R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E T. X X I X , N R 3. W A R S Z A W A 1978
A N D R Z E J MOCEK
GLEBY O CH ARAK TERZE MURSZOW YM W O TU LIN IE SŁO W IŃ SK IEG O PA R K U NARODOW EGO
In sty tu t G leb o zn a w stw a i C h em ii R olnej A R w P ozn an iu
W ST ĘP I CEL PR A C Y
W otulin ie Słow ińskiego P a rk u N arodow ego szczególne zain tereso w a nie budzi kom pleks gleb o c h a ra k te rz e m urszow ym , w ystęp u jący m iędzy jezioram i Ł ebsko i Dołgie W ielkie, w obrębie wsi Sm ołdziński Las i Łok ciowe na piaszczystej ró w n in ie w yniesionej 0,2-5,0 m. n.p.m . (rys. 1). K ształto w ały się one jako gleby leśne bądź bagna i stopniow o w m iarę karczow ania i osuszania były zagospodarow yw ane rolniczo, przede w szy stkim jak o u ży tk i zielone, a częściowo jako pola u p raw ne. B udow ą p ro fi lową gleby te n aw iązują do w y stęp u jący ch w bezpośrednim sąsiedztw ie leśnych gleb bielicow ych m u rszasty ch [4]. To m orfologiczne podobień stw o su g eru je, iż dzisiejsze gleby u p raw n e w yw odzą się ze w spom nia nych gleb leśnych. Celem n in iejszego opracow ania by ła próba o dtw orze nia ich genezy i etapów rozw ojow ych, zd eterm inow anych czynnikam i geologicznym i, procesem glebotw órczym i w dużym stopniu działalnością gospodarczą człow ieka.
Rozw ażano tak że racjo n aln e k ieru n k i zagospodarow ania ty ch gleb jak o podstaw ow ej fo rm y ich ochrony.
P ra c e tere n o w e i la b o ra to ry jn e p rzeprow adzone w lata ch 1972-1975. Do szczegółow ych b ad ań an ality czn y ch p o brano p róbki z 14 profilów . W yniki d la siedm iu n a jb a rd zie j rep re z en ta ty w n y ch odkryw ek p rze d sta w iono w niniejszej pracy. O znaczenia la b o ra to ry jn e w ykonano m etodam i pow szechnie zaakceptow anym i w gleboznaw stw ie.
F IZ JO G R A FIA TER EN U
R ozpatryw an e gleby w y stę p u ją w północnej części N iziny G ard n ień - sko-Ł ebskiej, w chodzącej w skład R ów niny S łupskiej [1]. Od północy
176 А. Мосек
R ys. 1. S zk ic g eo m o rfo lo g iczn y N izin y G a rd n ień sk o -Ł eb sk iej
a — m o r e n y c z o ło w e , b — w y s o c z y z n a d e n n o m o r e n o w a , с —* z a n d r y , d — p ó ź n o g la c ja ln e fo r m y e o lic z n e , e — h o l o c e ń s k ie f o r m y e o lic z n e , / — fo r m y a k u m u la c ji o r g a n o g e n ic z n e j i m in e r a ln e j
w d n a c h d o lin , p r a d o lin i w o b n iż e n ia c h
G eom orp h ological p ictu re of th e G ardno-Ł aba lo w la n d
a — b a s a l m o r a in e s , b — m o r a in e u p la n d , с — o u t w a s h p la in s , d — l a t e - g l a c ia l e o lic fo r m s , e — h o lo c e n ic e o lic fo r m s , / — fo r m s o m th e o r g a n o g e n ic a n d m in e r a l a c c u m u la t io n in b o t to m s
o f v a le y s , u r ta ls a n d d e p r e s s io n s
graniczą one z M ierzeją Ł ebską [12], nato m iast od południa przez stre fę torfow isk niskich p rzy leg ają do w ysoczyzny m orenow ej (rys. 1) Z achod nią gran icę stanow i bardziej w yniesiona i po ro śn ięta lasam i (Leśnictw o K arłow o) część stożka napływ ow ego rzek i Ł upaw y. Od w schodu o gran i czają je lasy Obw odu K lu ki i południow o-zachodni brzeg jeziora Łebsko. W ierzchnia, ró w n in n a część piaszczystych osadów N iziny G ard n ień sko-Ł ebskiej, na k tó ry c h rozw inęły się analizow ane gleby, osadzona zo stała w w iększości w okresie polodow cow ym [2]. Pom im o tego zróżnico w any u kład i n atężenie p rzebieg ający ch tu ta j w przeszłości i w spółcześ nie procesów skałotw órczych n ad ały jej p o ligenetyczny c h a ra k te r. Na szczególną uw agę zasługuje ak u m u lacja flu w iog lacjalna okresu lodow cowego, w pływ tra n sg re sji lito ry n o w ej oraz pro cesy eoliczne i to rfo tw órcze (rys. 1 za [26]).
R ów ninny a k tu a ln ie c h a ra k te r środkow ej i północnej części N iziny był w przeszłości b ardziej urozm aicony [7]. Na u jednolicenie u k ształto w ania pow ierzchni d ecy d ujący w pływ m iały procesy ak u m u lacji rzecz nej pow odujące zasypanie d aw n y ch form urzeźbienia.
W p rzy leg ającej od p o łudn ia do niziny alu w ialn ej stre fie w yżyn m oż na w yróżnić ciągnące się od wsi W olina 121] aż do Sm ołdzina
stosunko-Gleby murszowe w otulinie Słowińskiego Parku Narodowego 177 wo w ysokie w zniesienia m orenow e, k tó re n astęp n ie p rz y b ie ra ją postać łu k u czołow o-m orenow ego okalającego od południa i zachodu jezioro G ardno. N ajw yższym w zniesieniem jest Rowokół — 115 m n.p.m .
Do starszy ch utw orów geologicznych spotykanych w w arstw ie stro pow ej N iziny należą ty lk o takie u tw o ry p lejstoceńskie, jak m orenow a kępa, n a k tó re j położona je s t w ieś Izbica, „k am ien na w y sp a” pośrodku jeziora G ardno oraz u tw o ry sp o ty k an e w R ow ach p rzy kościółku [21].
J a k z pow yższego w ynika, stropow a część osadów N iziny G ard n ień - sko-Ł ebśkiej w zdecydow anej większości zbudow ana jest ze skał osado w ych dzielonych przez R o s ę [21] na starsze i m łodsze, a przez M a r s z a [13] ok reślan y ch odpow iednio jak o późnoglacjalne i holoceńskie form y eoliczne. Rosa c h a ra k te ry z u je je następująco: „Starsze u tw o r y holoceń
skie na pow ierzch ni n izin y re p re ze n tu ją głów nie piaski da w n ych w y d m śródlądow ych. W y d m y te w y stę p u ją na p ow ierzchni późnoglacjalnego stożka na p ływ ow ego d o lin y Ł u p a w y, na dnie pradoliny Ł e b y na wschód od w si Gać, gdzie s z c z y ty ty c h fo rm w yłan iają się spod to rfu , oraz na pó łno cn ym zboczu W y so c zy zn y L ęb o rskiej lub te ż u podnóża tego zbo cza. H oloceńskie u tw o r y m łodsze, zajm ujące poza jezioram i praw ie cały obszar n izin y p rz y b r z e ż n e j, p o w sta ły w okresie m a k sim u m tran sgresji lito ryn o w ej południow ego B a łty k u oraz w okresie polito ryn o w ym . N ale żą do nich ż w ir y i piaski d a w n ych w ałów brzegow ych, m orskich i poje- z io m y c h , piaski w yd m o w e, p iaski i m u łk i d e lt w steczn ych , piaski i m u ł- k i a ku m u la cji rzeczn ej, g ytie pojeziorne oraz najpospoliciej w ystęp u ją ce różnego rodzaju ziem ie hu m u so w e i to r f”. Te niesprecyzow ane ziem ie
hum usow e i to rf są przed m io tem niniejszej pracy.
S to su n k i w odne tego te re n u w ycisk ają szczególne piętn o na k ie ru n k u i n atężen iu procesów glebotw órczych. W pływ a na nie sąsiedztw o m orza, dużych jezior i rozległych torfow isk. Jezio ra sw oje pochodzenie zaw dzię czają tw orzącej się w przeszłości m ierzei, k tó ra oddzieliła je od m orza. Dw a z nich, a m ianow icie Dołgie W ielkie i Dołgie M ałe zostały stopnio wo oddzielone od jeziora G ard n o w w y n ik u zasypania przez piasek jego zatoki, k tó ra jeszcze istn iała w początkach X V II w ieku [7].
P ew ien w pływ na stosunki w odne w y w ie ra ją tak że k a n a ły i row y m elioracyjne. P ierw szoplanow ą rolę pod ty m w zględem spełniają: K anał G ardno -Ł eb a łączący jeziora G ard n o z Ł ebskim oraz K an ał Ł u p aw a-Ł e- b a 1 łączący rzek ę Ł u p aw ę z jezio rem Łebsko.
W aru n k i k lim atyczne tego regionu k sz ta łtu ją się pod bezpośrednim w pływ em M orza B ałtyckiego. B rak jed n ak p u n k tó w obserw acji m eteoro logicznych, zlokalizow anych na te re n ie badań. Z dan y ch stacji sąsiad u jących w ynika, iż śre d n ia roczna te m p e ra tu ra w a h a się tu ta j w g ran
i-1 K an ały te zazn aczon e są już n a m apach z i-1889 r.
178 А. Мосек
cach 7,3-7,8°C, a roczne a m p litu d y od 17,5° do 18,5°C. Ś redn ie sum y opadów w ynoszą 650-790 mm.
Na uw agę zasługuje rów nież u trz y m u ją c a się niem al na sta ły m po ziomie w ysoka (około 83%) w ilgotność w zględna pow ietrza oraz w iatry . W iosną w y stęp u ją przew ażn ie suche i dosyć m roźne w ia try północne i północno-zachodnie. W okresie letn im i jesiennym dom inują w ia try w schodnie i północno-zachodnie, nato m iast w zim ie rolę pierw szoplanow ą od gry w ają ciepłe w ia try zachodnie i południow o-zachodnie [25].
C H A R A K T E R Y ST Y K A M OR FOLOG IC ZN A GLEB
Pom im o zdecydow anie rów ninnego c h a ra k te ru tere n u , jednolitości piaszczystego s u b stra tu i m ałej zm ienności pozostałych czynników glebo- tw órczych p ok ry w a glebow a tego obszaru — około 2600 ha — stanow i m ozaikę typ ów i podtypów glebow ych (rys. 2). O pierając się na m or fologii ty ch gleby, a także uw zględniając k ry te ria genetyczne w yróżnio no n astęp u jące jed no stki glebow e w ran d z e podtypów :
— gleby bielic owe m urszaste, — gleby m ineralno-m urszow e, — gleby torfow o-m urszow e, — rigosole pobielicow e m urszaste,
— m ady w łaściw e. Te ostatn ie, m im o że nie m ają c h a ra k te ru m u r- szowego, zostały uw zględnione, aby p odkreślić istnienie m ozaiki glebow ej om aw ianego teren u . Jed n ak że szczegółowej analizy tych gleb nie p rze prow adzano.
G L E B Y B IE L IC O W E M U R S Z A S T E
W ystępują one w obrębie g ru n tó w w si Sm ołdzino oraz ciągną się rów noległym pasem do w ału wydm ow ego, po k tó ry m przebiega droga Sm ołdzino-K luki. S poty ka się je także po obydw u stro n ach drogi p ro w adzącej ze wsi Sm ołdziński Las do C zołpina i w sąsiedztw ie gospodar stw a P G R P rzy b y n in . P o k ry w a ją one te re n leżący od 0,1 do 1,5 m n.p.m . i stanow ią 49,3% b adanego obszaru. G leby te są głów nie zagospodarow a ne jako pola u p raw n e, a częściowo pełn ią rolę trw ały c h użytków zielo nych. W glebach u p raw n y ch często zostają w ym ieszane ze sobą pozio m y A XM i A 2. T en sztucznie utw o rzo n y poziom poza nieco w iększą m iąż szością (30-34 cm) i pew nym p rzejaśn ieniem zasadniczo nie odbiega m o r fologicznie od w spom nianego poziom u ak u m u lacji próchnicy m urszow ej (AjM ). Spośród analizow anych w ty m po dty p ie gleb profile 3-6 re p re z e n tu ją pola upraw n e, n ato m iast o d k ry w k i 7-9 uży tk i zielone (rys. 2). Cechy m orfologiczne tych gleb ogólnie p rze d staw ia ją się następująco.
Gleby murszowe w otulinie Słowińskiego Parku Narodowego 179
R ys. 2. R ozm ieszczen ie o m a w ia n y ch gleb
a — g le b y b ie lic o w e m u r s z a ste , b — g le b y m in e r a ln o -m u r s z o w e , с — g le b y t o r f o w o -m u r s z o w e p ły t k ie , d — g le b y t o r f o w o -m u r s z o w e ś r e d n io g łę b o k i e , e — g le b y to r fo w e g łę b o k i e , f — r ig o s o le p o b ie lic o w e , g — m a d y w ła ś c iw e , h — k o m p le k s g le b t o r f o w y c h i m in e r a ln y c h , i — lo k a liz a c ja i n u m e r y o d k r y w k i, j — m ie j s c o w o ś c i: L s — la s , N — n ie u ż y t e k , R N — r o ln y n i e u ż y t e k , Tz —
te r e n z a b u d o w a n y
L a y o u t of th e so ils under study
a — m u c k y p o d z o lic s o ils , b — m in e r a l m u c k s o ils , с —* s h a llo w p e a t- m u c k s o ils , d — m e d iu m d e e p p e a t- m u c k s o ils , e — d e e p p e a t s o ils , / — r ig o s o ls d e v e lo p e d fr o m m u c k y p o d z o lic s o ils , g — p r o p e r a llu v ia l s o ils , h — c o m p le x o f p e a t a n d m in e r a l s o ils , i — lo c a tio n a n d N o . o f s o il o u tc r o p , j — lo c a litie s ; L s — f o r e s t , N — w a s t e la n d , R N — a g r ic u ltu r a l w a s t e la n d , T z b u ilt-o n
a r ea
18 do 27 cm. Stanow i go słabo s tru k tu ra ln y piasek m urszasty, czarno- szary, p rze ro śn ię ty licznym i korzeniam i. S u b stan cja organiczna nie tw orzy trw ały c h połączeń z tw orzyw em m in eraln ym . S ta n jego w ilgot ności jest św ieży, a odczyn k w aśn y . P rzejście do poziom u A 2 najczęściej jest w yraźne, ze sporadycznym i niekied y zaciekam i próchnicznym i.
Poziom A 2 jest b ard ziej zróżnicow any niż A 1M J a miąższość jego w aha się w granicach od 4 do 18 cm. Stanow i go rozdzielnoziarnisty,
180 А. Мосек
św ieży piasek luźny, najczęściej szaro-biały, p rze ro śn ię ty sporadycznie drobn ym i korzeniam i. Odczyn jest kw aśny, a przejście do następ neg o poziom u zaciekowe.
Poziom ilu w ialn y (B) odznacza się zróżnicow aną m iąższością, od 12 do 47 cm. S tan ow i go rozdzieln o ziarn isty piasek luźny, ciem nożółtordza- wy, niekiedy b ru n a tn y , z często w y stęp ujący m i pionow ym i zaciekam i żelazisto-próchnicznym i. U kład jest nieco bardziej zbity. S ta n w ilgotno ści jest świeży, a odczyn kw aśny. Poziom ten przechodzi w skałę m acie rzy stą stopniow o, a niekiedy zaciekam i.
Skałę m acierzy stą (C) stanow i jasn o żó łto b ru n atn y , rozdzielnoziarni sty piasek luźny, w ilgotny, przechodzący w głąb p ro filu w m okry. Je j odczyn jest najczęściej kw aśny, niekied y w y stęp u je oglejenie.
G L E B Y M IN E R A L N O -M U R S Z O W E
G leby tego p o d ty p u w y stęp u ją p o południow ej stro n ie drogi p ro w a dzącej ze Sm ołdzina do K luk p rz y wsi Sm ołdziński Las. Tw orzą zw a rty kom pleks użytków zielonych w sąsiedztw ie zagospodarow anych jak o pola om ów ionych już gleb bielicow ych m u rszasty ch wsi Sm ołdzino. Z ajm u ją obszar w yniesiony ponad 2,2 m n.p.m . i stan o w ią 11,8% badanej pow ierz chni.
B udow a m orfologiczna ty ch gleb p rzed staw ia się następująco. Poziom ak u m u la cji pró ch n icy m urszow ej А гМ (miąższość od 23 do 29 cm) stanow i dro bnoagregatow y, św ieży, c z a rn o b ru n a tn y piasek m u r- szasty silnie p rze ro śn ię ty korzeniam i. S p o ty k ane są często drobne rd za we plam y. Odczyn jest silnie kw aśny, a p rzejścia do następneg o pozio m u w yraźne.
Poziom podłoża m ineralneg o D x (miąższość od 8 do 12 cm) tw o rzy rozdzielnoziarnisty, św ieży piasek luźny, najczęściej b a rw y jasnożółtej, o odczynie silnie kw aśnym . P rzejście do niżej leżącego poziom u jest stopniow e.
Poziom podłoża m in eraln eg o z cecham i gruntow cnglejow ym i D2G tw o rzy rozdzielnoziarnisty, w ilgotny, oglejony piasek luźny. Z ab arw ienie najczęściej jest żółtoszare z zielonkaw ym odcieniem . O dczyn tego po ziom u jest we w szytkich p ro filach kw aśny.
G L E B Y T O R F O W O -M U R S Z O W E
G leby te w całości zagospodarow ane są jako trw ałe użytki zielone. W p rzy bliżeniu z ajm u ją 956,3 ha, co stanow i 36,8% obszaru bad an y ch gleb. P o k ry ty przez nie te re n w yniesiony jest od 0,1 do 0,7 m n.p.m . Tw orzą się one z torfow isk niskich, zalegających na piask u Luźnym. W zależności od m iąższości w a rstw y m urszejącego to rfu w yróżniono:
G l e b y m u r s z o w e w o t u l i n i e S ł o w i ń s k i e g o P a r k u N a r o d o w e g o 181
— gleby torfow o-m urszow e pły tk ie,
— gleby torfow o-m urszow e śred n io głębokie.
Do gleb torfow o-m urszow ych p ły tk ich zaliczono te, w k tó ry c h m iąż szość poziom u a k u m u lacji próch nicy m urszow ej i leżącego pod nim po ziom u torfow ego nie przek racza 50 cm. Z ajm o w any przez nie obszar w y nosi 735,4 ha, czyli 28,3% analizow anego tere n u . Ich cechy m orfologicz ne p rze d staw ia ją się następująco.
Poziom ak um u lacji pró ch n icy m urszow ej A XM (miąższość od 16 do 18 cm) stanow i drobnoagregatow y, św ieży piasek m u rsz a sty o zabarw ie niu najczęściej b ru n atn o sz ary m . Poziom ten p rz e ra sta ją bardzo liczne korzenie traw . Odczyn jest kw aśny, a p rzejście do następn ego poziom u stopniow e.
Poziom to rfo w y T (miąższość od 16 do 18 cm) tw o rzy w ilgotny, dość dobrze rozłożony torf, najczęściej drzew ny. Ma przew ażnie b arw ę czar ną i jest p rze ro śn ię ty licznym i korzeniam i. Ma k w aśn y odczyn i w yraź nie odcina się od następn eg o poziom u.
Poziom elu w ialn y A 2 (miąższość od 4 do 8 cm) stanow i rozdzielnoziar- nisty, św ieży piasek lu źn y o zab arw ien iu szarobiałym . Odczyn jest p rze w ażnie kw aśny, a przejście do poziom u w m yw ania stopniow e.
Poziom ilu w ialn y В (miąższość od 17 do 27 cm) uform ow any jest w ro zd zieln oziam istym piasku luźnym , b a rw y najczęściej sz a ro b ru n a t nej, świeży, w głąb pro filu przechodzący w w ilgotny. N iekiedy spotyka się drobne zacieki próchniczne. Odczyn w poszczególnych pro filach jest zróżnicow any od silnie do słabo kw aśnego, a przejście do sk ały m acie rzy ste j stopniow e.
Poziom sk a ły m acierzystej z cecham i grun tow o-glejow ym i CG sta now i rozdzielnoziarnisty piasek luźny o zab arw ien iu szarozielonkaw ym , w yw ołanym silnym oglejeniem . O dczyn je s t lekko k w aśny bądź kw aśny. P iasek w g órnej części w ilgotny w raz z głębokością przechodzi w m okry.
G leby torfow o-m urszow e średniogłębokie odznaczają się poziom em m urszow o-torfow ym o miąższości od 50 do 100 cm. W b adanym tere n ie zajm u ją obszar 220,9 ha. Ich schem atyczna budow a p rzed staw ia się n a stępująco.
Poziom ak u m u lacji p róchnicy m urszow ej А гМ m a m iąższość około 15 cm. Stanow i go c z arn o b ru n atn y , św ieży, o s tru k tu rz e g ru zełk ow atej to rf zm u rszały silnie p rze ro śn ię ty korzeniam i. C h a ra k te ry z u je się kw aś nym odczynem i stopniow ym przejściem do poziom u T.
Poziom to rfo w y Т г osiąga m iąższość 35 cm. Z budow any jest z ciem no b ru n atn e g o to rfu drzew no-trzcinow ego, silnie p rzero śn ięteg o korzeniam i (darń). T o rf w ty m poziom ie je s t m okry, a jego odczyn kw aśny. P rzejście do niżej leżącego poziom u jest stopniow e.
182 А. Мосек
to rf z k aw ałk am i d rew n a i frag m en tam i trzcin (miąższość około 25 cm); odczyn jest silnie kw aśny, a przejście do poziom u DG w yraźne.
Poziom podłoża m in eraln eg o z cecham i gruntow o -g lejow y m i DG tw orzy rozdzielnoziarnisty, m o k ry piasek lu źny o zab arw ieniu sinosza- rym , w yw ołanym całk o w ity m oglejeniem . Odznacza się silnie kw aśnym odczynem i obecnością kaw ałk ów drew na.
R IG O S O L E P O B IE L IC O W E M U R S Z A S T E
G leby te w y stęp u ją na stożku napływ ow ym rzeki Ł upaw y w sąsiedz tw ie wsi Sm ołdzino. Z a jm u ją zaledw ie 1,7% b adanej pow ierzchni. Zago spodarow ane są w yłącznie jak o pola u p raw n e. Część z nich obecnie sta nowi nieużytki. Cechy m orfologiczne tych gleb p rzed staw iają się n a stę pująco.
Poziom ak u m ulacy jno -p róch n iczy o m iąższości 23 cm, sztucznie zm ie niony i pogłębiony (A jfcj). Stan ow i go jasn o b ru n atn o szary , rozdzielno ziarn isty , św ieży piasek słabo gliniasty. Poziom ten p rzero śn ięty jest drobny m i korzeniam i. O dczyn m a kw aśny, a przejście do następ n ego po ziom u jest w yraźne.
Poziom ak u m u lacy jn o-pró ch niczn y o m iąższości 16 cm jest sztucz nie zm ieniony i pogłębiony ( A ^ ) . W ytw orzony jest w rozdzielnoziar- nistym , św ieżym p iask u słabo glin iasty m o jasn o b ru n atn o żó łty m z ab ar w ieniu. Odczyn jest kw aśny, a przejście do następnego poziom u stop niowe.
Poziom elu w ialn y A 2 o m iąższości 9 cm stanow i jasnożółty, rozdzielno ziarn isty , św ieży piasek luźny. O dczyn jest kw aśny, a przejście do pozio m u iluw ialnego stopniow e.
Poziom ilu w ialn y В o miąższości 19 cm u form ow any jest w św ieżym luźnym p iasku o zab arw ien iu b ru n atn o sz ary m z żelazistym i zaciekam i. Odczyn m a kw aśny, a p rzejście do poziom u skały m acierzy stej jest p rz e w ażnie stopniow e.
Poziom sk ały m acierzystej С stanow i rozdzielnoziarnisty piasek luź ny o zab arw ien iu żó łto b ru natn y m , w g órnej części poziom u świeży, a w dolnej w ilgotny. Odczyn m a kw aśny, a od 110-1150 cm w y stę p u ją ślady oglejenia.
W ŁAŚC IW O ŚCI I PR Z Y D A T N O ŚĆ R O LNICZA
W b ad any ch glebach m am y a k tu a ln ie do czynienia z żyznością pozo stającą pod w pływ em człow ieka, a w p rzy p ad k u rigosoli pobielicow ych — ze sztuczną. N a tu ra ln a żyzność większości ty ch gleb k ształto w an a pod w pływ em leśnych zbiorow isk olchowych, n astępnie dębow ych i
dębowo-G l e b y m u r s z o w e w o t u l i n i e S ł o w i ń s k i e g o P a r k u N a r o d o w e g o 183
-bukow ych [27] b y ła znacznie większa. D z i ę c i o ł o w s k i [4] zaliczył n iek tó re z nich n a w e t do gleb m ezotroficznych.
Z w ielu elem en tó w żyzności w ty ch glebach głów nym i jej d e te rm i n an tam i są sto su nki w odne oraz su b sta n c ja organiczna.
T a b e l a 1
S k ład m echaniczny - M echanical com p o sitio n
HX p r e - M iąższośćpozioaćw ca P o ziea gene tyczn y C zęści s z k ie le towe > 1 ,0 xm Procentow y u d z ia ł w c z ę ś c ia c h z ie m isty c h f r a k c j i o 0 , mm F r a c tio n s w ith d ia m e te r / i n am / l n % o f e a r th y f r a c t i o n 1 ,0 - 0 ,5 - 0 ,2 5 - 0 ,1 - 0 ,0 5 - 0 ,0 2 - 0 ,0 0 5 - < 0 ,0 0 2 P ro -f i l e H o . Sampling d e p th cm G en etic h o riz o n S k e le to n p a rtic le s > 1 ,0 mm % 0 ,5 0,25 0 ,1 0,0 5 0 ,0 2 0,005 0,002
Gleby b ie lic o w e m u rsz aste - Podsolic-m ucky s o i l s
3 0-34 A1M 7,88 17,1 39,8 34,1 2,0 2 ,0 3,1 2 ,0 1.0 34-46 В 17,16 19,9 38,5 31,6 3 ,0 3 ,0 1.0 3 ,0 0 ,0 4 6 -/8 0 / С 6,00 12,5 42,5 36,0 3 ,0 2 ,0 1,0 3,0 0 ,0 /8 0 /- 9 5 С 1,64 10,9 55,6 28,0 2,0 1,0 0 .5 2 ,0 0 ,0 4 0-22 А1м 2.45 14,5 32 ,7 45,8 ■1,0 2 ,0 1,0 0 ,0 3,0 22-40 A2 0,1 5 3 ,8 38,2 53,0 2 ,0 0 ,0 0 ,0 2 ,0 1,0 4 0 -/6 2 / В 0 ,2 2 16,3 42,0 3 5 ,7 2 ,0 1,0 0 ,0 2 ,0 1.0 /6 2 /-Ô 7 в 0,81 20,0 26,0 49,0 2 ,0 2 ,0 0 ,0 0 ,0 1.0 .8 7 -/1 0 0 / с 0,6 6 40,8 39,8 15,4 2 ,0 1.0 0 ,0 0 ,0 1.0 /1 0 0 /-1 3 0 с 0,3 8 3 8 ,3 38,3 20 ,4 1,0 1.0 0 ,0 0 ,0 1.0 9 0-27 V 1,99 2 ,3 39,9 48 ,3 2 ,0 2 ,0 2 .5 1 .0 1.0 27-35 2,19 2 ,8 43,8 48,4 2 ,0 1,0 1.0 1.0 0 ,0 35-72 в 1,15 2 ,3 4 6 ,3 46,9 1,0 1,0 1,5 1.0 0 ,0 72-90 CG 0 ,0 0 0 ,0 11,4 83,1 3 ,0 1,0 0 ,5 1.0 0 ,0
Gleby m in eraln o -m u rszowe M lneral-m uck s o i l s
10 0-24
A1M 4,7 4 _ _ _ _ _ _ _ _
24-35 D1 0 ,7 5 2 ,3 48,7 43,0 3,0 1,0 ' 2 ,0 0 ,0 0 ,0
35-60 d2g 0,8 8 3 ,3 45,4 4 2 ,3 4 ,0 2 ,0 2 ,0 1,0 0 ,0
Gleby torfowo-murszowe p ły tk ie - Shallow peat-m uck s o i l s
13 0-16 A1M 0,18 _ - _ - - _ -
-16-30 T - - - - -
-30-40 A2 0 ,5 0 8 ,0 27,8 59,2 3,0 1 .0 1,0 0 ,0 0 ,0
40-67 В 3,85 13,5 36,5 44,0 2 ,0 1,0 0 ,0 3,0 0 ,0
67-110 CG 0,2 4 2 9 ,7 52,0 16 ,3 1,0 1,0 0 ,0 0 ,0 0 ,0
Gleby torfow o-m urвzowe ś re d n io g łę b o k ie - Medium deep peat-m uck s o i l s
16 0-15 - - _ - _ - - _ -15-50 T1 - - - -50-75 T2 - - - -75-83 DG 0 ,0 2 ,4 32,5 58,6 2 ,0 2 ,0 0 ,5 2 ,0 0,0 R ig o so le p o b i e l i c o w e m u r s z a s t e - R i g o s o l s d e v e l o p e d f ro m m u c k y - p o d s o l i c s o i l s 2 0 - 2 3 A1k 1 6 ,0 9 1 6 ,9 3 4 , 3 2 8 ,3 9 ,0 2,0 2 ,0 4 ,0 0,0 2 3 - 3 9 A1k 2 18,27 2 8 ,6 3 4 ,1 18,4 6,0 4 , 0 3 ,0 2,0 2.0 3 9 -4 8 A2 1,6 2 4 , 5 3 3 , 6 47,8 5 ,0 2 ,0 4 ,0 2,0 0,0 48-67 В 11,48 25,6 50 ,3 11,4 4 , 0 2 , 0 3 , 0 1,0 1,0 67-130 С 13,85 24,6 49,6 12,8 3 , 0 2 ,0 1,5 2,0 2,0
184 А. Мосек
Ze w zględu na „ le k k i” sk ład m echaniczny w oda w yciska zasadnicze p iętn o na ich w artości użytkow ej. Z rac ji m onofrakcyjnego, piaszczyste go s u b s tra tu m in eraln eg o (tab. 1) w ah an ia lu stra wód glebo w o -g run to - w ych n a w e t rzędu 20-30 cm m ogą w ty c h glebach decydująco m odyfi kow ać w a ru n k i bytow e roślin. P ew n y m tego potw ierd zeniem jest d ia m etraln ie o dm ienna w ilgotność tych sam ych gleb (profile 4 i 9), w o k re sach o różnej wysokości opadów , a tym sam ym głębokości zalegania wód g lebow o-gruntow ych (tab. 2). P a n u jąc e z atem p rzem ien n e w a ru n k i ana- erobiozy i aerobiozy sp rz y ja ją m in eralizacji su b stan cji organicznej tych gleb.
S ilnego zaakcentow ania w ym aga zagadnienie ilości w ody n iedostęp nej dla roślin. W spółczynnik trw ałeg o w iędnięcia W TW obliczono w o p ar ciu o m aksym aln ą higroskopijność, stosując w artość a = l,5 [20]. O trzy m an e w te n sposób w artości W TW dla p ró bek p o b ran y ch w okresie su szy z poziom ów A^M n iek tó ry ch p ro filó w (np. p ro fil 13) są wyższe niż oznaczona w nich w ilgotność a k tu a ln a w p ro cen tach w agow ych (tab. 2). W ydaje się, że zagadnienie to, aczkolw iek dysk u sy jn e ze wzgędu na p rz y ję tą w arto ść w spółczynnika a, w pełni m oże w yjaśniać częste w y stę pow anie na tych glebach tak zw anych przepalczysk, czyli m iejsc zasy ch an ia u p raw ian y ch roślin przed w ydaniem plonów.
Rola su b stan cji o rganicznej w o b jęty ch p racą glebach jest szczegól na, poniew aż z ra c ji p raw ie m o nofrakcyjnego sk ład u gran u lo m etry cz- nego piaszczystych skał m acierzy sty ch bądź podłoża stanow i niem al w y łączne źródło cząstek koloidalnych. Nie bez znaczenia pozostaje ró w nież rodzaj su b stan cji w yjściow ej, z k tó re j p ow stała oraz zw iązany z h ip- so m etrią poziom w yniesienia podścielającego s u b s tra tu m ineralnego. P ogląd ten potw ierdza k ilk u a u to ró w [8, 18, 22].
P ew ien obraz c h a ra k te ru su b sta n c ji org an icznej oraz stopnia jej po w iązania z m asą m in e raln a d aia w yniki fizycznego frak cjonow an ia po ziom ów próchnicznych. J a k z nich w ynika, z w y jątk iem poziom u А{ГМ p ro filu 16 we w szystkich w ierzchnich poziom ach pozostałych o d k ryw ek p rzew aża fra k c ja (M) o ciężarze w łaściw ym > 2 ,2 8 (tab. 4). S k ład a się ona z z ia rn m in eraln y ch , pow iązanych z niew ielką ilością su b stan cji organicznej. Z aw artość tej fra k c ji jest u jem n ie k orelow ana ze stra ta m i p rażen ia całej m asy glebow ej ty ch poziomów. Te sam e w yniki d ały b a d an ia R z ą s y [22, 23]. N ajm n iejszy udział w budow ie poziom ów ak u m u lacy jn y ch poszczególnych odk ry w ek, z w y jątk iem gleb torfo w o -m u r-
szowych, m a fra k c ja p reh u m u su (P < 1 ,5 9 ). S kłada się ona z częściowo zhum ufik o w anej już su b sta n c ji o rganicznej o raz dom ieszki nie zhum u - fikow anych resztek roślinnych, głów nie korzonków . S tra ty p rażen ia tej fra k c ji są najw yższe w glebach torfow o-m urszow ych. W pozostałych
gle-W yniki fra k c jo n o w a n ia poziomów ak u m u lacy jn y ch w p ły n a c h o ię ż k ic h R e s u l t s o f f r a c t i o n i n g acum m ulation h o r iz o n s i n h aevy l i q u i d s
T a b e l a 4 Nr p r o f i l u P r o f i l e No. M iąż3zość poziomów Sam pling de p th cm Poziom gene - tyczny Gene t i e h o riz o n
F r a k c je o m asie w ła śc iw e j - F r a c t i o n w ith th e s p e c i f i c w e ig h t
M > 2 , 2 8 s t r a t y p r a ż e n i a i g n i t i o n l o s s e s 2 ,2 8 -1 ,9 5 AC s t r a t y p r a ż e n i a i g n i t i o n l o s s e s 1 ,9 4 - 1 ,6 0 A1 s t r a t y p r a ż e n i a i g n i t i o n l o s s e s P ^ 1.5 9 s t r a t y p r a ż e n i a i g n i t i o n l o s s e s %
G leby b i e licow e m u rc z a ste P o d so lic -m u c k y s o i l s
3 0-34 AVM 96,70 1 ,3 7 1, 60 2 6 ,4 8 1 ,4 0 3 5 ,9 9 0,30 6 3 ,8 4
4 0-22 A.jM 9 2,60 2 ,9 4 2,60 2 6 ,2 4 3 ,3 0 44,68 1 ,5 0 6 3 ,5 5
Э 0-27 A .jM 8 9 ,7 0 1,2 3 3 ,4 0 2 4 ,2 9 6 ,4 0 54,5 9 0 ,5 0 7 4,91
G leby m in eraln o -m u rszo w e M in eral-m u ck s o i l s
10 0 -24 A^l 7 6 ,8 0 3 ,5 9 12,70 2 6 ,4 8 9,00 50,58 1 ,5 0 6 9 ,7 4
G leby torfow o-m urszow e p ł y t k i e S h a llo w p eat-m uck s o i l s
13 0-16 A^M 33,50 2 ,2 3 10,60 30,5 7 32,40 53 ,4 8 2 3 ,5 0 7 4 ,8 7
Gleby torfowo*-murszowe ś re d n io g łę b o k ie Medium deep peat-m u ck s o i l s
16 0-15 A^M 11 ,0 0 0 , 1 2 0,50 - 0 ,5 0 - 88,00 7 2 ,6 0
Rigosole pobielicowe mursza3te R ig o s o l s d e v elo p ed from m u c k y -p o d s o lic s o i l s
£ 0-23 V i 9 6 ,6 0 1 .1 5 2,20 2 0 ,3 4 0 ,9 0 4 9 ,1 0 0 ,3 0 6 4 ,4 8 G le b y m u r sz o w e w o tu lin ie S ło w iń sk ie g o P a rk u N a r o d o w e g o
00
05
o d . t a b e l i 2
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
G leby torfow o-m urszow e p ł y t k i e S h allo w p e at-m u c k s o l l e
13 0 -1 6 А1М 10,22 2 1,20 3 1 ,8 0 1 ,8 3 0 ,6 9 6 2 ,2 9 1 6 ,5 0 2 3 ,9 2 1 6 -3 2 т 13,76 2 5 ,0 5 3 7 ,5 7 1,71 0 ,4 5 7 3 ,6 8 2 5 ,0 5 5 5 ,6 6 32-40 А2 0 ,1 7 0 ,2 6 0 ,3 9 2 ,6 3 1 ,5 4 4 1 ,4 4 1 8 ,0 3 1 1 ,8 4 40-67 в 0 ,3 1 0 ,4 8 0,7 2 2 ,5 9 1,6 0 3 8 ,2 2 2 1 ,7 9 1 3 ,6 2 67-110 CG 0 ,1 2 0 ,1 9 0 ,2 8 2 ,6 4 1,68 36 ,3 6 2 6 ,1 7 15,58
Gleby torfow o-m urszow e ś r e d n io g łę b o k ie Medium d eep p eat-m u ck s o i l s
16 0 -1 5 A1M 16,60 2 3 ,6 2 3 5 ,4 3 1 ,7 5 0 ,3 2 8 1,71 7 1 ,4 2 223,18
15-50 T1 1 9,72 2 8 ,9 3 4 3 ,3 9 1,5 4 0 ,2 5 8 3 ,7 6 76,68 305,90
50-95 T2 10,35 19,31 2 8 ,9 6 1,9 6 n .o * n .o * n .o * n . o .
7 5 -8 3 DG 0 ,4 7 0 ,6 4 0,96 2 , 6 2 n . o , n . o . n . o . n . o .
R ig o s o le p o b ie lic o w e m u rs z a s te R ig o s o ls d e v e lo p e d from m u c k y -p o d s o lic s o i l s
2 0 -2 3 A1k 1 0,66 0 ,9 9 1,48. 2,61 1 ,5 9 3 9,08 15,61 9 ,8 2 23-39 A1k2 0 ,5 1 0 ,7 8 1 .1 7 2 ,6 5 1 ,7 2 3 5 ,0 9 1 1 ,0 3 6 ,4 1 39-48 A2 0 ,2 1 0 ,3 9 0 ,5 8 2 ,6 4 1 , 6 1 39,06 9 ,7 7 6 ,0 7 48-67 В 0 ,3 6 0,56 0 ,8 4 2 ,6 3 1 , 6 1 38,78 8 ,8 9 5 ,5 2 67-130 С 0 ,3 0 0 ,4 8 0,72 2 ,6 3 1,6 0 39,16 2 1 ,3 3 1 3 ,3 3 А . М о с е к
G l e b y m u r s z o w e w o t u l i n i e S ł o w i ń s k i e g o P a r k u N a r o d o w e g o 187
bach są one nieco niższe. P ro c en t w agow y fra k c ji A C i A L (tab. 4) p rzy jm u je najczęściej w artości pośrednie, nie w ykazując w odróżnieniu od ich s tra t p raż e n ia żadnych istotnych zależności.
T a b e l a 3
l i e k tó r e w ła śc iw o śo i chem iczne g le b - Soae ch em ica l p r o p e r t i e s o f s o i l s
I z p ro f i l u P ro f i l # No. M iąisz o ść poziomów Sam pling d e p th cm Poziom gene ty c z n y G e n etic h o riz o n pH P2° 5 k2° S t r a t y p ra ż e n ia I g n i t i o n l o s s e s С H н. A1w н20 KCl m g/100 g g leb y o f s o i l % m .e ./ЮО g g le b y o f s o i l
Gleby b i e licow e m u rsz aste Podaolic-m ućky s o i l s
3 0 - 3 4 A1M 5 ,5 5 4 , 3 0 1 2 ,2 2 , 4 2 ,1 6 0 , 9 2 0 ,0 7 0 , 1 7 0 ,1 9 3 4 - 4 6 В 6 ,1 5 4 ,9 5 1 . 4 1 ,6 3,2 2 1 , 0 4 0 , 0 4 0 ,26 0 ,0 3 4 6 - /8 0 / С 6 ,2 0 5 ,2 0 0 ,8 0 ,6 1 ,0 4 0 ,2 1 0 , 0 3 0 ,1 0 0,01 /8 0 /- 9 5 с 6 , 3 5 5 ,1 5 1.1 0 ,2 0 , 5 9 0 ,1 0 0 ,0 2 0 , 0 9 0 ,0 0 4 0 -22 А1м 5 ,9 0 4 ,7 5 4 , 5 2 , 4 3 ,7 3 1 ,7 4 0 , 1 7 0 ,2 8 0 ,0 7 22-40 5 ,8 5 4 , 6 5 0 , 3 ś l 0 , 1 7 0 ,0 8 0 ,0 3 0 ,1 6 0 ,0 2 4 0 - /6 2 / в 5 ,3 5 4 ,3 5 6,1 ś l 1 ,6 9 0 , 4 9 0 ,0 2 0 ,1 8 o ,* o / S 2 / - 8 7 1 5 ,2 5 4 , 4 5 4 ,1 ś l 0 , 7 4 0 , 2 5 0 ,0 2 0 , 1 7 0 ,0 9 8 7 - /1 0 0 / с 6 ,0 5 4 , 9 0 5 , 6 ś l 0 , 5 5 0 ,1 0 0,0 2 0 ,1 0 0 ,0 2 / 1 0 0 / - 1 3 0 с 5,00 4 , 4 5 3 ,1 ś l 0,21 0 ,0 * 0,01 0 , 1 5 0,06 9 0 -27 AM 5 ,3 0 4 , 1 5 4,1 0 , 7 6 ,3 3 2 ,8 8 0 ,2 8 0,21 1,02 2 7 - 3 5 4 5 ,8 0 4 , 7 0 0 ,8 ś l 0 , 5 8 0 , 1 3 0,01 0 ,1 4 0 ,0 0 35-72 В 6,20 5 ,0 0 1 ,5 ś l 1 ,3 3 0 , 3 7 0 ,0 4 0,11 0 ,0 3 7 2 - 9 0 с 6 ,0 5 5 ,0 0 0 ,2 ś l 0 ,3 1 ś l ś l 0 ,1 0 0,00
Gleby m ineràlüô-m uïszow é M ineral-m uck s o i l s
10 0 - 2 4 A i “ 4 ,7 5 3 ,9 5 3 , 9 0 , 5 1 2 ,9 0 5 ,8 2 0 , 3 9 0 , 2 3 1 ,3 8 2 4 - 3 5 D i 5 ,5 5 4 ,5 5 2 ,9 ś l 0 , 5 9 0 , 0 9 0,01 0 , 1 3 0 ,0 9 3 5 - 6 0
»2° 5 ,8 0 5 ,1 0 3 , 7 ś l 1 .4 2 0 , 4 6 0 , 0 3 0 , 1 9 0 , 0 7
Gleby torfow o-m urszowe p ły tk ie S hallow peat-m uck s o i l s
i : 0-16 A1M 5,20 4 ,8 0 2 , 4 4 ,8 6 5 , 0 7 1 8 ,3 0 0 ,5 6 0 ,2 2 0 ,0 8 1 6 -3 2 T 6 ,1 5 5 ,5 5 6 , 9 2 ,6 6 8 , 4 2 2 3 , 4 0 0 , 8 4 0 ,2 0 0 ,1 8 3 2 - 4 0 A2 5 ,5 0 5 ,1 0 0 , 7 ś l 1,02 0 , 1 7 0,007 0,11 0,00
40-67 В 4 ,1 5 3 ,9 0 4 , 7 ś l 0 , 9 7 0 , 2 3 0 ,0 0 7 0 , 2 4 0 , 4 2
67-110 CG 5,00 4 ,3 0 1,8 ś l 0 , 3 4 0 ,1 0 0 , 0 0 7 0 ,1 2 0 ,2 5
Gleby torfowo-muxszowe ś r e d n io g łę b o k ie - Medium deep peat-m uck s o i l
16 0 - 1 5 A-.TU 5 ,3 5 4 ,5 5 1 , 1 5 , 3 7 4 , 4 4 3 1 , 6 5 1 ,9 6 0 ,3 8 0 ,1 5 1 5 -5 0 4 ,8 5 4 ,8 0 о * э 3 ,5 8 3 , 6 2 3 5 ,2 5 2 ,8 0 0 , 3 7 0 ,1 5 5 0 - 7 5 T2 2,10 1 ,9 5 0 .1 3 , 2 5 3 , 2 2 1 8 ,9 0 1 ,4 0 n . o . n . o .
7 5 - 8 3 DG 2 ,9 5 2 ,8 0 0 , 3 ś l 1 ,4 7 0 , 3 9 0 ,0 1 0 ,6 1 1 ,6 3
R ig o so le p o b ielico w e m u rsz aste - R ig o so le d e v elo p ed from m u ck y -p o d so lic s o i l s
2 0 - 2 3 A1k 1 6 , 3 0 5,20 1 6 , 4 1 5 ,8 2 ,0 8 0 , 6 9 0 ,0 6 0 , 1 7 0 ,0 0
2 3 - 3 9 Al k 2 6 , 3 5 5 ,3 0 2 1 , 7 3 4 , 0 1,01 0 ,1 9 0,01 0 ,1 0 0,00
3 9 -4 8 A2 6,60 5 ,1 5 9 , 4 9 ,8 0 ,4 0 0 ,0 4 0 ,0 1 0 ,1 1 0,00
4 8 - 6 7 В 6 ,4 0 5 , 1 0 1 0 ,4 12,0 0 ,7 6 0 , 2 9 0 , 0 4 0 ,1 0 0,0 1
N ie k tó re w ła ś c iw o ś c i f i z y c z n e g le b . - Some p h y s i c a l p r o p e r t i e s o f s o i l s T a b e l a Z Nr p r o f i l u M iąższość poziomów Poziomg e n e ty c z n y Woda h i g r o s k o p i j -na Woda h i g r o s k o n i j - na maksym. W spółczynnik trw a łe g o w ię d n ię c ie C ię ż a r w łaściw y o b ję to ś c io w y C ię ż a r rz e c z y w is ty Poro w ato ść o g ó ln a W ilg o tn o śća k t u a ln a W ilg o tn o śća k t u a l n a P r o f i l e No* Sam pling d e p th cm h o r iz o nG e n e tic H y g ro sco p ic w a te r H y g ro s c o p isw a te r maximum Perm anent w i l t i n g c o e f f i c i e n t B ulk d e n s i t y d e n s it yB ulk p o r o s i t yT o t a l M cistu roc o n te n t M o i3 tu rec o n te n t % wag. - w e ig h t % G/cm^ g /c nr5 % o b j ę t . v o l . % % o b j ę t . voi.% w e ig h t % wag. % 1 Ź 3 4 5 ь 1 1 " б 9 'iO 11 V
Gleby b ie lico w e m u rs z a s te P o d so lic -m u c k y s o i l s
3 0 -3 4 A1M 0 ,6 7 0 ,8 3 1 ,2 4 2, 6 1 1,55 40,61 14,94 9 ,6 4 34-46 В 1,91 2 ,4 3 3 ,6 4 2 ,5 9 1,5 4 43 ,5 3 2 0 ,4 2 13,26 46- / 8О/ С 0 ,6 7 0 ,8 4 1,26 2 ,6 3 1,6 9 3 5 ,7 3 2 5 ,5 4 15,11 /8 0 /- 9 5 С 0 ,3 6 0 ,4 3 0 ,7 2 2 ,6 4 1,68 3 6 , /10 2 8 ,3 2 16, 86 4 0-2 2 A lM 0 ,7 8 1 ,1 0 1 ,6 5 2 ,5 7 1,51 4 1 ,2 4 7 ,5 0 4 ,9 7 22-40 A2 0 ,0 4 0 ,0 9 0 ,1 3 2, 6 1 1,58 39,4 6 6 ,8 6 4 ,3 4 4 0 - / 6 2 / В 0 ,7 3 0 ,8 8 1 ,3 2 2 ,6 0 1,68 35,3 8 7 ,4 3 4 ,4 2 /6 2 Л 8 7 В 0,30 0 ,4 6 0 ,6 9 2 ,6 4 1,70 3 5 ,6 0 7 ,5 5 4 ,4 4 8 7 - /Ю 0 / С 0,11 0 ,2 4 0 ,3 6 2 ,6 5 1 ,6 7 36,98 6 ,6 5 3,9 8 /1 0 0 /-1 8 0 С 0 ,0 8 0 ,1 7 0 ,2 5 2 ,6 5 1,66 37,36 18,24 1 0 ,9 9 9 0 -2 7 А1М 1,36 2 ,0 4 3 ,0 6 2 ,4 3 1,33 4 5 ,2 6 24,9 3 18 ,7 8 27-35 А2 0 ,0 9 0 ,1 5 0 ,2 2 2 ,6 0 1 ,5 3 41,15 13,17 8 , 6 1 35-72 В 0 ,6 0 0 ,9 1 1,3 6 2 ,5 7 1 ,5 7 33,91 2 0 ,3 5 12,9 6 72-90 CG 0 ,1 1 0 ,2 0 0,30 2 ,6 4 1,48 4 3 ,9 3 3 9 ,0 7 2 6 ,4 0
Gleby m in e raln o -m u rszo w e M iner a 1-muck s o i l s
10 0 -2 4 А1М 2,4 9 4 ,2 0 6 ,3 0 2 ,4 7 1,18 5 2 ,2 2 46 ,2 3 3 9 ,1 8 24-35 D1 0 ,2 6 0 ,3 9 0 ,5 8 2 ,6 7 1 ,6 1 3 9 ,6 9 2 9 ,5 4 1 8 ,3 5 35-60 D2G 0 ,4 5 0 ,5 7 0 ,8 5 2,6 1 1,5 7 3 9 ,8 4 33,43 2 1 ,2 9 18 8 A - M o c e k
Gleby murszowe w otulinie Słowińskiego Parku Narodowego 189 W raz ze w zrostem zaw artości p reh u m u su obserw ow ano popraw ę s tr u k tu ry ty ch poziomów. D om inująca p rz y dużym udziale fra k c ji m ine raln y c h M s tru k tu ra rozdzielnoziarnista (pola upraw ne) z jego spadkiem p rzechodziła stopniow o w dro bnoagregatow ą i g ru zełkow atą (łąki). N ie- w ątplw ie było to n astęp stw em zachodzących tu ta j procesów darniow ych. S tru k tu rę rozdzielnoziarnista w poziom ach A tM pól u p raw n y ch tw orzyły ziarn a k w arcu , luźno pow iązane z su b stan cją organiczną. W ystępujące sporadycznie — przy nieco w iększej w ilgotności ty ch poziom ów — a g re g aty słabo s tru k tu ra ln e ro zpadały się p rzy lekkim dotknięciu. Nieco w iększą trw ałością na ro zg niatan ie i rozm yw ające d ziałanie w ody odzna czały się tylko a g re g a ty poziom ów gleb torfow o-m urszow ych użytkow a nych jak o łąki. M iejscam i jed n ak , szczególnie w poziom ach silnie odw odnionych gleb torfow o-m urszow ych p ły tk ich (profil 13) sp otykano s tru k tu rę d ro b no pryzm atyczn ą zw aną też s tru k tu rą „koksikow ą” . Acz kolw iek odznacza się ona dużą trw ałością m echaniczną, to ze w zględu na m ałe zdolności m agazynow ania w ody jest w yrazem silnej d eg rad acji tych poziomów.
Różnice w ilości próch n icy w glebach poszczególnych podtypów są rów nież w yraźne, a m ianow icie: śre d n ia ilość p róchnicy w t/h a dla 14 o dk ry w ek wynosi:
— gleby torfow o-m urszow e — 279,9,
— gleby m in eralno -m u rszo w e — 183,6,
— g leby bielico w e m u rszaste — 1 4 2 , 4 ,
— rigosole pobielicow e m u rszaste — 43,2.
Z różnicow anie to w ynika oczywiście z odm ienności genetycznej w ierzchnich poziom ów poszczególnych gleb, ich w yniesienia nad po ziom m orza oraz sposobu użytkow ania. Szczególny w p ły w m a uży tkow a nie płużne, k tó re przez rozdrobnienie m asy organicznej oraz lepsze n a pow ietrzenie poziom ów A tM p otęg u je przebieg procesów m ineralizacji, przyspieszając tym sam ym u b y tek su b stan cji organicznej [8].
N a p o d k reślen ie zasługuje też porow atość ogólna tych praw ie m ono- fra k c y jn y c h gleb. W yższe jej w artości w poziom ach próchnicznych moż na tłum aczyć obecnością w iększej ilości su b stan cji organicznej, działal nością korzeni p o rastający ch ro ślin oraz upraw ą. W ahająca się n ajczęś ciej w przedziale 35-40% porow atość ogólna tw orzyw a m in eraln eg o b a d an y ch gleb św iadczyć może o ich luźniejszym układzie.
Z in n y ch cech na uw agę zasługuje zakw aszenie w szystkich p o d ty pów (tab. 3 ). J e s t ono w yw ołane zarów no jonam i w odorow ym i, jak i gli now ym i. W b ad an y ch jed n ak glebach obserw ow ano to dopiero p rzy p H Kc i < ; 4 , 3 0 . N ajk w aśn iejszy w w iększości profilów odczyn poziom ów w ierzchnich należy przypisać obecności w nich znacznych ilości w olnych kw asów p róchnicznych [18, 19] oraz m in eraln y ch , p ow stających w w
y-190 А. Мосек
niku rozkładu zw iązków organicznych przez d ro b no ustro je. W raz z sil nym w zrostem zakw aszenia zaobserw ow ano zw ężenie stosunku m iędzy kw asow ością h y drolity czn ą i w ym ienną. J e s t to w p ełni zgodne z danym i M u s i e r o w i c z a [10].
O a k tu a ln y ch zasobnościach poszczególnych podtypów glebow ych św iadczą ilości składn ikó w p rzy sw ajaln y ch dla ro ślin (tab. 3). Są one w analizow anych glebach b ard zo niskie, a w p rzy p ad k u potasu często tylko śladow e. W ynika to z w aru n k ó w sp rzy jający ch jego ługow aniu, w yw ołanych przepuszczalnością części m in e raln y c h tych gleb. M ała ilość przy sw ajaln eg o p o tasu jest także z pew nością ko nsekw encją n ik łe go n asycenia kom pleksu sorpcyjnego ty m katio n em (tab. 6). N iew ielką n atom iast zaw artość p rzysw ajalnego fosforu należy w iązać z m ożliw o ścią tw orzenia z glinem i żelazem tru d n o rozpuszczalnych związków fosforu. W znacznym stopniu mogą się do tego przyczynić oznaczone w olne i bezpostaciow e form y p ó łto ratlen k ó w [6]. Je d n a k ze w zględu na rozbieżne poglądy [15] odnośnie do przy datno ści m etody E gnera-R ieh m a do oznaczania ty ch fo rm po tasu i fosforu w poziom ach torfow ych o trz y m ane ilości należy tra k to w a ć jak o o rien tacy jn e.
W iększa zaw artość p rzy sw aja ln y c h form K 20 i P 20 5 w rigosolach, pozw alająca zaliczyć je do śred n iej i dobrej klasy zasobności w te sk ła d niki, w y n ik a praw dopodobnie ze zw ięźlejszego składu m echanicznego oraz chyba z nieco intensyw niejszego naw ożenia (gleby te leżą w ob rę bie wsi Sm ołdzino).
Z p u n k tu w idzenia żyzności b ad an y ch gleb w ażną cechą jest ich po jem ność sorpcy jn a oznaczona m etodą M a t t s o n a [14] (tab. 5). N ie m alże we w szystkich glebach bielicow ych m u rszasty ch i to rfo w o -m u r- szow ych p ły tk ich dostrzegam y dw a m aksim a pojem ności sorpcyjnej: jed no w poziom ach akum ulacyjno -pró chn iczn y ch , a d rug ie m niejsze w ilu- w ialnych. W poziom ach w m yw ania, oprócz nieco w iększej zaw artości próchnicy niż w poziom ach A 2 i C, zdolności so rp cy jn e potęgow ane są w iększą ilością koloidów m in e raln y c h w postaci półto ratlen kó w . W ge n e ra ln y m ujęciu udział poszczególnych kationów w nasyceniu kom pleksu sorpcyjnego b ad an y ch gleb tw o rzy n a stę p u jąc y szereg:
H > C a > M g > N a > K
P a ro k ro tn ie w iększa ilość zaadsorbow anego przez kom pleks so rpcy jny Na niż К w y nik a praw dopodobnie z bliskiego sąsiedztw a m orza. Z da niem bow iem B u c k m a n a i B r a d y ’e g o [3] w ysychające na brzegach ro zp ry sk i fal pozostaw iają osad ch lo rk u sodu, k tó ry w postaci słonego pyłu unosi się w po w ietrzu i rozpuszcza w wodzie opadów atm o sfery cz nych, p ow racając z deszczem do gleby. D odatkow ym źródłem sodu w tych glebach m ogą być także wody glebow o-gruntow e. Z agadnienie to w ym aga jed n a k dalszych badań.
Gleby murszowe w otulinie Słowińskiego Parku Narodowego 191
T a b e l a 5
Pojemność eo rp o y jn a - S o r p tio n c a p a c ity Nz p r o f i l * P r o f il* l o . Mląft uoś<S poziomtfw Sampling to p th Poziom £0*0-tyezn y Gonotio h o riz o n Са2+ Mg2+ На* ** Hn S T в . ,е ./1 0 0 g gleby o f s o i l Gleby b ie lie o w e m u rsz aste P o d so lic -n u c k y s o i l s
3 0-34 A1M 1ГЮ 0,60 0 ,1 9 0 ,1 2 3,80 2,01 5,84 34-46 В 3,10 0,1 0 0,2 3 0,11 5,40 3 ,5 4 8 ,9 4 4 6 -/8 0 / С 0 ,9 0 0,10 0,21 0,09 2,32 1,30 3,62 /8 0 /- 9 5 С 0,8 0 <31 0 ,3 0 0,06 1,72 1 , 1 6 2,88 4 0-22 А1м 1*10 0,20 0 ,2 3 0 ,0 7 5,00 1,60 6,60 22-40 Л2 0 ,2 0 0,1 0 0 ,1 4 0 ,0 2 0,71 0 ,4 6 1.17 4 0 -/6 2 / В 0 ,6 0 0,25 0 ,1 3 0 ,0 4 5,33 0 ,9 7 6,3 0 /6 2 /- 8 7 В 0,5 0 0,30 0 ,1 5 0 ,0 4 3,00 0 ,9 9 3,99 8 7 -/1 0 0 / с 0,5 0 0,40 0,16 0 ,0 4 1,62 1,10 2,72 /1 0 0 /-1 3 0 с 0 ,4 0 0,20 0,16 0 ,0 3 1,44 0,7 9 2,23 9 0 - 2 7 А 1м 3,10 0,40 0,1 8 0 ,0 7 8 ,5 5 3,75 12,30 27-35 А2 0,6 0 0,10 0 ,1 7 0 ,0 3 Ш З 0 ,9 0 2 ,0 3 35-72 В 2,00 0,50 0 ,2 7 0,06 3,00 2,73 5 ,8 3 72-90 CG 0 ,8 0 0,20 0 ,1 9 0 ,0 4 1 .13 1.23 2,36
Gleby m in eralno-aurszow e M in eral-au o k s o i l s
10 0-24 А 1М 2,4 0 0,50 0 ,28 0 ,15 16, 10 3 ,3 3 19,43
24-35 D1 0 ,6 0 0,60 0 ,2 4 0 ,06 1,80 1,50 3,30
35-60 *2G 0 ,9 0 0,20 0 ,2 7 0 ,0 5 2,92 1,42 4 ,34
Gleby torfowo-murszowe p ły tk ie - Shallow peat-m uck s o i l s
13 0-16 А1М 57,20 2,40 1,76 0 ,1 7 19,20 61,53 80,7 3
16-30 Т 64,40 4,20 1,96 0,09 13,05 73,65 86,7 0
30-40 А2 1,30 0 ,30 0 ,3 3 0 ,0 4 2,18 1,97 4,15
40-67 В 1,20 0,20 0 ,1 7 0,0 4 4 ,4 3 1 ,6 1 6 ,0 4
67-110 CG 1,00 0,10 0,26 0,05 1,95 1,41 3,36
Gleby torfow o-nurazow e ś re d n io g łę b o k ie Medium deep peat-m uck s o i l s
16 0-15 А^М 38,80 1,40 1.17 0 ,2 0 33,75 41,57 7 5,32
15-50 Т1 44,60 2,00 0 ,9 4 0,11 41,25 47,65 88,9 0
50-75 Т2 23,60 1,60 0,66 0,1 2 n*o. 25,98 n * o .
75-83 DG 2 ,50 0,50 0 ,2 4 0,06 7,54 3 ,3 0 10,82
R lg o so le pobielicow e m u rszaste R ig o so ls developed fro n m ucky-podsolic s o i l s
2 0-23 А1к 1 2,30 0,60 0,2 5 0,26 2,55 3,41 5,96
23-39 А1к 2 1,40 0,60 0 ,2 9 0 ,60 1*95 2,89 4,84
39-48 Л2 0 ,8 0 0,10 0,31 0 ,1 7 0 ,9 0 1,38 2,28
48-67 В 0 ,9 0 0,10 0,21 0,2 3 1,50 1,44 2,9 4
67-130 С 0 ,9 0 0,20 0 ,2 4 0,26 1.35 1,60 2,95
S topień nasycenia gleb katio n am i m etalicznym i, aczkolw iek p rz y jm u je d la poszczególnych podtypów glebow ych bardzo zróżnicow ane w a r tości, jest ogólnie niski. D obre re z u lta ty m ogłoby dać m arglow anie tych
192 А. Мосек
gleb o raz naw ożenie w zbogacające je w sk ład n ik i pokarm ow e, szczegól nie w potas i fosfor.
W budow ie m orfologicznej gleb bielicow ych m u rszasty ch i torfow o- -m urszow ych p ły tk ich oprócz m urszow ego c h a ra k te ru poziom ów w ierz chnich ud erza p ojaw ien ie się w ich części m in e raln e j poziom ów elu w ial- nych i iluw ialn ych . Św iadczą one o zachodzących tu ta j głów nie w p rze szłości procesach bielicow ania. Pom im o w iększego nagrom adzenia w ol nych form S i0 2, F e20 3 i A120 3 w poziom ach iluw ialny ch aniżeli eluw ial- nych (tab. 6) tru d n o jest określić intensyw ność ty ch procesów . P ropono w ane bow iem dla gleb leśnych obliczenia stopni zbielicow ania nie mogą być zastosow ane do gleb zagospodarow anych rolniczo.
W artość użytkow a w szystkich bad an ych gleb jest niska. Pod w zglę dem b o n itacy jn y m gleby te m ieszczą się w IV i V klasie. Ze w zględu na przydatn ość rolniczą pola u p raw n e należałoby zakw alifikow ać do 6 bądź 9 kom pleksu. W skład kom pleksu 6 w chodziłyby gleby o nieco m niejszej wilgotności, czyli w tych w a ru n k a ch nieco b ardziej w yniesione nad po ziom m orza. U żytki zielone należą do średn ich (2z) i słabych (3z), lecz udział ty ch pierw szy ch jest w iększy. D ecydującym czynnikiem o ich w artości b o n itacy jn ej jest i tu ta j gospodarka w odna.
P ew n ą popraw ę stosunków w ilgotnościow ych pow inny spowodow ać rozpoczęte podczas w ykon y w an ia b ad ań gleboznaw czych m elioracje tych użytków , o ile zostaną p rzeprow adzone praw idłow o. N ależy bow iem w spom nieć, że zabiegi m elio racy jn e były już tu ta j podejm ow ane od d aw na i to n iejed n o k ro tn ie. P o tw ierd za to istn ienie na m apach 1889 r. k a nałów G a rd n o -Ł eb a i Ł u p a w a -Ł e b a oraz p o d jęta ju ż w 1774 r. z in ic ja ty w y B r o n e k e n h o f a [9] p ró ba m elio racji tere n ó w położonych na południe od jeziora Łebsko. P olegała ona na w ykonaniu p rzekopu przez M ierzeję Ł ebską w celu odprow adzenia n ad m iaru w ody do m orza. Za kończyła się jed n ak fiaskiem , gdyż sp iętrzenie wody w m orzu spowodo w ało zam iast osuszenia zalanie teren ó w o taczających jezioro.
C zynnikiem ograniczającym z pew nością zasięg a k tu a ln ie p rzep ro w adzanych m elio racji jest znaczna p ow ierzchnia gleb należących do go spod arstw p ry w a tn y c h , nie objęty ch tym i zabiegam i. P row adzona n a nich gospodarka m a często c h a ra k te r w ybitnie ekstensyw ny, a nie zawsze w łaściw ie w y k onan a u p raw a i zm ianow anie sp rz y ja ją silnej m in e ra li zacji i tak już m ałej ilości su b stan cji organicznej tych gleb. Wobec ubo gich skał m acierzystych żyzność b ad an y ch użytków zależeć będzie głów nie od stosunków w odnych i w łaściw ości w ierzchnich części ich profilów glebow ych. D latego najw łaściw szym użytkow aniem bad any ch gleb w y daje się w yłączne przeznaczenie ich na łąki. Jak o pola u p raw n e pow inny być użytkow ane ty lk o gleby na stożku napływ ow ym . P rz y w łaściw ie w y konanych m elioracjach i ich p ielęg n acji oraz racjo n aln y m naw ożeniu
Gleby murszowe w otulinie Słowińskiego Parku Narodowego 193 T a b e l a 6
Wolne bezpostaciowe f o n y półtoratlenków - Free amorphous f o n s sesquioxydes
Hr p r o f i l u P r o f i l e Ho. M iąższość poziomów Sampling d ep th om Poziom g e n ety cz ny G en etie h o riz o n S i0 2 р . 2° з А12о 3 р 20 3 %
Gleby b ie lic o w e m u rsz aste - P odsolic-m ucky s o i l s
3 0-34 A1M 0 ( 12 0 ,2 3 0 ,01 0 ,2 4 34-46 В 0 ,2 4 0 ,3 5 0 ,6 8 1 ,0 3 4 6 -/8 0 / С 0 ,2 8 0 ,2 6 0 ,1 3 0 ,3 9 /8 0 /-9 5 с 0 ,2 3 0 ,2 2 0 ,0 4 0 ,2 6 4 0-22 1 1м 0 ,1 0 0 ,3 9 0 ,4 5 0 ,8 4 22-40 л 2 0,0 6 0 ,0 9 0 ,0 9 0 ,1 8 4 0 -/6 2 / в 0 ,2 0 0 ,2 5 0,71 0 ,9 6 /6 2 /- 8 7 в 0 ,1 4 0 ,2 0 0 ,5 0 0,7 0 * 8 7 - /1 0 0 / с 0 ,1 0 0 ,1 3 0 ,0 2 0 ,1 5 /1 0 0 /-1 3 0 с 0 ,1 4 0,11 0 ,0 2 0 ,1 3 9 0-27 А1м 0 ,1 7 0 ,5 2 0 ,4 2 0 ,9 4 2 7 - 3 5 А2 0 ,0 5 0 ,1 3 0 ,0 2 0 ,1 5 35-72 в 0 ,1 3 0,2 5 0 ,0 2 0 ,2 7 72-90 CG 0 ,1 3 0,08 0 ,01 0 ,0 9
Gleby m ineralno-m urszow e - M ineral-m uck s o i l s
10 0-24 А1М 0 ,1 2 0 ,9 9 0 ,2 3 1,22
24-35 D1 0 ,0 8 0,1 6 0 ,0 5 0,2 1
35-60 D2G 0 ,0 7 0 ,1 2 0 ,0 4 0 ,1 б
Gleby torfowo-murszowe p ły tk ie - Shallow peat-m uck s o l l e
13 0-16 А^М 2,20 4,38 0 ,5 5 4,9 3
16-32 т 3,2 2 4,11 0 ,9 9 5,1 0
32-40 А2 0,13 0,18 0 ,0 2 0 ,2 0
40-67 в 0,1 5 0,31 0 ,0 3 0 ,3 4
67-1100 CG 0 ,0 9 0,1 5 0 ,0 5 0 ,2 0
Gleby torfowo-murszowe ś re d n io g łę b o k ie - Medium deep peat-m uck s o i l s
16 0-15 A. TM 0 ,4 7 3,60 2,5 5 4,1 5
15-50 T i 0,4 5 3,78 0 ,5 3 4,31
50-75 Т2 0,31 4 ,95 0,1 3 5*08
75-83 DG 0 ,2 7 0 ,2 5 0,08 0 ,3 3
R ig o so le pobielicow e m urszaste - R lg o so ls developed from m ucky-podsolic s o i l s
2 0 -23 V i 0 ,2 3 0 ,2 7 0,01 0 ,2 8
23-39 А1к2 0 ,1 7 0,21 0 ,0 3 0 ,2 4
39-48 Л2 0,11 0 ,1 3 0 ,0 2 0 ,1 5
48-67 в 0,11 0 ,18 0 ,0 3 0,21
67-130 С 0 ,1 3 0 ,1 3 0 ,0 2 0 ,1 5
gleby te m ogą stan ow ić dobre zaplecze surow cow e dla istn iejący ch w P rz y b y n in ie i Łokciow em su szarn i W ieloobiektow ego G ospodarstw a Ł ąkarskiego.
N aw ożenie z pow odu m ały ch zdolności sorp cyjnych oraz dużej p rze puszczalności ty ch gleb p o w in n o b yć p rzepro w adzane k ilk a k ro tn ie
194 А. Мосек
w okresie w egetacji, gdyż większość dostarczonych jesienią składników pokarm ow ych zostanie w iosną w yługow ana.
O sobnym , d y sk u sy jn y m zagadnieniem jest sp ra w a zgodności a k tu a l nego rolniczego w y korzystan ia tych gleb — z ra c ji ich w ystępow ania w o tu lin ie p a rk u narodow ego — z w ym aganiam i ochrony środow iska przyrodniczego.
O baw y budzi p rzede w szystkim w p ły w istniejącego użytkow ania łąk (naw ożenia) na chronione asocjacje roślin n e i św iat zw ierzęcy przyleg łych teren ó w p ark u .
Wobec silnie przepuszczalnego s u b s tra tu ty ch gleb i w ysokiego stan u wód gleb ow o-gruntow ych duża ilość dostarczanych im składników sp ły w a do przybrzeżn y ch jezior, co pow oduje ich sztuczną eutrofizację i za rastan ie. Proces ten uniem ożliw ia obserw acje stopniow ego p rzejścia m ię dzy roślinnością lądow ą a zespołam i roślinności w odnej. Nie bez w pły w u n a m ożliwość prow adzenia obserw acji ornitologicznych pozostaje hałas pracu jący ch m aszyn rolniczych. T ru d n o także przew idzieć dzisiaj, jakie n astę p stw a w yw ołają zakrojone na szeroką skalę w spom niane m e lio racje wodne. O suszanie tych teren ó w może niek orzystnie oddziałać na przy ległe te re n y leśne P a rk u , w yw ołując nie zam ierzone skutki. O strzeżeniem m ogą być m elio racje łąk w K am pinoskim P a rk u N arodo w ym , k tó re spow odow ały obniżenie wód g lebow o-gruntow ych w p rz y ległych lasach, przez co w y w arły u jem n y w pływ na d rzew ostany [24].
G EN EZA I EW O LUC JA GLEB
Pod w zględem genezy obszar zajm ow any przez gleby o c h a ra k te rz e m urszow ym m ożna podzielić na dw ie części, k tó ry c h granicę w ogólnym zarysie stanow i w ał w ydm ow y, po k tó ry m przebiega droga łącząca Sm ołdzino z K lu kam i (rys. 2).
W ystępujące po południow ej stro n ie tego w ału gleby, w większości h ydrogeniczne, zaczęły się najpraw do p o d ob n iej tw orzyć w m łodszym dryasie. P rzyczy ną zm ian hydrologicznych w ty m te re n ie m ogły być in ten sy w n e procesy eoliczne [7], w y nik ające z silnie zred uk ow an ej w sto su n k u do poprzedniego o k resu (allerödu) p o k ry w y ro ślinnej. E fektam i tych procesów są zlokalizow ane na stożku napływ ow ym rzeki Ł upaw y oraz w zdłuż drogi Sm ołdziński L a s-K lu k i ciągi w ydm . Dow odam i n asile nia działalności eolicznej są rów nież zn ajd ujące się na wschód od Sm oł dzina, w k ie ru n k u Sm ołdzińskiego Lasu, p orośnięte sosną m ałe zw yd- m ienia ok reślan e jako w ydm y silnie zniszczone przez d eflację oraz pola w ydm kupkow ych [13]. P ow stałe w ydm y uniem ożliw iały m iejscam i od pływ wód z obniżeń, w ty ch w a ru n k a ch tw orzyły się lokalne p ły tk ie je- ziorzyska, k tó re n astęp n ie z a ra sta ły to rfem [16, 27]. W ydaje się, że za
Gleby murszowe w otulinie Słowińskiego Parku Narodowego 195
początkow any tu na przełom ie sch y łk u p lejsto cenu i holocenu rozw ój torfow isk trw a do dziś. W obniżeniach n agrom adziły się w iększe po k ła dy torfu , a w m iejscach nieco w yniesionych — n a podłożu m ineralny m — miąższość to rfu w ah ała się około 1 m. N a stożku napływ ow ym rzeki Ł upa w y ze w zględu n a m niejszą w ilgotność procesy torfotw órcze objęły ty lk o s tre fę krańcow ą, a ich m iąższość nie sięgnęła praw dopodobnie 50 cm. D latego pow stały tu ta j gleby torfow e pły tk ie.
N ależy więc p rzyjąć, że p ierw o tn y obraz p o kry w y glebow ej obsza rów położonych na południe od w ału w ydm ow ego w yglądał n a stę p u ją co: krań co w ą północno-w schodnią stre fę stożka napływ ow ego pokryw ały gleby torfow e p ły tk ie, dalej w k ie ru n k u w schodnim ze w zględu na obni żanie się te re n u pow staw ały gleby torfow e średnio głębokie, przechodzą ce n astęp n ie w głębokie o miąższości to rfu sięgającej pow yżej 150 cm. Zapoczątkow ane n a przełom ie X V III i X IX w ieku m elioracje i rol nicze użytkow anie ty ch gleb spow odow ały obniżenie poziom u wód gle- bcw o-gru n to w y ch i ty m sam ym zaham ow anie procesów torfotw órczych, a u ruchom ienie procesów m u rszenia torfów . S k u tk i tego u jaw n iły się n a jw y ra ź n ie j w m iejscach o n ajcieńszej w arstw ie torfu. W rezu ltacie ty ch zm ian w zasięgu stożka napływ ow ego z gleb torfow ych p łytkich, w k tó ry c h proces m u rszenia o bjął całkow icie w arstw ę torfu, w ytw o rzy ły się gleby m in eraln o-m u rszow e [17]. Obecnie ślady to rfu w tych glebach w y stęp u ją ty lk o w m ikrozagłębieniach.
E w olucję ty ch gleb m ożna więc p rzed staw ić następująco:
gleba in icjaln a glejow a-> gleba to rfiasto -g lejo w a-> gleba torfow a p ły tk a ->gleba to rfow o-m urszow a-> gleba m in eraln o m urszow a
Na w yniesieniach dalszym stad iu m tej ew olucji jest daleko posunięty u b y tek m ate rii organicznej.
Z astan aw iający jest b ra k w p ro filach gleb m in eralno -m urszow y ch po ziom ów elu w ialn y ch i iluw ialnych, obecnych w sąsiednich glebach bieli- cow ych m urszastych. W obec ta k samo ubogiego i przepuszczalnego sub- s tra tu m in eraln ego ty ch gleb m u siały tu ta j w ystępow ać jakieś dodatko w e czynniki uniem ożliw ające przebieg p rocesu bielicow ania. W ydaje się, że przyczynę tego należy u p a try w a ć w bardzo w ysokim i m ało zm ien nym stanie wód glebow o-gruntow ych, jak i mógł w ystępow ać w glebach m ineraln o -m u rszo w ych na przełom ie okresów subborealnego i su b a tla n - tyckiego. Do takiego poglądu sk łan ia p rzy leg ły do nich od w schodu i po łu d n ia obszar jeszcze dziś silnie w ilg otn y ch gleb torfow ych. M niej p ra w dopodobną hipotezą w ydaje się, że różnice m orfologiczne ty ch gleb m ogą być spow odow ane nieco inną histo rią szaty roślinn ej, p o rasta ją c ej w p rze szłości te w iekow o różne teren y .
W glebach torfow y ch śre d n io głębokich proces m u rszen ia objął tylko górną część to rfu . Nie m ożna w ykluczyć tu ta j przem iennego w ystępow
a-196 А. Мосек
nia procesów m u rszotw órczych i torfotw órczych, odpow iednio uzależ nionych od rocznych i okresow ych w ah ań wód glebow o-gruntow ych.
Schem atyczny przebieg ew olucji ty ch gleb m ożna p rzedstaw ić n a stępująco:
gleba in icjaln a glejow a-> gleba to rfiasto -glejow a-> gleb a torfow a p ły tk a -►gleba torfow a średnio głęb o k a-^g leb a torfow o-m urszow a średnio
głęboka
W m iejscach n ajn iżej położonych, w sąsiedztw ie lasów O bw odu Och ronnego K luki i po południow ej stro n ie k a n a łu Ł u po w a-Ł eb a, w y stę p u je z w a rty kom pleks gleb torfow ych głębokich (rys. 2), w k tó ry ch w d al szym ciągu zachodzą procesy torfotw órcze, być może tylko m iejscam i w lata ch szczególnie suchych zastąpione procesam i m u rszenia.
W yd atn ą pom ocą do o d tw o rzen ia genezy i ew olucji gleb upraw ny ch, położonych po północnej stro n ie drogi S m ołdzino-K luki, są bad ania D z i ę c i o ł o w s k i e g o i T o b o l s k i e g o {5], w zachow anym po dziś dzień kom pleksie gleb bielicow ych m u rszasty ch i torfow o-glejow ych w lesie dębow o-bukow ym w K lukach. P oczątek rozw oju większości tych gleb p rzy p a d a n a m łodszy holocen, a ściślej od o k resu atlantyckiego. W iąże się to z zapoczątkow aną w a tla n tic u m tra n sg re sją litoryn ow ą po łudniow ego B ałtyku. W pływ tra n s g re s ji był tu ta j zarów no bezpośredni (zasięg), jak i p ośredni (w ynikające n astępstw a). Tw orzący się bowiem b a r brzegow y M orza L itorynow ego w m iejscach stycznych do lądu [13] uniem ożliw iał odpływ wód z ląd u , przyczy n iając się do zabagnienia te ren u , a m iejscam i n a w e t do p ow stania słodkow odnych jeziorzysk. Obok nich lokalnie tw orzy ły się także słonow odne zatoki lagunow e. N astępo wego to wówczas, gdy podnoszenie się poziom u m orza było w iększe od tem pa nadbudow y b a ru i w ody m orskie m iejscam i p rze d z ie ra ły się p rzezeń na południe. S iady tak iej zatoki ze szczątkam i fau n y m orskiej obserw ow ano podczas b ad ań teren ow y ch w m ate ria le piaszczystym , w y rzuconym p rzy pogłębianiu końcow ego odcinka k a n a łu G ardn o-Ł eba, na północny w schód od drogi d o Czołpina. W ysoki poziom w ód glebow o- g ru n to w y ch oraz w ystęp o w an ie w spom nianych jeziorzysk w w y d a tn y m sto pniu przy czyn iło się do zato rfien ia północnej części tego obszaru. Nie k iedy pod torfem w y stęp u ją cienkie w a rstw y gytii.
P roces p rz y ro stu m asy torfo w ej był p on adto z pew nością potęgo w any w yższym i opadam i i podw yższoną te m p e ra tu rą , c h a ra k te ry sty c z n ą d la k lim atu okresu atlan tyckieg o . Procesy torfotw órcze lokalnie m iały już tu ta j m iejsce w ok resach poprzedzających tra n sg re sję [27], większość jed n ak obszaru uległa zato rfien iu po tra n sg re sji lito ry no w ej. Miąższość to rfu była uzależniona od istn iejący ch wówczas den iw elacji tere n u . W y stęp u jące tu zm ienne sto su nki w odne pozw oliły n a w y tw orzenie p ły tk iej w arstw y torfow ej. W ydaje się, że ty lk o lokalnie p rzek raczała ona 50 cm.
Gleby murszowe w otulinie Słowińskiego Parku Narodowego 197 W przew adze p o w staw ały z a te m gleby torfow e p ły tk ie z w a rstw ą to rfu około 40 cm. W aru n k i sp rzy jające bielicow aniu na przełom ie okresu subborealnego i su b atlan ty ck ieg o [19] spow odow ały w ytw orzenie się w ubogim i przepuszczalnym su b stracie m in e raln y m ty ch gleb s tre f w y m yw an ia i w m yw ania. Pom im o w yraźnego w ykształcenia się iluw ium nie doszło nigdzie do w ytw o rzen ia o rsztynu, na co w pływ ać m ógł w ysoki sta n wód glebow o-gruntow ych.
Z agospodarow anie oraz m elioracje ty ch gleb spow odow ały ich osu szenie i w kroczenie procesów m urszenia. W efekcie w ykształciły się gle by torfow o-m urszow e pły tk ie, w y kazu jące cechy bielicow ania. S chem at tej ew olucji jest n astęp ujący:
gleba in ic ja ln a glejow a-> gleba to rfiasto -g lejo w a-^ g leb a torfow o-glejow a p ły tk a -> g le b a torfow o-glejow a p ły tk a z oznakam i m urszenia i bielico-
w ania-> gleb a torfow o-m urszow a p ły tk a z oznakam i bielicow ania W m iejscach obniżonych, gdzie m iąższość to rfu przekroczy ła 50 cm, w podłożu m in e raln y m nie w ystępow ały ślady bielicow ania. Z czasem po zm ianie stosunków w odnych gleb y te p rzek ształciły się w gleby to r- fow o-m urszow e śred n io głębokie. P rzechodziły one przypuszczalnie n a stęp u jący cykl rozw ojow y:
gleba in icjaln a glejow o—»-gleba torfiasto -g lejo w a-> gleb a torfow o-glejow a p ły tk a -> g le b a torfow o-glejow a śre d n io głęboka-> gleba torfow o-
m urszow a śred nio głęboka
Nieco in n y był praw dopodobnie rozw ój gleb w y stępujących pasem stycznym od północy do opisanych pow yżej gleb torfow o-m urszow ych p ły tk ich i częściow o średnio głębokich, a g raniczących od p ołu dn ia z w a łem w ydm ow ym , po k tó ry m p rzebiega d roga ze Sm ołdzina do K luk. Z ajm u ją one m iejsca nieco b ard ziej w yniesione. W edług w yników b a dań palinologicznych [26], gleby te znajdo w ały się już poza bezpośred nim zasięgiem wód m orza L itorynow ego. Pom im o iż tw orzyły się one w ty m sam ym czasie co gleby torfow o-m urszow e i w w a ru n k a ch wyso k iej wilgotności, nie przeszły typow ego stad iu m torfow ego. Ich zhum ifi- kow ana w dużym stopniu su b sta n c ja organiczna wyw odzi się raczej bezpośrednio z dobrze rozw in iętej i n astęp n ie silnie zm urszałej ek to- p róchnicy ty p u m or, sp otyk an ej do dzisiaj w p rzyleg łych leśnych gle bach bielicow ych m u rszasty ch Obw odu O chronnego K luk i [4]. M ożna zatem sądzić, iż zagospodarow ane obecnie rolniczo gleby bielicow e m u r- szaste w yw odzą się w łaśnie z ty ch gleb leśnych, lecz z daleko bard ziej zaaw ansow anym i procesam i m u rszenia, spotęgow anym i głów nie przez czynnik antropogeniczny. A k tu aln ie bow iem ich poziom y m urszow e uległy rad y k a ln ej m odyfikacji w w y n ik u zabiegów u praw ow ych oraz pod specyficznym w pływ em roślinności d arniow ej, zm ieniając tym sa m ym sw ój p ierw o tn y c h a ra k te r.
