"Müemlékvédelem", r. 34 (1990) : [recenzja]

Joanna Puchalska

"Müemlékvédelem", r. 34 (1990) :

[recenzja]

Ochrona Zabytków 44/3 (174), 243-245

1991

narożniku. W iele z nich jest w ciąż zamieszkałych, niemniej potrzebują napraw i konserwacji - zwłaszcza w ym aga tego wspaniała dekoracja charakterystyczna dla tych budynków. - ksar, ufortyfikowana wioska. M oże być to zarów no kilka tighremt, jak i m iniaturów e miasto, otoczone murami i roz­ planow ane zgodnie z klasycznymi wzorami kultury Islamu, z w y ­ raźnym podziałem na miejsca prywatne i publiczne.

- budow le użyteczności publicznej (targi, spichrze), w ojskow e (w ieże strażnicze) i związane z religią (meczety, medresy) Dzisiaj wielu kasbom z połud nio w ego M aroka zagraża '•urna. W b rew utartym poglądom , przyczyn należy szukać nie w kruchości materiału, ale raczej w pow iązanych ze sobą procesach historycz­ nych, społeczno-ekonom icznych i kulturalnych (migracja wsi, rozbicie rodzin i efekty m odernizacji). W latach siedemdziesią­ tych marokańskie M inisterstw o ds. Kultury ogłosiło zamiar roz­ poczęcia, przy pom ocy U N E S C O i U N D P , programu ocalenia kasb. Przew idyw ał on ratow anie o biektów szczególnie zagrożo­ nych oraz długoterm inow y plan konserwacji w ykonyw anej w ra­ mach zagospodarow ania przestrzennego regionów . Obecnie około 3 0 0 kasb zostało uw zględnionych w programie i jest nadzieja, że jego w ykonanie odbędzie się bez dalszych opóźnień. С . E . В . B r e t t , Belfast: Conservation amidst C onflict (Belfast: Konserwacja w pośród konfliktu)-, ss. 1 5 -2 4 , il. 11, streszcz. w j. franc., hiszp. i wł. Belfast, stolica Irlandii Północnej, przekształciła się w now oczesne przemysłowe i portow e miasto w X V III w., a okres największej świetności przypada na X IX stulecie. Po­ w stało w ted y w iele znakomitych budow li. Od lat sześćdziesią­ tych począwszy miasto bardzo ucierpiało z pow odu rozruchów, zam achów , przestępstw, zw iązanych z „niepokojam i" w Irlandii Północnej. W tym samym czasie, podobnie jak w innych miastach Europy Zacnodniej, zabytkow e budynki Belfastu były podporzą­ d kow ane potrzebom rozwijającego się handlu, były przedmiotem transakcji, a historyczne części miasta były często opuszczane. Chociaż tylko niewielka część zniszczeń, jakich doznały n ajw a ż­ niejsze zabytki Belfastu może być przypisana bezpośrednio „niepokojom ", istnieje jeszcze pow ażna liczba mniej ważnych budow li, które są bezpow rotnie stracone. Z każdym budynkiem całkow icie zniszczonym w iąże się uszkodzenie kilku stojących w sąsiedztwie. ponadto, pejzaż miejski Belfastu został poważnie oszpecony przez różne zabezpieczenia antyterrorystyczne i an- tyzam achow e, mury, barykady czy kraty. Podjęte w ciągu ostat­ nich trzech lat próby zaradzenia tej sytuacji odniosły pewien sukces. Przede wszystkim wkrótce zostanie .ukończony spis ważniejszych budynków pow stałych do roku 1 9 1 4. Budynki zostaną odrestaurow ane dzięki inicjatyw om osób prywatnych i instytucji (także tycn, które uprzednio przyczyniły się do ich niew łaściw ego u żytkow an ia). Zostanie uporządkowana sprawa odszkodow ań za zniszczone w wyniku „n ie p o k o jó w " nierucho­ mości. Pojaw ia się tu now y dylemat. W większości przypadków śmiesznie byłoby zrezygnow ać ze współczesnych w ygód, jak instalacja elektryczna, centralne ogrzewanie, kanalizacja, łazien­ ki, które można by w prow ad zić przy okazji rewaloryzacji, na rzecz dokładnego odtw orzenia pierw otnego stanu budynku. Truono jest rów nież wszystko dokładnie odtw arzać — autor uważa, że przy bardzo dużym zniszczeniu lepiej jest zastąpić stare nowym niż „reprodukow ać". W Belfaście postępuje się pragmatycznie. Jeśli w nętrze nie miało większej wartości, a elew acje tak, to starannie odtwarza się zew nętrzny w ygląd budynku, modernizując to, co jest w środku. Jeśli jest odw rotnie, jak w przypadku gmachu Opery, odtw arza się w iernie wnętrze. Pomimo ograniczonych środków finansow ych, nastąpiło pew ne polepszenie stanu ochrony zabytków w Belfaście. M ożna mieć nadzieję,.że chociaż na razie nie w idać końca konfliktu w Irlandii Północnej, dzięki tem u, że po obu zw aśnionych stronach można znaleźć ludzi zaangażow anych w sprawy zabytków , uda się dziedzictwo Belfastu uratować dla przyszłych pokoleń.

R o b e r t P o t t e r , M o n ito rin g Structural M o v e m e n t in B u il­ dings (Kontrola odchyleń konstrukcji budynków)-, ss. 2 5 -3 3 , il. 15, streszcz w j. franc., h>szp. i wł. Stateczność konstrukcji zabytkow ego budynku jest p odstaw ow ą sprawą dla jego prze­ trw ania i p ow inna być stale kontrolow ana. Pewne objawy, jak pęknięcia czy osiadanie budow li, mogą (choć nie zawsze, jako że Konstrukcja toleruje niew ielkie odchylenia od normy) sygnalizo­ w ać zbliżające się niebezpieczeństwo. Kopuła katedry Śv\ Pawła w Londynie, ukończona w 1 7 1 0 r. stanow i interesujący przykład badań kontroli stateczności. Po zaobserw owaniu na początku naszego w ieku, niepokojących objaw ów , takich jak zróżnicow a­ ne osiadanie m urów wspierających kopułę, czy pojaw ienie się pęknięć, w p ro w a d zo n o od 1 9 2 3 r. całoroczny system kontroli przy pom ocy w skaźników odchyleń. Autor, zajmujący się katedrą od 19 7 7 r. analizow ał boczne odchylenia południow ego tran- septu, ujaw nione dzięki pęknięciom w murze zachodnim, używ a­ jąc do tego celu systemu elektronicznego L.V.D.T. (Linear

Variable Differential Transformer) m ogącego jednocześnie rejest­ rować drgania poziom e i p ionow e oraz tem peraturę zewnętrzną i w ew nętrzną. Dzięki temu systemowi można było stwierdzić, że panuje ścisły zw iązek między rpchami m urów a zmianami tem ­ peratury panującej na zewnątrz. W ykazano ponad wszelką w ą tp ­ liwość rolę tem peratury w pracy konstrukcji, w naprężaniu i rozszerzaniu. W w yniku tych dośw iadczeń zaczęto stosować aparaturę kontrolną ulepszoną o mikroprocesory, do pomiaru odchyleń m urów dw óch zachodnich w ież katedry Św . Pawła oraz użyto jej przy badaniu pęknięć w ścianie chóru katedry w Chichester.

A n n W e b s t e r - S m i t h , 8e Assemblée Generale de П С О - M O S . 7 - 1 5 octobre 1987, Washington D.C. (É tats -U n is ), „ c u l­ tures Anciennes dans les M ondes N o u v e a u x " ( V III Z grom ad ze­ nie Generalne >COM O S , październik 1987, W aszyngton-U S A , Stare kultury w n ow ych światach)-, ss. 3 4 -3 5 , tekst w j. ang. i franc. Informacje na temat mającego się odbyć w październiku Generalnego Zgrom adzenia IC O M O S -u . O m ów ienie sposobu sponsorowania spotkania, zaw iadom ienie o planow anych oo zakończeniu obrad spotkaniach i objazdach.

Acronym es/A cronym s/A k ro n im y /, s. 36. Tekst podający wykaz skrótów nazw instytucji i stowarzyszeń zajmujących się kulturą i ochroną zabytków oraz ich pełne nazw y w j. ang. i franc. Ouvrages Reçus - Selection d'ouvrages reçus au Centre de Docum entation U N E S C O -IC O M O S (Książki otrzymane - Wybór książek otrzym anych przez Centrum D okum entacji U N E S C O - IC O M O S ); ss. 3 7 -3 8 . Krótkie recenzje w j. franc, i ang. Nouvelles (Aktualności)-, ss. 3 9 -4 8 . Tekst w j. franc, i ang. Krótkie informacje na tem at spraw członkowskich oraz odbyw ających się spotkań, seminariów, konferencji, w ystaw , kursów, działalności narodowych K om itetów IC O M O S .

Index analitique de l'IC O M O S - Selection de la littérature technique sur la conservation des m onum ents historiques (A n a li­ tyczny indeks IC O M O S -u - W ybór literatury technicznej na tem at konserw acji zabytków)-, ss. 4 9 -5 6 , tekst w j. franc, i ang. Prezentacja w ybranych publikacji na tem at zagadnień technicz­ nych konserwacji, przesłanych do Centrum Dokumentacji U N E S C O -IC O M O S w Paryżu.

Comm uniques (K om un ikaty), ss. 5 7 -5 8 , tekst w j. franc, i ang. Calendrier (Kalendarz)-, ss. 6 0 -6 1 , tekst w j. franc, i ang. Informacje na tem at organizow anych od listopada 1 9 8 6 do grudnia 1 9 8 7 kongresów, konferencji, seminariów, sympozjów, kursów i spotkań.

oprać. Joan na Puchalska

M u e m l é k v é d e l e m . Przegląd historii architektury i konsęrwacji zabytków . R o c z n i k XXXIV,

Z e s z y t 1, s t r o n 64, il u s t r a c j e (1990).

S tre s zc ze n ie a rty k u łó w i spis ilu stracji.

G é z a E n t z pisze o Europa Prize (N agroda Europejska) z okazji przyznania tej nagrody miastu Gyór w 1 9 8 9 r. Györ jest daw nym miastem biskupim Już w czasach rzymskich znane pod nazwą Arrabona, położone jest w w idłach dw óch rzek, Dunaju i Raby. Na szczycie wzgórza wznosi się zamek i średniowieczna katedra! Poniżej powstało miasto o regularnej siatce ulic oraz X V I- i X V II- wiecznej zabudow ie mieszkalnej. Centrum miasta jest objęte ochroną, a planow ą rekonstrukcję rozpoczęto w latach siedem ­ dziesiątych. M a być realizowana w oparciu o dane historyczne przy jednoczesnym uw zględnieniu aktualnych potrzeb. W ię k ­ szość prac projektow ych i w ykonaw czych przeprow adziły w ła ­ dze miejskie, badania naukow e opracow ał Inspektorat Zabytków . 1. Złoty medal Europa Prize

2. W ręczanie nagrody

P à I L ö y e i pisze o programie badawczym ochrony zabytków , dzięki któremu lepiej poznano historię Gyór. Pięciu historyków sztuki przebadało dokładnie prawie 3 0 o biektów i opracow ało na podstawie archiw aliów datow anie 1 3 0 chronionych budynków Podstawą były urzędowe spisy z 1 5 6 7 i 1 6 1 7 r. Dużą pomocą w tej pracy był unikatow y katalog stempli na cegłach, obejm ujący blisko 5 0 0 obiektów . Udało się odsłonić i w yeksponow ać średniowieczne partie w ieży oraz jadalni zamku biskupiego, jak również małego kościółka z czasów rzymskich. Najbardziej efek­

to w n ym rezultatem odkryć okazały się jednak w nętrza mieszkalne z dekoracją stiukow ą i freskami,

1. Kolekcja Horvatha cegieł z Györ 2. O calały rysunek stem plow anych cegieł

3. (po w ęgiersku) - brak tłum aczenia na angielski i pom yłka w numeracji

4. Zachodnia fasada katedry 5. "Wieża zamku biskupiego 6. Plac M artinovicsa 7. Dziedziniec pałacu Zichy

8. Podcieniow y dziedziniec przy A lkotm any utca nr 12 9. D aw na apteka jezuicka

10. Stiukow a dekoracja sklepienia w d aw nej aptece jezuickiej I s t v é n V a r ga , architekt, dyrektor Biura Projektow ego w Györ pisze o rekonstrukcji starej dzielnicy. Z b udynków u p a ń s tw o w io ­ nych w 1 9 5 0 r., 1 3 6 to zabytki objęte ochroną. Ponow nie otw arto bramy zam urow ane w latach dw udziestych i trzydziestych, usu­ nięto szpecące bramy w itryn. Sukcesyw na restauracja d o m ó w przy Szechényi tér, Kóztarsasag tér i Altkom âny utca odsłoniła niespodziew anie barokow ą szatę Györ. Zrekonstruow ano póź- norenesansowe i w czesnobarokow e dziedzińce oraz sklepione przejścia z toskańskimi kolum nam i. W klasztorze karm elitów urządzony został nowoczesny hotel, w centrum miasta znalazły się promenady uatrakcyjniające jego w ygląd.

1. Liszt Ferenc utca, przykład połączenia b ud o w n ic tw a starego i n ow ego

2. Plan Györ

3. D aw ny klasztor karm elitów , obecnie Hotel Klastrom 4. Dziedziniec hotelu

5. Korytarz hotelu

6. Plan placu Kóztarsasag i sąsiedniej zabudow y 7. Plan zabu do w y przy Kovâcs Pśl utca 8. Dom Kreszta z Arką Przymierza 9. Liszt Ferenc utca i pałac Zichy 10. Liszt Ferenc utca nr 2 2 -2 4

11. Elewacja połud nio w a od strony dziedzińca przy Liszt Ferenc utca

12. Pałac Zichy

13. Pałac Zichy, sala ślubów

14. Kazinczy utca nr 20. Sklep z ziołami 15. Arany Janos utca nr 1 8 -2 2

16. Kawiarnia przy podw órzu przy Arany Janos utca 17. Plac Széchenyi

18. Plac Széchenyi, strona północna 19. Plac Széchenyi, muzeum

R é k a K r a l o v â n s z k y i Z s o l t M a s t é piszą o rekonstrukcji teatru odkrytego w pałacu Grassalkovicha w G ödölö. W tym w ielokro tnie p rzem alo w yw an ym i przebudow yw anym zabytku znaleziono teatr w duchu klasycyzmu, praw dopodobnie z ostat­ niej ćwierci X V III w . oraz salę o nieokreślonej funkcji, z bogatą rokokow ą dekoracją malarską.

1. Rekonstrukcja planu przyziemia teatru 2. W ejście na w id o w n ię

3. W id ok ściany szczytowej p ółno cno -w sch od niej 4. O dsłanianie ściany szczytowej północno-zachodniej 5. Kapitel pilastra

6. Fragment iluzjonistycznego gzymsu

7. Fragmenty m alo w ideł ściennych w pokoju M igazzi 8. Rzut poziom y przyziemia

9. Rysunek mezzanina 10. Rzut poziom y piętra

11. Elewacja teatru od strony dziedzińca 12. Fasada teatru od strony sceny

L a s z l ó C s a s z ś r pisze w sw oim studium o innych za g a d ­ nieniach zw iązanych z ochroną zabytków . Autor w yjaśnia na czym polega now atorstw o ochrony zabytków techniki, skoro najbardziej w artościow e budynki zw iązane z rzemiosłem i prze­ mysłem rolnym i tak są objęte ochroną niejako autom atycznie. Konieczne jest zdefiniow anie pojęcia ochrony oraz jej zakresu, tzn. sprecyzowania jakich obiektó w pow inn a dotyczyć. W edług opinii autora taka koncepcja obejm uje obiekty następujące: tradycyjne budynki zw iązane z w ytw órczością (duże warsztaty i p racow nie) budynki nie zw iązane bezpośrednio z produkcją (m agazyny, w y s ta w y ) oraz urządzenia techniczne. Ochrona tych o b iektó w ma d w a p od sta w o w e aspekty: jeden jest techniczno- m etodologiczny, w pow ażnym stopniu różny od ochrony innych ty p ó w b ud ow nictw a; drugi to społeczno-polityc na, organiza­ cyjna strona ochrony, klasyfikacja zakresu działam

1. Duża hala w zakładach stalow ych w Salgótarjan 2. M aszynow nia W ęgierskiej Fabryki S tatkó w i D źw ig ó w 3. Detale elew acji m aszynow ni W ęgierskiej Fabryki S tatkó w i D źw ig ó w

4.

5 . W nętrze żelbetow ej hali zakładów w łókienniczych ( 1 9 1 5 ) Z o l t ä n P o l g a r pisze o now ym chronionym regionie pogórza Balatonu, Obszarze Ochrony Krajobrazu w doiinie Kali. Oprócz wartości w ido kow ych, geologicznych i botanicznych znaleźć tu można w iele cennych przykładów b u d ow nictw a ludow ego. Niestety, wiele z nich jest w bardzo złym stanie. M ożna mieć nadzieję,, że w ramach ochrony całego obszaru rów nież te obiekty zostaną zabezpieczone. Nie w yczerpując obszernego tematu, autor przedstawia najciekawsze zabytki b udow nictw a zachow ane na tym obszarze.

1. Zânka. M alo w niczy dom 2 . Krveskâl

3.

4.

6. Balatonhenye. Elewacja domu przy Kossuth utca nr 1 2 5

7.

8 - 1 0 . Szentbékkâla. Dom przy Kossuth utca nr 9 1 1 . Szentbékkâla. Dom przy Petófi utca nr 6 .

1 2 . Kékkut. Dom przy Fó utca nr 5

1

3.

3

14. Kövägoörs. Renow acja dworku szlacheckiego przy Petöfi utca nr 22

1 5 . Kövägoörs. Dom przy Tem eto utca nr 1

J ó z e f M e z ö s i kontynuuje prezentację wiejskich technik budow lanych. A utor om aw ia konstrukcje z cegły suszonej na słońcu oraz belkow e stropy i konstrukcje dachow e. Opis sporzą­ dzania cegły uzupełniony jest opisem stawiania ściany. Technika budow ania z cegły suszonej jest różna od glinobitej. Cegła suszona to po prostu surow a cegła, podczas, gdy przy drugim sposobie budow ania używa się gliny zm eszanej ze słomą i siecz­ ką. W ięźba d achow a jest zazw yczaj k ro k w io w o -ję tk o w a , krok- w io w o -b e lk o w a , lub z okapami wspartym i na płatw iach. Szczyt szalow any dranicami.

1. Forma do cegły 2 . Forma cegły suszonej

3.

4.

6. Słup ganku

Z e s z y t 2, s t r o n 64, i l u s t r a c j e

S tre s z c z e n ie a r ty k u łó w i spis ilustracji

Z s o l t J é k e l y , Dyrektor Generalny N arodow ego Inspektoratu Zab ytkó w w ygłosił w ykład w Komisji Historii i Teori Architektury W ęgierskiej Akadem ii Nauk. M ó w ił o ochronie zabytków stano­ wiących część środowiska kulturow ego społeczeństwa i p o w ie ­ dział, że zabytek tylko w ted y żyje i pełni swą rolę, jeżeli jest w łaściw ie użytkowany. Po 1 9 4 5 r. ciągłość życia kulturalnego w kilku regionach kraju została przerwana. Sam otne gospodarst­ w a, a także wsie, podupadały. Jakie będą zadania ochrony zabytków w kraju, który staje się demokratyczny? W latach sześćdziesiątych państwo starało się realizować propagandow e hasta polityki ochronnej, która miała dorów nyw ać wzorom euro­ pejskim i dzięki temu zamki, ruiny, budynki kościelne, całe dzielnice miast zostały odnow ione. Autor uważa, że obecne rozpoznanie zasobów zabytkow ych jest znacznie lepsze niż było kiedyś. Teraz kolej na topografię zabvtkôw obejmującą cały kraj. Bardzo w ażna jest w spółpraca z ludźmi użytkującymi obiekty. Społeczeństw o jako całość musi brać udział w każdym etapie prac nad ochroną zabytków . Lokalne inicjatyw y i spontaniczne działania mają tu pierwszorzędne znaczenie. Nie należy tego zostaw iać w yłącznie odległej centrali. M ożna liczyć na skuteczną, starannie przemyślaną ochronę zabytków

— ściśle zw iązaną z w łaściw ie rozumianym planow aniem prze­ strzennym . .

- tylko jeśli dzięki przemianom społecznym zachodzącym w kra­ ju, dojdą do głosu rzeczywiste wartości intelektualne, zaw od ow e i moralne.

A n d r â s R o m a n w swojej rozprawie składa hołd pamięci Istvâna M oilera, który dokonał konserwacji ruin kościoła w Zsśm- bék w sposób nowoczesny, zgodnie z zasadami Karty W eneckiej. Oznacza to, że M öller uniknął rekonstrukcji, jakiejkolw iek własnej interpretacji, a zacho w aw czo potraktował oryginalne fragmenty. Pomimo dotkliw ie w ów czas odczuw anego braku funduszy był dzięki sw ojem u podejściu prekursorem nowoczesnej konser­ wacji.

G é т; a E n t z analizuje konserwację Istvâna M oliera w Zsâmbék i szerzej om awia parę problem ów. Jedno z pytań brzmi, czy niektóre prace M oliera (w ykańczanie cegłą) były prowizoryczne, jak dow od zą tego badania archiwalne. Zdaniem autora to w y k o ń ­ czenie miało być prowizoryczne. Druga sprawa, to dlaczego M öller nie stosował sw oich zasad w późniejszych pracach. Było tak dlatego, tw ierdzi autor, że inne obiekty były w znacznie lepszym stanie, nie aż tak zniszczone. Projekty i w ykonanie Istvân M öller w dużym stopniu oparł na pow ażnych badaniach p ro w a ­ dzonych od początku naszego wieku.

1. Rycina przedstawiająca Rohbock 2. W ykończenie w ieży

3. Istvân M öller ze swoim i uczniami 4. W id ok kościoła od strony wsi 5. Pozostałości n aw y głównej 6. N aw a boczna (1 9 6 1 ) 7. Fragment naw y bocznej

8. W yraźnie w idoczne ślady konserwacji 9. Ukończona boczna absyda

M i к I ó s H o r I e pisze na tem at 25 rocznicy powstania Karty W eneckiej. Ten w ażny dokum ent oznacza jednocześnie zam knię­ cie sentym entalnego okresu pow ojennego, w którym ważną rolę o dgryw ało poczucie tożsamości, romantyzm, pragnienie o d b u ­ d ow y zniszczeń. Węgierska ochrona zabytków może poszczycić się osiągnięciami zgodnym i z postulatami Karty. Jednakże życie niesie n ow e problemy, w czym pomaga rozwijająca się turystyka. Ludzie oczekują od zabytków dochodow ości i malowniczości, a nie dydaktycznej konserwacji skłaniającej do refleksji. To znaczy, że nadszedł czas. aby rozważyć raz jeszcze zasady Karty. Nie jest to kwestia niew ielkich zmian, ale raczej now ego systemu zasad, bardziej skłaniającego się ku rzeczywistości. Taka M ię d z y ­ narodow a Karta, służąca ochronie historycznych wartości ar­ chitektury otaczającej człowieka, m ogłaby mieć ogromne zn acze­ nie dla idei ochrony zabytków rozwijających się w XX w . T e r é z i a K e m y dokonuje przeglądu dzieł Petera Gerecze, który w 1 8 9 6 r. zebrał węgierskie zabytki pod tytułem „Zabytki naszej sztuki architektonicznej za czasów naszych królów z d yn a ­ stii A rp a d ó w ” . M ateriał zawarty w tej pracy nie jest kompletny i pom im o swej niezaprzeczalnej wartości, nie została ona dotąd o publikow ana. Artykuł przedstawia szczegółow o jej fragment, historię kościoła mariackiego w Budavâr.

K a t a l i n K i s s i B a l â z s P a l piszą o budynku filii Elektrowni Budapeszteńskiej w Obudzie. Powstał on w e wczesnych latach trzydziestych na podstaw ie projektu Ernô Româna i Dénesa Györgyi. Naw iązali oni do pobliskich rzymskich ruin Aquincum , stosując w fasadzie budynku elementy architektury rzymskiej. 1. Plan przyziemia transformatora

2. Plan alternatyw ny (zbiory B.E.W .) 1 9 7 5 3. Plan Györgyi i Romana

4. Budynek w 1 9 8 7 r. 5. Po renowacji (1 9 8 9 ) 6. Fasada przy Szentendrei utca

7. Elewacja wschodnia

8. Zrekonstruow any herb stolicy 9. W estybul

10. Detal elewacji

L â s z l ô H é g r â t h i E r z s e b e t H. G a I f f y opracowali historię tunelu biegnącego pod W zgórzem Zam kow ym w Budzie. Obejm uje ona okres rozpoczęty publikacją pierwszego planu (sporządzonego przez Daniela Novâka w 1 8 3 7 r.) a zakończony renowacją tunelu w 1 9 7 3 r. Autorzy om aw iają zabezpieczenie przed w odą - największy problem tunelu - oraz jego w ew nętrzną konstrukcję, pochodzenie i skład w o d y w e w zgórzu. Piszą także o ośw ietleniu, w entylacji i nawierzchni.

1. Adam Clark

2. Plan sklepionego w lotu w stylu egipskim

3. Rysunki tunelu opublikow ane w czasopiśmie Éltképek

4.

6. Schem at obecnego systemu w entylacyjnego

7. Rysunek aksjonometryczny charakterystycznego przekroju tunelu

8. Ściana korytarza w entylacyjnego i odprow adzającego w od ę 9 -1 1 . Sople lodu na ścianie korytarza w entylacyjnego

K â r o l y P e r e h â z y pisze o działalności dw óch Kalm anów Berkesów, Starszego i M łodszego, kowali budapeszteńskich. Rozwijali swoją sztukę od początków w ęgierskiego eklektycz­ nego kow alstw a przez ponad 50 lat, a efekty ich działalności można znaleźć nie tylko w Budapeszcie. Stosowali często e le ­ menty historyzmu, zarów no oryginalne i ciekawe, jak i stereoty­ powe. Specjalnością ich pracowni były dekoracyjne żelazne ozdoby budynków , a niektóre z ich w y ro bó w brały udział w św iątecznych w ystaw ach Tow arzystw a Sztuki Stosowanej 1. Detal kraty okiennej w daw nej siedzibie Budapeszteńskiego Tow arzystw a Transportow ego

2. Krata okienna w tym samym budynku 3. Frontow e nadświetle w tym samym budynku 5. Krata pod chórem muzycznym kościoła katolickiego w Zalaerszeg, 1 9 2 8

6. Krata przy prezbiterium w tym samym kościele

7 -8 . Krata w drew nianych drzwiach daw n ego gimnazjum cystersów (przy Villânyi utca), 1 9 2 8

J ó z s e f M e z ö s i pisze o b u d ow nictw ie glinobitym , o m a w ia ­ jąc kom iny, pokrycia dachu, otw ory dachow e i formy dachów .

1. Schem at paleniska z łukiem przypominającym sklepienie sferyczne

2. Schem at paleniska sklepionego beczkow o 3. Schem at paleniska wspartego na słupach

4.

5. Schem at paleniska „zam kniętego"

oprać. Joanna Puchalska