STUDIA SOCJOLOGICZNE 1996, 1 (140) ISSN 0039-3371
SPRAWOZDANIA
Konferencja
Aktualne metodologiczne problemy badań sondażowych w Polsce.
Spojrzenie akademickie i rynkowe Łódź 8-9 grudnia 1995
Konferencja była zorganizowana przez Sekcję Metodologii Badań Społecz
nych PTS oraz Katedrę M etod i Technik Badań Społecznych IS UŁ. Konferen
cja była poświęcona pamięci Stefana Nowaka i Jana Lutyńskiego. W trakcie konferencji wygłoszono 12 referatów, których autorów i tytuły podajemy według kolejności ich prezentowania (zgłoszono ich znacznie więcej - około 221). Były to:
1. A. Sułek (UW), „Socjologia a badania opinii”,
2. L. Kolarska-Bobińska (CBOS), „Polityczne funkcje sondaży - wybory 95”
3. K. Staszyńska, W. Derczyński (CASE), „Kanony metodologicznej popraw
ności w sondażowych badaniach rynkowych”,
4. A. Klarkowski (ZAiP URM ), „Szacowanie i kontrolowanie wpływu ośrodka badawczego w badaniach dynamiki nastrojów społecznych”, 5. Z. Gostkowski (UŁ), „Wpływ wiedzy o sponsorze sondażu na odpowiedzi
respondenta w Polsce”,
6. J. Lisek-Michalska (UŁ), „Sondażyści a socjologowie. Problemy warsz
tatowe”,
7. J. Jerschina, R. Szopa-Milde (UJ, IBRiOP-CEM), „Różnice odpowiedzi na pytania otwarte i na pytania zamknięte (z listą) dotyczące czytelnictwa prasy; wielkość, przyczyny i sens empiryczny”,
1 Wśród osób, które referaty zgłosiły, choć nie wygłosiły ich z powodu braku czasu lub z innych przyczyn, byli między innymi: A.P. Wejland, A. Mokrzyszewski, F. Sztabiński, G.
Woroniecka, K. Janicka, W. Durka, I. Przybyłowska, A. Wyka, W. Sitek, M. Słomczyński, A.
Kubiak, K. Lutyńska i inni.
156 SPRAWOZDANIA
8. B. Cichomski (ISS UW), „Rozumienie pytań sondażowych w Polsce i w USA; stratyfikacja versus osobowość”,
9. H. Domański, A. Dukaczewska (IFiS PAN), „Stabilność odpowiedzi w badaniach socjologicznych - na ile można wierzyć respondentom?”, 10. M. Strzeszewski (CBOS), „Kolejność w kafeterii a prawdopodobieństwo
wyboru — na przykładzie kafeterii dotyczących podmiotów politycznych”, 11. W. Zaborowski (IFiS PAN), „Test hipotezy o ultrastabilności postaw
wobec zmian systemowych w Polsce”,
12. P. Sztabiński (IFiS PAN), „Ankieter jako źródło sugestii”.
W konferencji wzięło udział około 120 osób z całej Polski, reprezentowane były różne ośrodki i miasta, takie jak Warszawa, Kraków, Szczecin, Katowice, Lublin, Łódź, Rzeszów, Olsztyn, Koszalin, Gdańsk, Opole i inne. Przyjechali socjologowie z uniwersytetów, placówek PAN-owskich i wielu instytutów oraz
„firm” badania opinii publicznej, a także rynku; byli również studenci i to nie tylko z Łodzi. Dyskusje po odczytach były ożywione i długie - zwłaszcza pierwszego dnia. M ożna więc uznać, iż duża frekwencja, liczba zgłoszonych referatów, prelegenci z ośrodków reprezentujących różnorodne typy badań itd., świadczą o tym, iż konferencja wywołała zainteresowanie w całej Polsce.
Zainteresowanie różnymi problemami metodologicznymi, które podejmowała Sekcja na trzech poprzednich konferencjach2, było również duże i w ubiegłych latach, ale wydaje się, iż spotkanie w 1995 roku zrealizowało pewne naukowe i społeczne oczekiwania socjologów zajmujących się badaniami surveyowymi dla różnych celów. Trzeba również dodać, że konferencja ta - nie tylko podczas obrad — ale i w czasie kolacji wieczorem dnia 8-go grudnia, spełniła ważną rolę integrującą przedstawicieli rozmaitych środowisk na płaszczyźnie metodologi- czno-towarzyskiej.
Warto się jednak zastanowić, co to spotkanie wniosło nowego do refleksji metodologicznej i jakie można z niego wyciągnąć ogólne wnioski naukowe.
Zamierzonym celem tej konferencji była konfrontacja d w ó ch -jak można sądzić - różnych obecnie socjologii: akademickiej oraz badań opinii publicznej i rynku.
Intencją organizatorów było doprowadzenie do „refleksyjnego zderzenia” owych dwóch sposobów istnienia „socjologicznego myślenia” i podejścia do badań, jeśli się przyjmie, że „m atką »socjologii sondażowej«” była socjologia akademicka.
2 Opublikowane zbiory artykułów z I i II konferencji zorganizowanych przez Sekcję M etodo
logii Badań Społecznych PTS znajdują się w: Problemy badaczy w badaniach społeczeństwa polskiego w dobie transformacji - „Kultura i Społeczeństwo” , 1993, t.XXXVI, nr 3, s. 103 oraz Metodologia międzykrajowych badań porównawczych - „Studia Socjologiczne” , 1995, nr 3-4, s. 13. Zob. także sprawozdania: Konferencja: relacja badacze-badani w polskiej socjologii zorganizowana przez Sekcję Metodologii Badań Społecznych PTS, „Studia Socjologiczne” , 1995, nr 3-4, s. 231 i Metodologia w 1994 roku, „Informacja Bieżąca PTS” , 1995, nr 41, s. 12. Referaty z omawianej tu konferencji będą opublikowane w metodologicznym tomie „Przeglądu Socjologicznego” w 1996 roku.
SPRAWOZDANIA J 5 7
Trzeba jednak stwierdzić, że niektórzy autorzy referatów „uciekali” w swych odczytach od tak postawionego ogólnego problemu konferencji. Jedynie w referacie A.Sułka pojawiło się pytanie, czy instytuty badania opinii publicznej i rynku należą jeszcze do socjologii i czy w swej pracy posługują się takimi samymi jak socjologia akademicka „metodologicznymi kanonami”. Jeśli nawet przyjąć, że zaproponowany „rozdział” naszej dyscypliny na „socjologię akade
micką” i „socjologię sondażową” był zamierzoną prowokacją autora (a nie można tego ostatecznie rozstrzygnąć), to wydaje się, że odniósł on skutek.
Wielu dyskutantów bowiem nawiązywało do tez referatu A.Sułka i temperatura tej ciekawej polemiki wyznaczała przebieg pierwszego dnia konferencji.
Mniej lub bardziej bezpośrednio do kontekstu problemowego wytyczonego przez pierwszego z referentów nawiązywali w swoich wystąpieniach: L.Kolar- ska-Bobińska, K.Staszyńska i W. Derczyński, J.Lisek-Michalska, A.Klarkow- ski i Z.Gostkowski. Wskazywali oni, że różne cele sondaży i różnorodni ich odbiorcy („klienci”, „sponsorzy”) stwarzają nowe problemy i wymagają takich działań i podejść, które są obce socjologii akademickiej. Przede wszystkim podkreślano konieczność zbierania materiałów i ich opracowywanie w wyraźnie określonych, bardzo krótkich terminach, utrzymując przy tym ważność kryte
riów metodologicznych wypracowanych w socjologii akademickiej. Poza tym zwracano uwagę na wyraźnie polityczne, społeczne lub marketingowe funkcje tych sondaży, zależność od „klienta” zamawiającego dane badanie rynkowe, rozmaitość funkcji zlecanych badaniom wyborczym i ich społeczną i polityczną rolę wyrażającą się we wpływie na działania ludzi, a także i polityków. M ożna ogólnie powiedzieć, że badania opinii publicznej i rynku (marketingowe) spełniają przede wszystkim funkcje społeczne i ekonomiczne, są wyraźnie robione na czyjeś zamówienie, za którym kryją się konkretne, utylitarne cele, podczas gdy główne zadania badań akademickich są czy powinny być teoretycz
ne i naukowe. Nie przesądza to jednakże o stosunkowo częstym wykorzys
tywaniu także i badań akademickich w publicystyce, polityce czy praktyce społecznej. Często również na ich wyniki powołuje się - podobnie jak na rezultaty sondaży opinii publicznej - w programach partii politycznych czy w przemówieniach ludzi znanych ze swej publicznej działalności na różnych polach3.
Organizatorzy konferencji przypuszczali, że istotne różnice w prowadzeniu badań, jak i odmienność stawianych celów (teoretyczne versus praktyczne) mogą mieć wpływ na stosowaną przez nich metodologię i metodykę. Obydwa te obszary socjologicznej refleksji oddalają się przecież od siebie, a dzieje się to, jak trzeba otwarcie przyznać, bardzo szybko. Konferencja miała zatem stanowić
3 Nawet, jeśli w tych wystąpieniach mówcy czy publicyści, krytycznie odnoszą się do wyników badań, twierdzą, że są one niewiarygodne itd. - może to również w określony sposób oddziaływać na ludzi.
158 SPRAWOZDANIA
również okazję do gruntownego przedyskutowania wielu ważnych problemów metodologicznych pojawiających się zarówno w obrębie „podejścia akademi
ckiego”, jak i „podejścia sondażowego” . Tym celom podporządkowana była dyskusja. W jej przebiegu pojawiło się kilka zasadniczych wątków, a ostateczna jej konkluzja była - można u znać - zaskakująca.
W dyskusji ujawniły się bowiem cztery zasadnicze wątki podejmujące problem podobieństw i różnic między „socjologią akademicką” a badaniami opinii publicznej i rynku. Umownie i ogólnie można je nazwać problemami:
teoretyczności, prognostyczności, naukowości i aplikacyjności. Dyskutanci konsekwentnie polemizowali z milcząco przyjmowanym założeniem, że tylko w obrębie „socjologii akademickiej” możliwe jest poważne podejmowanie tych wątków traktowanych jako kryteria jej rozwoju. Trzeba powiedzieć, że w swych wypowiedziach referenci i dyskutanci przekonali uczestników konferencji, iż owe cztery kryteria czy cechy znajdują również zastosowanie w sondażach opinii publicznej i rynku. Nie tylko zresztą respektują one - oczywiście mniej lub bardziej rygorystycznie - przyjęty w socjologii kanon naukowości, ale również pod wieloma aspektami twórczo go rozwijają.
Z przedstawionych w drugiej części konferencji referatów wynikło także, że te same ogólne problemy metodologiczne, jak i metodyczno-warsztatowe nurtują zarówno socjologów akademickich, jak i badaczy opinii publicznej oraz rynku. Wszyscy oni widzą niedoskonałości techniki wywiadu kwestionariuszo
wego i różnymi sposobami dążą do jej udoskonalenia i weryfikacji danych.
Analizują więc i zastanawiają się nad rozumieniem pytań, nad różnicami w odpowiedziach na pytania zamknięte i otwarte, nad „stabilnością” odpowie
dzi respondentów, wpływem kolejności odpowiedzi w pytaniach z tzw. kafete
rią, oddziaływaniem ankieterskim itd. (Nie są to oczywiście wszystkie proble
my, które są w ogóle dostrzegane i nie wszystkie próby, o których mówiono na konferencji, były w pełni udane). Charakterystyczne jest jednak, że jeśli chodzi o doskonalenie warsztatu, nie istnieją zasadnicze różnice między socjologami akademickimi i badaczami opinii publicznej oraz rynku, którzy jednakowo troszczą się o wyższy poziom narzędzi badawczych i terenowej fazy badań.
Niezależnie od tych obserwacji i wniosków z konferencji, można jeszcze zauważyć, że w większości referatów wyniki metodologicznych analiz były podawane w sposób zmatematyzowany. Jest to zresztą zgodne z obecnie przyjętym „kanonem” przedstawiania rezultatów dociekań, także i metodologi
cznych. Jednakże, według naszego zdania, prezentacja taka staje się czasami niejasna i „znikają” w niej takie problemy, jak np. psychospołeczne aspekty interakcji ankieter-respondent, oddziaływanie treści i formy pytań na badanego w różnych sytuacjach wywiadu, uwarunkowania kulturowe itd.
Krystyna Lutyńska Andrzej Rostocki
