (?).

Około 1573 r. Kamienna.

*5. Brzeg, kościół Sw. Mikołaja. 1593 r. Kamienna. 6. Brzezina, kościół NPMarii. Ja n Bendel, 1620 r.

Drewniana.

7. Chmielów, kościół Sw. Marcina. 1607 r. Drew­ niana.

8. Ciechanowice, kościół Sw. Augustyna. 1603 r. Drewniana.

9. Czeladź Wielka, kościół Sw. Stanisława. Druga połowa XVI w. Cegła i sztuczny kamień. 10. Czernica, kościół Sw. Michała. 1615 r. D rew ­

niana.

11. Dzierżoniów, kościół Sw. Jerzego. 1609 r. D rew ­ niana.

12. Dziwiszów, kościół Sw. Wawrzyńca. Pierwsza po­ łowa XVII w. Drewniana.

13. Gałów, kościół Niepokalanego Poczęcia NPMarii. 1609 r. Drewniana.

14. Góra Śląska, kościół Bożego Ciała. 1571 r. D rew ­ niana.

15. Gułów, kościół poewangelicki. Początek XVII w. Drewniana.

16. Jemielno, kościół Sw. K atarzyny. Pierwsza ćw. XVII w. Drewniana.

17. Kamienica Mała, kościół Sw. B arbary. Około 1616 r. Drewniana.

18. Kliczków, kościół Trzech Króli. 1595 r. Drew­ niana.

19. Kondratów, kościół Sw. Jerzego. Około 1600 r. Drewniana.

20. Kostrza, kościół Sw. Krzyża. Mistrz H. K., 1585 r. Drewniana.

21. Kromolin, kościół Sw. Michała. 1593 r. Kam ien- no-drew niana.

22. Krzeczyn Wielki, kościół Św. M arii Mazarello. Druga ćw. XVII w. Drewniana.

23. K urów Wielki, kościół Sw. Jan a Chrzciciela. 1625 r. Drewniana.

24. Kwiatkowice, kościół Sw. Jadwigi. XVI/XVII w. Drewniana.

25. Legnica, kościół SS. P iotra i Pawła. K acper B e r­ ger, 1588 r. Kamienna. Baldachim z około 1650 r., drewniany.

26. Lubin, kościół NPMarii. 1623 r. Drewniana. 27. Lubomin, kościół M atki Boskiej. 1640 r. D rew ­

niana.

*28. Miłoradzice, kościół Św. Trójcy. Około 1630 r. Kam ienno-drew niana.

29. Nowogród Bobrzański, kościół Sw. B artłom ieja 1616 r. Drewniana.

30. Oleśnica, kościół Sw. Jan a Apostoła. G eert H en­ drik, M arcin Riedl, F ryderyk Lochner; 1605 r. Drewniana.

31. Olszyniec, kościół SS. Joachim a i Anny. Po 1593 r. Drewniana.

32. Osetno, kościół Sw. Michała Archanioła. M el­ chior Heintz, 1622 r. Drewniana.

33. Pisarzowice, kościół Wniebowzięcia NPMarii. 1607 r. Drewniana.

*34. Pogwizdów, kościół Podwyższenia Krzyża (nie użytkowany). 1618 r. Drewniana.

35. Raciborowice Górne, kościół Sw. Michała. Druga poł. XVI w. Kamienna.

*36. Radziechów, kościół filialny. XVI/XVII w. Cegła i sgraffito.

37. Rosochata, kościół Wniebowzięcia NPMarii. 1599 r. Drewniana.

38. Roztocznik, kościół Sw. Józefa. Około 1610— —1620 r. Drewniana.

39. Ruja, kościół Sw. Łukasza. Pierw sza poł. XVII w. Drewniana.

40. Rybnica Leśna, kościół filialny. Około 1610 r. Drewniana.

41. Rząsiny, kościół M atki Boskiej Ostrobram skiej. A braham Schw artz 1584 r. Drewniana.

42. Sadków Duży, kościół Św. Jadwigi. 1615 r. Drewniana.

43. Sady, kościół filialny. M ateusz Rudolf, 1585 r. Drewniana.

44. Siecieborzyce, kościół M acierzyństwa NPMarii. 1588 r. Drewniana.