Jan Nowaczyk
Z dyskusji o zasadzie sprzeczności w
polskiej literaturze filozoficznej
ostatnich lat
Studia Philosophiae Christianae 3/1, 301-305
w o k reślen iu zw rotu sa lv a v e r ita te .!8 N ie w ą tp liw ie r ela c ja id en ty czn o ści o r a z in k lu zji ok reślon a je s t czysto fo rm a ln ie i n ie k w a n ty ta ty w n ie . Tak przeto u tw orzon y ra ch u n ek id en ty czn o ści i in k lu zji, to ja k b y zaczątek o góln ej te o r ii form .
J eszcze w jed n y m p rzeja w ia się fo rm a lizm L eibniza. D ok on ał on m ia n o w ic ie bardzo d o n iosłego w d ziejach d ed u k cji od k rycia — znalazł a r y tm ety czn ą in terp reta cję sy lo g isty k i A ry sto telesa . P o słu g iw a ł się nią przy sp ra w d za n iu p op raw n ości n iek tó ry ch sch em a tó w w n io sk o w a n ia b ezp o śred n ieg o i p o śred n ieg o .19
N a za k o ń czen ie w a rto p o d k reślić jeszcze jed en m om en t r e w o lu c y j- n o śc i k o n cep cji L eib n iza. P r z e ja w iła się ona i w ty m , że w sp ó łcześn i n ie b y li w sta n ie p rzejąć ty ch n o w a to rsk ich id ei i długo trzeba b yło czek ać aż sta ły się p o w szech n ą w ła sn o śc ią lo g ik ó w .
JA N N O W ACZYK
Z d y sk u sji o zasad zie sp rzeczn ości w p o lsk ie j litera tu r ze filo z o fic z n e j o sta tn ich la t
1. T em a tem d y sk u sji b y ł sto su n ek lo g ik i form aln ej do d ia lek ty k i. 'D ysk u sja ta z k o n ieczn o ści d o ty czy ła isto tn eg o w tej sp r a w ie p roblem u
in terp reta cji lo g iczn ej za sa d y sp rzeczn ości i d ia lek ty czn ej sp rzeczności. W P o lsc e d y sk u sję zap oczątk ow ał A. S c h a f f 1 A utor ten, in terp retu ją c d ia le k ty c z n ie zja w isk o ruchu, d ostrzegł w n im sprzeczn ość, p rzez co p ra k ty c z n ie za p rzeczy ł p raw om ocn ości lo g iczn ej zasadyi n iesp rzeczn ości. P o d o b n ie p o stą p ił ta k że W. W u d e l2.
K. K łó sa k 3, p r z e c iw n ie n iż S ch a ff, stw ierd ził, ż e o d rzu cen ie d ia le k ty czn ej in terp reta cji ru chu u su w a p o d sta w ę do tw ierd zen ia , iż p raw o tożsam ości, sp rzeczn ości oraz" w y łą czo n eg o środ k a, u ję te w a sp ek cie o n k ologiczn ym i lo g iczn y m , są b łęd n e w o d n iesien iu do ruchu. O p o w ied zia ł
18 N ie w y d a ją się to być jed n a k d e fin ic je fo rm a ln e, bo w a rto ść lo g iczn a n ie je s t zak resem zd an ia ja k u F regego. Por. R. K au p p i, dz. cy t., s. 262— 3.
19 Zob. L. C outurat, O p uscules..., s. 75— 92. Por. teg o ż autora, La lo g iq u e de L eib n iz d ’après d ocu m en ts in éd its, P aris 1901, 326— 334.
1 Z asada sp rzeczn ości w ś w ie tle lo g ik i d ia lek ty czn ej, M yśl W sp ó ł czesn a 3— 4 1946 328— 353. D la m iesięc zn ik a „M yśl W sp ó łczesn a ” p r z y j m u ję skrót: M w; w d alszym cią g u p o słu g iw a ł się b ęd ę ty lk o tym skrótem .
2 P o w s ta n ie lo g ik i w y ższej, M w 3 1947 343— 368.
3 D ia lek ty czn a in terp reta cja ruch u i jej k ry ty k a , A ten eu m K a p ła ń sk ie z. 1 1948 1— 13.
s ię za n iem o żn o ścią p rzy jęcia d ia lek ty czn ej d e fin ic ji ru chu oraz p od an ej p rzez diam at g en ezy ruchu.
S p ra w ę stosu n k u m ark sizm u do lo g ik i form aln ej p o ru szy ł n a stęp n ie S. O sso w sk i w dw óch a rty k u ła ch 4, w k tórych sta ra ł się w y tk n ą ć b łęd y sta n o w isk a zajęteg o p rzez S ch a ffa . T en o sta tn i z k o le i u siło w a ł od e p rzeć zarzu ty O sso w sk ieg o i bronić sw eg o sta n o w isk a 5. P ośred n io sp ra w y lo g ik i form aln ej w r e la c ji do d ia le k ty k i d otyk a S. J a ś k o w s k iG, k tó ry c h cia ł za p ro jek to w a ć „ sfo rm a lizo w a n ie” lo g ik i d ia lek ty czn ej.
2. M om en tem zw rotn ym w d y sk u sji o za sa d zie sp rzeczn o ści sta ło się w y s tą p ie n ie K. A jd u k ie w ic z a 7, k tó ry rozp ra co w a ł za g a d n ien ie in te r p r e ta c ji ru ch u i ap orii e lea c k ich . Jego rozw ażan ia p rzy czy n iły się do w ła śc iw e g o w y ś w ie tle n ia sto su n k u lo g iczn ej za sa d y n iesp rzeczn o ści do m a rk sisto w sk iej d ia lek ty k i, k tóra ze sp e c ja ln y m ak cen tem p o d k reśla tk w ią c ą w p rzed m iotach i zja w isk a ch jed n ość p r z e c iw ie ń stw , s ił i te n d en cji w z a je m n ie się w y łą c z a ją c y c h . P rzep row ad zon a p rzez A jd u k ie w i cza dok ład n a an aliza ru chu i ap orii e le a c k ic h sp o w o d o w a ła , ż e argu m en ty p r z e c iw n ik ó w lo g iczn ej za sa d y n iesp rzeczn o ści zn aczn ie o sła b ły . Co w ię c e j, np. S ch a ff, za p o zn a w szy się z n ią, r e w id u je sw o je d o ty ch c za so w e sta n o w isk o , w y n ik ie m czego z m ie n ił zu p ełn ie s w o je p o g lą d y co do ro zu m ien ia za sa d y sp rzeczn ości. U zn ał jej p o w szech n ą p ra w o m ocność oraz stw ierd ził, że lo g ik a form aln a w n iczym n ie p rzeczy d ia - le k ty c e . P ozorna sp rzeczn ość, jak iej tu ta j n iek tó rzy s ię dop atru ją, jest, ty lk o n a stę p stw e m „ sem a n ty czn o -term in o lo g iczn eg o n iep o ro zu m ien ia ” 8.
3. M. K o k oszyń sk a 9 -wskazała n a złożon y ch arak ter lo g ik i form alnej, i d ia le k ty k i oraz o p o w ied zia ła się za b ra k iem sp rzeczn o ści m ięd zy tym i. d w om a d y scy p lin a m i. P o d k reśliła złożon ość z ja w is k w obu d y scy p lin a ch w y ró żn ia ją c w każd ej p ię ć p oziom ów . Oto one: poziom p ie r w sz y — lo g ik a o b ie k ty w n a i d ia le k ty k a o b iek ty w n a ; d ru gi — lo g ik a w sfo rm u
4 T eo rety czn e zad an ia m ark sizm u , M w 1 1948 3— 19 oraz N a szlak ach m ark sizm u , M w 8 1948 19—-35.
5 M arksizm a rozw ój n au k i, M w 6— 7 1948 245— 264.
6 R ach u n ek zdań dla sy s te m ó w d ed u k cy jn ie sp rzeczn ych , S tu d ia S o c ie ta tis S cien tia ru m T oru n ien sis 1948, v ol. 1 nr 5, sec. A.
7 Z m ian a i sp rzeczność, M w 8— 9 1948 35— 53.
8 S ch a ff, D ia le k ty k a m a rk sisto w sk a a zasad a sp r z e c z n o ś c i,. M y śl F ilo zoficzn a 4 1955 143— 159. T ym art. S c h a ff ch ce u zu p ełn ić art. W. R o i- b ieck ieg o . N iek tó re zagad n ien ia lo g ik i fo rm a ln ej w św ie tle te o r ii m ark - sizm u -len in izm u . R olb ieck i w sw y m art. p o m in ą ł isto tn y p rob lem in te r p r e ta c ji ru chu na g ru n cie m a r k sisto w sk ie j d ia lek ty k i. Z d an iem zaś- S c h a ffa n ie m ożna w ła ś c iw ie p o sta w ić zagad n ien ia za sa d y sp rzeczn ości i stosu n k u jej do d ia lek ty k i, je ś li p rzed tem n ie ro zp ra cu je się prob lem u ruch u i rea ln ej sp rzeczn ości, k tórą rzek om o za w iera ć m a ru ch. N ied o p u szcza ln e p o m in ięcie p rob lem u ru chu zarzuca S c h a ff ró w n ie ż d y sk u sji ra d ziec k iej w 1951 r. nad p ra w a m i logik i.
9 W sp r a w ie stosu n k u lo g ik i do d ia lek ty k i, S tu d ia L ogica, t. III 1955 184— 203.
ło w a n iu on to lo g iczn y m i d ia lek ty k a w sfo rm u ło w a n iu on to lo g iczn y m r trzeci — lo g ik a w sfo rm u ło w a n iu sem a n ty czn y m i d ia lek ty k a w sfo r m u ło w a n iu sem an tyczn ym ; czw a rty — m e to d o lo g ia lo g iczn a i m eto d o lo gia d ialek tyczn a; p ią ty — m etoda lo g iczn a i m eto d a d ia lek ty czn a . W d y sk u sji d o tyczącej stosu n k u lo g ik i form aln ej do d ia le k ty k i p rzy p o rzą d k o w y w a n o n ieo d p o w ia d a ją ce so b ie p oziom y; n a jczęściej — poziom lo g ik i (czw arty) z p oziom em d ia le k ty k i w. sfo rm u ło w a n iu on tologiczn ym (drugi). T a k ie n iejed n o p o zio m o w e p r z y p o rzą d k o w y w a n ie zn aczn ie u tru d n iało w ła ś c iw e r o zw ią za n ie p roblem u.
4. S ta n o w isk o , za jęte p rzez S ch a ffa już po r e w iz ji i zm ian ie p o g lą dów , o stro za a ta k o w a ł J. Ł adosz, u zn ając p o g lą d y sw eg o ad w ersarza „za zasad n iczo b łę d n e ”. Ł ad osz u siło w a ł p rzep row ad zić m y śl, że „praw o: z d w óch są d ó w sp rzeczn ych jed en i ty lk o jed en je s t p r a w d z iw y — jest w o góln ości fa łsz e m ”.10 Teza o obiektyw niej sp rzeczn ości, jego zd an iem , tłu m a czy n ie ty lk o is tn ie n ie ru chu oraz w y ja śn ie n ie jego źródła i m o ż li w o ści, a le ta k że w y stę p o w a n ia sp rzeczn o ści lo g iczn y ch w toku lu d z k ieg o poznania.
N a stę p n ie p o lem ik ę ze sta n o w isk iem Ł adosza p od jęła H. E lstein bro n ią c S ch a ffa . Ta au tork a sąd zi tak że, że M. A le k s ie je w d ezap rob ow ał n a ła m a ch „W oprosy F iło s o fii” w y w o d y S ch a ffa , n ie zro zu m ia w szy ich n .
Z k o le i S c h a f f 12 o d p o w ied zia ł Ł a d o szo w i p o d k reśla ją c, że art. jego p o w ię k sz y ł je d y n ie ch aos p o ję c io w y , a p o sta w a Ł adosza i ton jego d y sk u sji są w y ra źn ie „d ogm atyczn e” . N a le ż y p a m ięta ć, k o n k lu d u je S c h a ff, że p r z y ję c ie o b iek ty w n ej sp rzeczn ości ruch u , czego żąda Ł ad osz i n iek tó rzy z c zło n k ó w red a k cji „W oprosy F iło s o fii” z 1956 r., im p lik u je p r zek reślen ie w a lo ru lo g ik i fo rm a ln ej, n a co n ie p o zw a la za k o ń czen ie d y sk u sji w ZSR R w 1951 r. nad p ra w a m i lo g i k i 13
5. O b ecn ie d zięk i w n ik liw s z e j a n a lizie ta k ic h p ojęć jak: sp rzeczn ość, p r zeciw ień stw o , ru ch , zm ian a, rozw ój d ia le k ty c z n y — m o ż liw e je s t p r e c y z y jn ie jsz e ro zu m ien ie sam ej za sa d y n iesp rzeczn o ści oraz u su n ięcie n iek tó ry ch tru d n o ści i zastrzeżeń . W sp r a w ie sto su n k u zasad y lo g ic z nej sp rzeczn o ści do d ia le k ty k i p od k reśla s ię przede w sz y stk im to, ż e in n e je s t ro zu m ien ie „ sp rzeczn ości” w tra d y cy jn ej lo g ic e i in n e w d ia
-10 O sp rzeczn ościach lo g iczn y ch i d ia lek ty czn y ch , M y śl filo zo ficzn a
4 1956 106— 135j
11 P ro b lem lo g ik i w św ie tle m a r k sisto w sk ie j te o r ii p ozn an ia (cz. Г i II), M y śl filo zo ficzn a 5 1956 124— 150 oraz 6 1956 116— 132.
12 J eszcze raz o d ia le k ty c e i zasad zie lo g iczn ej sp rzeczn ości, S tu d ia filo z o fic z n e 1 1957 201— 213.
13 W p od su m o w a n iu tej d y sk u sji czytam y: „L ogika d ia lek ty czn a (w yższa) n ie u su w a lo g ik i form aln ej (n iższej), a le p o k a zu je jej o g ra n i czoność. L ogik a d ia lek ty czn a jest sk ła d o w ą częścią m ark sizm u ; lo g ik a fo rm a ln a ·—■ n ie. L ogik a form aln a n ie sp rzeciw ia się żad n ej te z ie d ia le k ty k i”, W oprosy F iło so fii 6 1951 147.
le k t y c e m a teria listy czn ej, że sprzeczn ość tk w ią c a w rzec z y w isto śc i po le g a na czym ś in n ym n iż sprzeczność, k tórą w y k lu c z a lo g ik a . S p rzecz ność za w arta w rzeczach — to n a jczęściej jed n ość b ieg u n o w y ch p rze c iw ie ń s tw . N a to m ia st sprzeczn ość logiczn a — to rela c ja dw u zdań, z k tó ry ch zd an ie tw ierd zą ce p rzy p isu je p ew n ą cech ę danem u p rzed m io to w i, a zd an ie p rzeczą ce o d m aw ia tej cech y tem u sam em u p rzed m io to w i zarazem i pod ty m sam ym w zg lęd em ; w ta k im p rzyp ad k u m ó w i się o sp rzeczn ości w zn aczen iu ścisły m . D zięk i ta k iem u rozróżn ien iu d ia le k ty k a p ozostaje w c a łk o w itej zgod n ości z lo g ik ą form aln ą, w tym TÓwnież z lo g iczn y m p ra w em n iesp rzeczn ości. T a k ie sta n o w isk o zajm u je
d ziś w ięk szo ść p olsk ich m a rsk istó w .
6. R ozu m ien ie sp rzeczn ości za w a rtej w rzeczach w se n s ie jed n ości p r z e c iw ie ń s tw sp otk ało się z ostrym sp rzeciw em z e stro n y p ew n ej grupy z w o le n n ik ó w d iam atu , k tórzy p rzyjm u ją, że n ie m a k o n flik tu m ięd zy lo g ik ą form aln ą a d ia lek ty k ą , jed n ak r zeczy w isto ść je s t w e w n ę tr z n ie sp rzeczn a w zn aczen iu ścisły m . K ry ty k ę ta k ieg o sta n o w isk a p rzep ro w a d z iła K o k o s z y ń sk a 14, pod d ając w n ik liw e j a n a liz ie d ia lek ty czn ą in te r p r e ta c ję logiczn ej zasad y n iesp rzeczn o ści za p rezen to w a n ą p rzez A le k - s ie je w a w ZSR R , L ey a w N R D i Ł ad osza w P o lsce. A u tork a w sk a za ła na n iep o p ra w n o ść ich w y w o d ó w , bo n ie sposób p rzyjąć, z jed n ej stron y, zgod n ości lo g ik i form aln ej z d ia lek ty k ą , w ty m g łó w n ie — braku •sprzeczności m ięd zy lo g iczn ą zasadą sp rzeczn ości a d ia lek ty czn ą sp rzecz n o ścią jeśli, z d rugiej strony, g ło si się tezę, iż rze c z y w isto ść jest w so b ie sprzeczna sen su stricto.
G dyby n ie z a le ż n ie od ty c h odmiennj^ch rozu m ień sp rzeczn ości, p rzy ją ć p rzeciw sta w n o ść 15 m ięd zy n atu rą o b iek ty w n ej r z e c z y w isto śc i a ten d e n c ja m i u m y słu lu d zk ieg o do w y k lu cza n ia sp rzeczn ości, to sta n ęło b y s i ę przed n iem o żliw o ścią ro zw ią za n ia problem u: sk ąd b ierze się w u m y śle ten d en cja w y k lu cza n ia sp rzeczności, je ś li uzna się zasad ę m a r k sisto w sk ą , że św ia d o m o ść je s t k szta łto w a n a przez b y t a fo rm y i p raw a m y śli p ozostają w śc isły m zw ią zk u z p ra w a m i o b iek ty w n ej r z e c z y w is t o ś c i16.
14 K rytyk a n iek tó ry ch p o g lą d ó w na sto su n ek lo g ik i do d ia lek ty k i, S tu d ia F ilo zo ficzn e 3 1957 118— 151.
15 O pis tej p r z e c iw sta w n o śc i w u jęciu K o k o szy ń sk iej brzm i: „U m ysł dąży do pokonania sp rzeczn ości, k tó re jed n ak są n iep o k o n a ln e (bo p r zed m io ty są i zarazem n ie są jak ieś), ca ły rozw ój p o zn a n ia jest zatem ja k b y b iciem g ło w ą o m ur, k tó reg o się p rzebić n ie d a”. K ry ty k a n iek t. pogl. ..., 144.
16 ,,La lo g iq u e d ia lectiq u e ... r é v è le le lie n organ iq u e u n issa n t les fo rm es et les lo is de la p e n sé e a u x lo is du m on d e o b je c tif et m on tre q u e le s fo rm es et le s lo is de la p e n sé e n e son t a u tres q u e le r e fle t des lo is du m onde o b je c tif” . U n e d iscu ssio n p h ilo so p h iq u e en U .R .S.S.: L o - .gique fo r m e lle et lo g iq u e d ia lectiq u e, La P e n sé e 60 1955 132.
7. Po p rzed sta w ien iu p rzeb iegu d y sk u sji o zasad zie sprzeczn ości p rzech od zę do jej p od su m ow an ia. Otóż w y d a je się, że ro zw ią za n ie zarów no p roblem u stosu n k u lo g ik i form aln ej do lo g ik i d ia lek ty czn ej, jak i o d m ien n ego rozu m ien ia sp rzeczn ości w obu d y scy p lin a ch , n ie le ż y an i na drodze odrzucenia lo g ik i d ia lek ty czn ej, an i p rzek reślen ia lo g ik i form aln ej a tak że n ie w ek lek ty czn y m pom ieszan iu obu tych lo g ik , le c z w zn a lezien iu pom ostu m ięd zy fo rm a ln o -lo g iczn y m p raw em n iesp rzeczn o ści a d ia lek ty czn y m p ra w em jed n o ści i „ w a lk i” p rzeci w ie ń stw 17.
S ta n o w isk o , ja k ie w d ysk u sji o zasad zie sp rzeczn ości zajęli w w ię k szości p o lscy m a rk siści, jest n ie w ą tp liw ie słu szn e. N a leży jed n a k p od k reślić, że p ra w d ziw e tw ierd zen ie d ow od zi się w sposób fo rm a ln ie n ie p op raw n y, gd yż w sz e lk a próba w y k a za n ia , iż n ie m ożna zarazem uzna w ać d ia lek ty czn ej i logiczn ej zasady sp rzeczn ości, m u si być „błędnym k o łe m ” : w oparcu o założenie, że n ie m oże zachodzić sprzeczn ość m ięd zy n iesp rzeczn ym zd an iem złożon ym a jego od p o w ied n ik iem p rzed m io to w y m dow odzi się n iem ożn ości zach od zen ia „sprzeczności” w sa m ym ty m o d p ow ied n ik u p rzed m iotow ym . J est w ty m d ow od zen iu „b łędne k oło” 18, p on iew aż „n iesp rzeczn ość” p rzed m iotow ą (denotatu zd an iow ego) uzasad n ia się n iesp rzeczn ością p o d m io to w o -p rzed m io to w ą (zd an ie —· denotat).
W ażność logiczn ej zasad y n iesp rzeczn o ści oraz n ied op u szczaln ość jed n oczesn ej p raw om ocn ości d ia lek ty czn ej i logiczn ej zasad y sp rzecz n ości od n ośn ie tej sam ej treści p rzed m io to w ej jest, zagw aran tow an a w a lo rem k la sy czn ej d efin icji p r a w d y 1S.
M e t z A., A p r o p o s d u p r o g r è s de la p e n s é e en m a t h é m a t i q u e s , R evu e
de S y n th è se , t. 87, J a n v ier—'Juin 1966, 13— 20.
M ożna p o w ied zieć, b ez n a jm n iejszej przesad y, że żadna nauka n ie r o zw ija się dzisiaj ta k in ten sy w n ie jak m a tem a ty k a . R ozw ój w s p ó ł czesn ej m a tem a ty k i je s t zaw rotn y. K to s ię z m a tem a ty k ą n ie styk a, 17 Zob. W. C zernik, Ist ein d ia lek tisch er W iderspruch im rich tig en D en k en m öglich?, D as d ia lek tisch e G esetz, B ra tisla w a 1964, 236.
18 Z arzut „błędnego k o ła ” w d o w od zen iu znika, je ś li p op rzestać na tym , co M. A. K rąp iec pisze: „...w m y śl założeń o b ie k ty w n o -p o z n a w - czych n ie m a sen su rozb ijan ia zasad y (nie)sprzeczności n a porządek m y ś li i sy stem u , g d zie zasada ta m a ob o w ią zy w a ć, i na rzeczy w isto ść p oza u m y sło w ą , g d zie ona n ie o b ow iązu je. Czyż m y śl, sy stem u jęty w zdaniach, n ie jest ja k im ś bytem , rzeczy w isto ścią ? „R ealizm lu d zk iego p ozn an ia”, P oznań 1959, 180.
19 J. L u k a sie w ic z (O zasad zie sp rzeczn ości u A ry sto telesa , K rak ów 1910) w y p ro w a d za praw om ocn ość lo g iczn ej za sa d y n iesp rzeczn ości z k la syczn ej d e fin ic ji p raw dy.
