Legitymacja bierna przy odpowiedzialności za wypadki samochodowe

Adam Szpunar

Legitymacja bierna przy

odpowiedzialności za wypadki

samochodowe

Palestra 7/5(65), 6-15

6 » A d a m S z p u n a r . N r 5 ,(65)

związku, jaki zachodzi pomiędzy popełnionymi przez obwinionego prze­

winieniami. Jeżeli związek ów jest bliższy (np. czyny jednorodne popeł­

nione w stosunkowo krótkich odstępach czasu), to wymiar kary łącznej

powinien w szerszym stopniu uwzględniać zasadę absorbcji, a jeżeli jest

on dalszy (np. czyny różnorodne o narastającym ciężarze gatunkowym),

to należy uwzględniać zasadę kumulacji.

Niniejszy przyczynek szkicowo tylko ujął niektóre najbardziej aktualne

zagadnienia z problematyki orzecznictwa dyscyplinarnego ostatnich lat

w zakresie stosowania kar dyscyplinarnych. Jest on, jako wyraz osobi­

stych poglądów autora, na pewno kontrowersyjny i zmierza jedynie do

wzbudzenia zainteresowania czytelników poruszonymi tu zagadnieniami

w celu ich przedyskutowania i ewentualnie znalezienia właściwych środ­

ków zaradczych w ramach naszej własnej korporacji i przez nasze orga­

ny korporacyjne.

ADAM SZPUNAR

Legitymacja bierna przy odpowiedzialności

za wypadki samochodowe

i.

Z ag a d n ien ia zw iązane z o d p o w ied zialn o ścią cy w iln ą za w y p a d k i sam ochodow e są dziś n ie zm iern ie a k tu a ln e i bu d zą p o w szechne z a in te re so w a n ie (nie ty lk o z re sz tą w śró d p raw n ik ó w ). J e s t, to stw ie rd z e n ie ta k oczyw iste, że n ie w y m ag a bliższego u za sa d n ien ia . D la oceny z p u n k tu w id ze n ia p ra w n e g o isto tn e znaczenie m a o k o ­ liczność, czy (i w ja k im zak resie) zasady te j o d p o w ied zialn o ści o k re śla u sta w o ­ d aw ca. P o d e jm u ją c p ró b ę pew nego uogólnienia, m ożem y pow iedzieć, że w n ow o­ czesnych p ra w o d a w stw a c h zn a jd u je m y tr z y ro z w ią z a n ia pow yższego pro b lem u :

1) W e F rancji- o ra z w k r a ja c h an g lo sa sk ic h sy stem odpow ied zialn o ści z a w y ­ p a d k i sam ochodow e je s t dziełem ju d y k a tu ry . J e ś li chodzi o p ra w o fra n c u sk ie , s p ra w a ^ je s t d o b rz e z n a n a cz y te ln ik o w i i d la te g o n ie w a r to je j szczegółowo o m a ­ w iać . B iorąc za p u n k t w y jśc ia w z m ia n k ę w iart. 1384 ust. 1 k. N ap. („odpow iada się ta k ż e za szkodę zrząd zo n ą p rze z rzeczy, k tó re się m a pod sw oim d o zo re m ”), o rze czn ictw o w tw ó rc z y sposób w y p ra co w a ło now e z a sa d y p ra w n e . O soba m a jąc a dozór n a d sam ochodem (g a rd ien ) p o n o si su ro w ą odpow ied zialn o ść. N ie m oże się od niej zw o ln ić p rze z W ykazanie b r a k u sw ej w in y . P rzy czy n y eg z o n e ra c y jn e są w ą sk o u ję te. D latego też w e d łu g te rm in o lo g ii w iększości orzeczeń is tn ie je tu ta j d o m n iem an ie o d p o w ied zialn o ści z a w y rz ąd z o n ą szkodę (p réso m p tio n de re sp o n sa b i­ lité). Z d an iem n ie k tó ry c h a u to ró w (np. S a v a tie ra ) m a m y w te d y d o cz ynienia z z a ­ sto so w an iem te o rii ry z y k a . R a m y nin iejszy ch ro zw aż ań nie p o z w a la ją n a p rz e d s ta

-y i r 5 (65) L e g ity m a c ja bierna w spraw ach d o tycz, w y p a d kó w sam och. 1

w ie n ie poszczególnych e ta p ó w ro zw o ju o rzeczn ictw a czy poglądów n a u k i — częś­ ciow o k ry ty c z n y c h w obec e k s p a n s ji 'nowych z a s a d .1

M niej znane u n a s je s t stan o w isk o p ra w a angielskiego. T eoretycznie, odpow ie­ dzialność z a w y p a d e k sam ochodow y je st u za sa d n io n a w ted y , gdy poszkodow any w yk aże n ie d b a lstw o (n egligence) pozw anego. W p ra k ty c e , orzecznictw o sta w ia ta k w y so k ie w y m ag a n ia , gdy chodzi o o k reśle n ie n a le ż y te j sta ra n n o śc i, że n ie p o strze­ żenie (przechodzi ono n a te re n zasady ry zy k a . D latego n ie k tó rzy m ów ią, że m a m y tu ta j do cz ynienia z n ie d b a lstw e m bez w in y (negligence w ith o u t fa u lt). W spom nieć n ależy rów n ież o u ła tw ie n ia c h dow odow ych d la poszkodow anego, jeżeli p rzy czy n a w y p a d k u je s t n ie z n a n a (p arem ia: res ipsa lo q u itu r).2

2) J a k w iadom o, u sta w o d a w c a p o lsk i3 zam ieścił p rz e p isy o odpow iedzialności za szkody w y rz ąd z o n e ru c h e m m echanicznych śro d k ó w k o m u n ik a c ji w sam ym k o ­ dek sie (art. 152— 155 k.z.; zob. ta k ż e a r t. 897 i 898 p ro je k tu k.c. z 1962 r.). Z bliżone ro zw ią zan ie z n a jd u je m y ta k ż e w in n y c h p ra w o d a w stw a c h socjalistycznych, ja k ­ k o lw ie k sfo rm u ło w a n ia od p o w ied n ich p rzep isó w są b a rd z ie j ogólne (por.: a r t. 90 Z asa d u sta w o d a w stw a cyw ilnego ZSR R czy a r t. 404 d a w n e g o kod. cyw. o ra z § 351 kod. cyw . czechosłow ackiego i § 345 kod. cyw. w ęgierskiego). S ystem te n je s t r e ­ p re z e n to w a n y ró w n ież w p ra w ie p a ń s tw k ap ita listy c z n y c h (por. np. a r t. 2054 kod. cyw. w łoskiego).

3) W szeregu k ra jó w n a s tą p iło w y o d rę b n ie n ie w sp o m n ia n e j p ro b le m a ty k i i u n o r­ m o w an ie je j w u sta w ie szczególnej. N ależy t u ta j w y m ien ić p rzy k ład o w o : obow ią­ z u ją c ą w N R F u sta w ę o ru c h u u licznym (S tfra ssen verkeh rsg esetz) z 19.XI.1952 r., p ra w o a u s tria c k ie (now a u s ta w a z 21.1.1959 r.), sz w a jc a rsk ie itd. M am y w te d y do czy n ie n ia z u ję cie m kom p lek so w y m : p rze p isy p r a w a a d m in istra cy jn e g o i cyw ilnego (częściow o (także k arn e g o ) są złączone w je d n ą całość.

O sobiście u w aż am d ru g ie z p o d an y ch w yżej ro zw ią zań za najw łaściw sze, a le z d a ję sobie sp ra w ę z tego, że g ra n ic e są tu dość p ły n n e . Nie n ależy w ięc p rze ce­ niać zn aczen ia pow yższej k la sy fik a c ji. R ów nież b ow iem u sta w o d aw ca p o lski m u ­ siał w y d ać szereg donio sły ch a k tó w n o rm a ty w n y c h re g u lu ją c y c h k w estie ru c h u n a d ro g a c h p u b lic zn y c h .4 W zw ią zk u z ty m za ciera się o stro ść ro zró żn ie n ia m iędzy d ru g im a trze cim sposobem u n o rm o w an ia te j m a te rii.

U zn a ję w yższość o b u ty c h ro zw iązań nad sy stem e m fra n c u sk im , p o n ie w a ż nie sposób p rzy ją ć, by sp ra w y o ta k w ielk iej d oniosłości b yły ro zstrz y g an e w yłącznie n a p o d sta w ie d y re k ty w o rzeczn ictw a.5 D ośw iadczenie w y k a z u je je d n a k , że ro la ju d y k a tu r y je s t n ie z m ie rn ie doniosła ta k ż e ta m , gdzie u sta w o d aw ca zdecydow ał

1 Z w i ę ź l e p r z e d s t a w i ą t e k w e s t i e H . M a z e a u d w r e f e r a c i e n a I I P o l s k o - F r a n c u s k i e D n i P r a w n i c z e (L a r e s p o n s a b i l i t é d é l i c t u e l l e d u f a i t d e s c h o s e s i n a n i m é e s d a n s l a j u r i s ­ p r u d e n c e f r a n ç a i s e , 1961). P r z y p o m i n a m , ż e w e F r a n c j i o d p o w i e d z i a l n o ś ć z a w y p a d k i s a m o ­ c h o d o w e j e s t w y c i n k i e m s z e r s z e j p r o b l e m a t y k i , m i a n o w i c i e w y r z ą d z e n i a s z k o d y p r z e z r z e c z y i c h o s e s i n a n i m é e s ) . 2 D o b r e w p r o w a d z e n i e d o t y c h z a g a d n i e ń z n a j d u j e m y w a r t y k u l e N .S . M a r s h a : U n e r - i a u b t e H a n d l u n g e n im e n g l i s c h e n R e c h t ( Z e i t . f . a u s l . u n d i n t . P r i v a t r e c h t , 4/1955, s. 643 i n a s t . ) » O c z y w iś c ie m a m n a m y ś l i s t a n p r a w n y p o 8.XI.1946 r . ( t j . p o u c h y l e n i u u s t a w s z c z e ­ g ó l n y c h ) . 4 P o r . u s t a w ę z 17.XI.1961 r . o b e z p i e c z e ń s t w i e i p o r z ą d k u r u c h u n a d r o g a c h p u b l i c z n y c h <Dz. U . N r 53, p o z . 295) o r a z r o z p . M in . K o m u n i k a c j i i S p r a w W e w n . z 1.X.1962 r . w s p r a w i e r u c h u n a d r o g a c h p u b l i c z n y c h (D z. U . N r 61, p o z . 295), k t ó r e j e s t p r a w d z i w y m k o d e k s e m d r o g o w y m . 5 Z o b . i n t e r e s u j ą c ą d y s k u s j ą n a t e n t e m a t w r a m a c h P o l s k o - F r a n c u s k i c h D n i P r a w n i c z y c h 1961 r . ( P i P 7-^-8/1961, s. 405).

9

*ię n a u reg u lo w a n ie o d p o w ied zialn o ści za w y p a d k i sam ochodow e. W y starczy p rz y ­ p o m n ie ć sp o ry , ja k ie b u d z i o k re śle n ie pod staw o w y ch p o ję ć z te j d zied z in y (np. co u s ta w a ro zu m ie -przez ru c h śro d k a k o m u n ik a c ji czy w in ę poszkodow anego). S iłą rzeczy , ich sp rec y zo w an ie n a le ż y do za d ań o rze czn ictw a . S am o sfo rm u ło w an ie p o d sta w o w y c h p rze p isó w n ie p rze sąd z a w ięc o e w o lu c ji p r a w a w te j m a te rii.

I tu ta j dochodzę do o k re śle n ia w łaściw eg o celu m ych ro zw aż ań . W obec z a a w a n ­ so w a n ia p ra c k o d y fik a c y jn y c h , tr z e b a liczyć się z ty m , że w k ró tc e p r o je k t uzyska s a n k c ję u staw o d aw czą. W ty m s ta n ie rzeczy n a s u w a ją s ię d w a p y ta n ia , ściśle ze «obą zw ią za n e: 1) czy ozn aczało b y to pow ażną zm ian ę w s to s u n k u d o z a sa d k.z. w te j m a te rii, o ra z 2) czy d o ty c h cz aso w a ju d y k a tu r a S.N. z a ch o w a — choćby częściow o — sw ój w a lo r n a tle now ego k odeksu?

Z godnie z ty tu łe m a r ty k u łu , z a jm ę się w n im je d n y m z n ajw a ż n ie jsz y c h w y cin ­ k ó w te j p ro b le m a ty k i. C hodzi m i m ianow icie o z a g ad n ien ie le g ity m a cji b ie rn e j w p ro cesie w y to czo n y m n a sk u te k w y p a d k u sam ochodow ego, o w sk a z a n ie osoby ponoszącej odp o w ied zialn o ść w obec poszkodow anego.

A by udzielić od p o w ied zi n a p o sta w io n e w yżej p y ta n ia , tr z e b a n a jp ie rw p rz e d ­ s ta w ić (zob. n iż ej u stę p II) z a sa d y p r a w a o bow iązującego w y n ik a ją c e z b rz m ie n ia a r t . 153 k.z. lu b w y p ra c o w a n e p rz e z u sta lo n ą ju ż ju d y k a tu r ę . Ze zro z u m iały ch •względów re z y g n u ję z w szelk iej k a z u isty k i. O m ów ienie p rze p isó w p ro je k tu k.c. <ustępy I I I —IV ) pozw oli na* sfo rm u ło w an ie końcow ego w n io sk u , k tó r y z koniecz­ n o śc i będzie p ie rw sz ą, n ie śm ia łą p ró b ą w y ty cz en ia n o w y ch gnanie w in te re s u ją c e j n a s d ziedzinie.

i i

J a k w iadom o, a rt. 153 § 1 k.z. za szkodę w y rz ąd z o n ą k o m u k o lw ie k p rzez ru c h m echanicznego p o ja z d u czyni o d pow iedzialnym jego w łaściciela. O tym , k to n im je st, ro z strz y g a ją p rz e p isy p ra w a rzeczow ego.6 O koliczność, n a czyje n az w isk o sam ochód je s t z a re je stro w a n y , nie m a decydującego znaczenia, choć m oże u za sa d ­ n ia ć dom n iem an ie fa k ty c z n e (por. a rt. 241 kjp.c.) co do osoby u p raw n io n e g o . W spół­ w łaściciele p o ja z d u o d p o w ia d a ją so lid a rn ie z a w y rz ą d z o n ą szkodę (analogia z a rt.

137 § 1 k.z.). D otyczy to o b u ro d z a jó w w sp ó łw ła sn o ści (łącznej o ra z w częściach u łam k o w y ch ).7

M otyw y leg isla cy jn e p rz e m a w ia ją c e za w p ro w a d z e n ie m tu ta j zao strzo n ej o d p o ­ w ied z ia ln o ści n a za sa d zie ry z y k a (odpow iedzialności n ie za leż n ej od w in y w ła ś c i­ c iela ) s ą b a rd z o złożone. W ym ienić t u n ależ y : szczególne nieb ezp ieczeń stw o d la o to c ze n ia zw iązan e z ru c h e m m e ch a n icz n y m śro d k ó w k o m u n ik a c ji; d ążenie do z a ­ p e w n ie n ia o c h ro n y o s o b ie po szk o d o w an ej, z reg u ły -e k o n o m ic z n ie sła b sz e j; koniecz­ n o ść ro zło żen ia c ięż aru szk o d y n a społeczeństw o, m iędzy in n y m i p rze z sy stem ubezpieczeń, itp . (por. t r a f n e w yw ody u ch w a ły oałej Izby C y w ilnej S.N. z d n ia 29 p a ź d z ie rn ik a 1960 — O S P iK A 9/1961, s. 527). N ie m o żn a ta k ż e zapom inać o f u n k ­ cji p rew en c y jn o -w y c h o w aw cz ej p rzep isó w k.z. o czynach niedozw olonych.8

Od pow yższej re g u ły d w a w y ją tk i w p ro w a d z a § 2 tegoż a rty k u łu . M ianow icie w łaścic iel n ie po n o si od p o w ied zialn o ści n a zasad zie ry z y k a , 1) je że li o d d a ł

samto-« P o r . A . S z p u n a r : O d p o w i e d z i a l n o ś ć c y w i l n a z a w y p a d k i s a m o c h o d o w e , N P 12/1955, s. 8 1 n a s t . i C o d o o d p o w i e d z i a l n o ś c i w s p ó l n i k ó w p o r . g l o s ę S z p u n a r a d o o r z e c z e n i a S .N z d n i a 17 s t y c z n i a 1961 r . ( O S P iK A n r 12/1961, s . 722). • P o d k r e ś l a j ą b a r d z o m o c n o W . W a r k a ł ł o ( O d p o w i e d z i a l n o ś ć o d s z k o d o w a w c z a — l u n k c j e , r o d z a j e , g r a n i c e , 1962).

N r 5 (65) Legitymacja bierna w spraw ach d o ty c z, w y p a d k ó w sam och. &

chód in n e j osobie „ n a je j w ła s n y ra c h u n e k i niebezpieczeństw o” a lb o 2) jeżeli „pozbaw iony z o s ta ł m ożności ro zp o rz ą d z a n ia n im w s k u te k cudzego czynu bez­ p ra w n e g o ”. W ob u w y p a d k a c h za w y rz ąd z o n ą szkodę o d p o w iad a te n , k to „ m ia ł w ła d z ę ro zp o rzą d zan ia śro d k iem k o m u n ik a c ji”. W y p a d a obecnie za sta n o w ić się n a d ty m i w y ją tk a m i.

Ad 1). O d d an ie sam o ch o d u do u ż y tk u in n e j o sobie n a s tę p u je w d ro d ze p o ro ­ zu m ien ia z a w ärteg o przez n ią z w łaścicielem . J u d y k a tu r a sto su je dość su ro w e k r y te r ia p rz y ocenie, czy isto tn ie zo stały sp ełnione w y m a g a n ia u sta w y . I ta k orze­ czenie S.N. z d n ia 11 sie rp n ia 1956 r. (OSN 28/1957) słusznie p o d k reśla , że o o d d a ­ n iu sam ochodu in n e j osobie „n a je j w ła s n y r a c h u n e k i nieb ezp ieczeń stw o m oże być m o w a je d y n ie w ów czas, gdy n a s tą p iło to z je d n o czesn y m pozbyciem się przez, w łaścic iela w szelkiego w p ły w u n a ru c h y p o ja z d u ”. W y n ik a stąd, że u ż y tk u ją c y m u si m ieć p e łn ą sw obodę w z a k re sie g o spodarczej e k s p lo a ta c ji sa m o ch o d u (dyspo­ n o w a n ie n im , o sią g a n ie k o rz y ś d , ponoszenie k o sz tó w itp.). W tedy o k reśle n ie cza­ su , m ie jsc a i sp o so b u użycia zależą w y łąc zn ie od niego.

W ypada zaznaczyć, że sa m a um ow a m iędzy s tro n a m i k w e stii te j 'nie p rz e są d z a i że o d m ie n n e je j p o sta n o w ie n ia n ie m ogą zm ienić p rze p isó w bezw zględnie obo­ w ią z u ją c y c h (por. a r t. 155 k.z.). D la poszkodow anego n ie je s t bow iem rze czą o b o ­ ję tn ą , k to w obec n iego będzie p o n o sił odpow iedzialność.

Je śli chodzi o n a je m (lu b um ow ę p o k rew n ą), (to p a n u ją c y pogląd p rz e p ro w a d z a ro zró żn ien ie w zależności o d tego, czy sam ochód zo stał o d d an y z obsługą. Je że li w łaściciel (np. P K S ) w y n a jm u je p o jazd w ra z ze sw ym k ie ro w c ą (przy czym w y­ tyczona je s t tr a s a , a z a raze m w y łączo n e je s t użycie d o innego celu niż o k re ślo n y w um ow ie), o dpow iedzialność z a r t. 153 k.z. nie p rze ch o d zi n a n ajem c ę.9 R ów nież n ie m oże być m ow y o p rz e k a z a n iu ta k só w k i d o w y łąc zn e j d y spozycji k o rz y s ta ją ­ cego z n ie j k lie n ta . In ac zej n a to m ia st w y p a d n ie rozstrzy g n ięcie, je że li m a m y d o czy n ien ia z n a jm e m (lub dzierżaw ą) sam o ch o d u bez o b słu g i: w te d y e k s p lo a ta c ja n ależy d o n ajem c y i ty lk o o n o d p o w iad a z m ocy a r t. 153 k.z.

O bow iązujące p rz e p isy p rz e w id u ją w p ew h y c h w y p a d k a c h o d d a n ie sa m o ch o d u n a cele p u b lic zn e (np. n a .potrzeby le c z n ic tw a ; p o r. u c h w a łę R z ąd u z. 27.VII.1955 r. — M .P. N r 75, poz. 824). O rzeczenie S.N. z d n ia 27 p a ź d z ie rn ik a 1961 r . {OSPiKA 10/1962, s. 597) stw ie rd z a , że o d pow iedzialność z ty tu łu ry z y k a ponosi w te d y cza­ sow y u ży tk o w n ik , p o n ie w a ż d o n iego n a le ż y p e łn a d y sp o zy cja d o sta rc zo n y m p o ­ ja zd e m .10

W św ie tle dotychczasow ych w yw odów je s t rzeczą zro z u m iałą, że a r t 153 § 2 k.z. nie będ zie m ieć za sto so w an ia, je ż e li doszło do s k u tk u użyczenie sam ochodu p r a ­ cow nikow i — za z w ro te m b en z y n y — w celu z a ła tw ie n ia o k re ślo n e j sp ra w y (por. cy to w a n e w yżej orzeczen ie S.N. z d n ia 11 s ie rp n ia 1956 r.). T ym b a rd z ie j w ła ś c i­ ciel n ie b ęd z ie zw olniony o d o dpow iedzialności, je ż e li n a s tą p iło ty lk o chw ilow e

9 P o r . o r z e c z e n i e S .N . z d n i a 4 l i s t o p a d a 1954 ir. ( P i P 7—8/1955, s. 299), z d n i a 3 m a j a 1961 r . ( O S P iK A 5/1962, s. 274) o r a z z d n i a 21 p a ź d z i e r n i k a 1961 r . ( O S P iK A 9/1962, s . 559), T a k s a m o W . G ó r s k i : P r o b l e m a t y k a p r a w n a n a j m u s a m o c h o d u , P i P 4—5/1961, s . 693 i n . >o P o r . S . G a r l i c k i : O d p o w i e d z i a l n o ś ć c y w i l n a z a n i e s z c z ę ś l i w e w y p a d k i , 1959, s . 133. G d y c h o d z i o o d d a n i e s a m o c h o d u n a a k c j ą w y b o r c z ą , t o o r z e c z e n i e S .N . z d n i a 28 m a r c a 1958 r . (N P 7—8/1958, s . 179) p r z y j m u j e , ż e n a s t ę p u j e o n o n a k o s z t i n i e b e z p i e c z e ń s t w o w ł a ś ­ c i c i e l a s a m o c h o d u . M a m p o w a ż n e w ą t p l i w o ś c i c o d o t r a f n o ś c i t a k i e g o r o z s t r z y g n i ę c i a , b o o k ó l n i k P r e z e s a R a d y M i n i s t r ó w (z d n i a 30.1.1950 r . — M .P . N r A -17, p o z . 177) n i e m o ż e z m i e n i ć p r z e p i s ó w u s t a w y .

10 A d a m S zp u n a r N r 5 (65)

o d d a n ie k ie ro w n ic y in n e j osobie (np. to w arz y szą cej p o d w ła d n e m u ; por. s ta n f a k ­ ty c zn y w o rze cze n iu S.N. z d n ia 2 czerw ca 1956 r. — O SN 24/1957).11

A d 2). W p ra k ty c e niajiwlęcej w ątp liw o ści bud ziło zag ad n ien ie, czy sam ow olne użycie sam o ch o d u p rz e z k ie ro w c ę m ożna tra k to w a ć ja k o „cudzy czyn b e z p ra w n y ”, n a sk u te k k tó reg o w łaściciel „pozbaw iony z o sta ł m ożności ro z p o rz ą d z a n ia ”. P e ry ­ p e tie zw ią za n e z w y k ła d n ią te j h ip o te zy a rt. 153 § 2 k.z. są zn a n e i d la te g o m ogę ograniczyć się do n a sz k ic o w a n ia lin ii ro zw o jo w ej o rzeczn ictw a.

P o p o czątk o w y ch w a h a n ia c h (zob. np. o rzeczenie S.N. z d n ia 30 w rz e śn ia 1949 — PiiP 3/1950, s. 118 z glosą D om ańskiego) u c h w a ła w sk ła d zie 7 sędziów z d n ia 20 g ru d n ia 1950 r. (ZO 1/1951) p rz y ję ła ja k o zasadę, że w ła śc ic ie l jesit zw olniony o d odpow ied zialn o ści o k reślo n e j w a rt. 153 § 1 k.z., je że li k iero w ca, p o u k o ń czen iu ja z d y zleconej m u ja k o p rac o w n ik o w i,» b ez p raw n ie uży ł sa m o ch o d u do celów w ła ­ snych. P óźn iejsze o rze cze n ia w y k a z y w a ły te n d e n c ję do o g ran ic ze n ia z a k re s u za­ s to s o w a n ia u ch w a ły sk ła d u 7 sędziów .12

D efin ity w n ie p rz e k re ś la ją cy to w a n a ju ż w y że j u c h w a ła Izb y C yw ilnej z d n ia 29 p a ź d z ie rn ik a 1960 r . U ch w ała ta stw ie rd z a , że w łaśc ic ie la n ie z w a ln ia użycie sam o ch o d u do celów w ła s n y c h p rz e z kierow cę, k tó re m u p o ja z d z o stał pow ierzony. Z o bszernego d d o sk o n a le u m otyw ow anego u z a sa d n ie n ia w a r to zw łaszcza zw rócić u w a g ę n a n a s tę p u ją c e a r g u m e n ty : P o stęp o w a n ie k ie ro w c y nie je s t cudzym czynem b e z p ra w n y m w ro z u m ie n iu pow ołanego p rze p isu . S ztu c zn a je s t k o n s tru k c ja , ja k o b y w p ew n y m m om encie n a s tę p o w a ło p rz e k sz ta łc e n ie saę d z ia ła n ia p ra c o w n ik a i by od te j chw ili s ta w a ł się o n o so b ą trz e c ią w sto s u n k u dio w łaścic iela. D alej — nie m o żn a m ów ić o e k s p lo a ta c ji sam o ch o d u przez k ie ro w c ę; n ie p o d o b n a je j u tożsam iać z je d n o ra zo w y m u ży w a n iem trw a ją c y m p a r ę godzin. D oraźnie o d n iesio n e korzyści (z re g u ły znikom e) n ie u sp ra w ie d liw ia ją p rz e rz u c e n ia n a k ie ro w c ę ry z y k a o d p o ­ w ied z ia ln o ści. In ac zej n a to m ia st w y p a d n ie ro zstrz y g n ięc ie, jeżeli w łaścic iel zo stał

pozb aw io n y m ożności ro zp o rzą d zan ia sam ochodem p rz e z czyn p rze stęp n y kierow cy, k tó re g o m oże dopuścić się ró w n ie ż o so b a trz e c ia (kradzież, b ez p raw n e za w ład n ięcie p o ja zd e m itp.). W tedy d z ia ła n ie p ra c o w n ik a św iadczyć będzie o z a m ia rz e za p ew ­ n ie n ia sohie fa k ty c z n e g o w ła d z tw a n a d pojazd em o ra z z e rw a n ia istn ie ją c e g o d o ­ ty c h cz as w ęz ła obligacyjnego.

P ow yższa u ch w a ła je s t m .zd. całkow icie słuszna. K ład z ie o n a k r e s w ielo letn im w ątp liw o ścio m . Sądzę, że w je j św ie tle n ie m oże się o s ta ć te za u ch w a ły sk ła d u 7 sędziów S.N. z d n ia 26 m a ja 1952 r. (OSN 61/1953), w ed łu g k tó re j o d p o w ied z ia l­ ność w łaścic iela będącego o so b ą p ra w n ą zo stan ie w y łączo n a ta k że w ted y , gdy d y sp o z y to r (lu b in n a osoba u p ra w n io n a do ro z p o rz ą d z a n ia sam ochodem ) w ra ż ą c y sposób p rze k ro c zy ł g ran ic e udzielonych m u u p ra w n ie ń . N ie sposób p rzy ją ć, by cudzym czynem b ez p ra w n y m było d ziała n ie p rac o w n ik a, za k tó re g o w łaściciel p o ­ nosi przecież odpow iedzialność. P oza ty m u ch w a ła z 29 p a ź d z ie rn ik a 1960 r. słu sz ­ n ie p o d k re śla , że w y ją tk o w y p rze p is a r t. 153 § 2 k.z. nie m oże być in te rp re to w a n y w sposób ro zszerzający . u T r u d n o z r o z u m i e ć , d l a c z e g o w t a k o c z y w i s t e j s p r a w i e S .N . u z n a ł , ż e k o n i e c z n e j e s t w y j a ś n i e n i e p o j ę c i a n o r m a l n e g o z w i ą z k u p r z y c z y n o w e g o ( m i ę d z y o d d a n i e m k i e r o w n i c y i n n e j o s o b i e a w y p a d k i e m ) . D o t e g o s a m e g o w y n i k u m o ż n a b y ł o d o j ś ć d r o g ą p r o s t s z e g o r o z u m o ­ w a n i a . P r z e c i e ż d o u z a s a d n i e n i a o d p o w i e d z i a l n o ś c i z a r t . 153 k . z . w y m a g a n y j e s t z w i ą z e k p r z y ­ c z y n o w y m i ę d z y r u c h e m p o j a z d u a p o w s t a ł ą s z k o d ą . i : P o r . p r z y k ł a d o w o o r z e c z e n i e S .N . z d n i a 8 p a ź d z i e r n i k a 1956 r . (O S N 107/1957) o r a z z d n i a 11 m a r c a 1957 ( O S P iK A 12/1959, s . 686 z g l o s ą S z p u n a r a ) .

N r 5 (65) L e g ity m a c ja bierna w spraw ach d o tyc z, w y p a d k ó w sam och. 11

I I I

P ierw sze d w a p ro je k ty nie w p ro w a d z a ły pow ażn iejszy ch zm ian w ty m zakresie, o b ciąż ają c odpow ied zialn o ścią z re g u ły w łaścic iela sam o ch o d u .13 N ato m ia st a r t. 827 § 1 p ro j. z 1960 r. czynił o d p o w ied zialn y m sam o istn eg o p osiadacza. T o ro zw ią zan ie u trzy m ało się w p ro je k c ie z 1961 r. (art. 859 § 1), a obecni© a rt. 897 § 1 zd. 1 p rz e w id u je , że odpow iedzialność po n o si „sam o istn y p o sia d a c z m echanicznego śro d ­ k a k o m u n ik a c ji”. S ens z d a n ia d ru g ieg o n ie je s t c a łk ie m ja sn y . B rzm i on o d o sło w ­ n ie : „ J e d n a k ż e gdy posiadacz sa m o istn y o d d a ł śro d e k k o m u n ik a c ji w p o sia d a n ie niesam o istn e, odpow iedzialność po n o si posiadacz n ie sa m o istn y ”.

P rz e p is a r t. 897 § 1 n ależ y ro z p a try w a ć w ze sta w ie n iu z u k sz ta łto w a n ie m przez p r o je k t in s ty tu c ji p o sia d an ia. M ianow icie p o siad aczem sa m o istn y m je s t te n , k to rze czą w ła d a w za k re sie o d p o w iad a ją cy m tre ś c i w łasności. N a to m ia st p o sia d a ­

czem n ie sam o istn y m je s t te n , k to n ią fa k ty c z n ie w ła d a w z a k re s ie o d p o w iad a ją cy m tre ś c i ja k ieg o k o lw iek innego p ra w a , z k tó ry m łączy się w ła d z a n a d rze c z ą (art. 316 p ro j.).14

W to k u p r a c k o d y fik a c y jn y c h w y s u w a n o ‘n a s tę p u ją c e arg u m e n ty , by uzasadnić z m ian ę w c h a ra k te rz e o soby o d p o w ied z ia ln ej: W łasność — ja k o ipewien sto s u n e k p ra w n y — n ie p o w in n a u za sa d n iać le g ity m a cji b ie rn e j p rz y o d p ow iedzialności za w y rz ąd z o n ą szkodę.15 D otyczy to ta k ż e in te re su ją c e g o n a s za g ad n ien ia. W now o­ czesnych u sta w o d a w stw a c h k ła d z ie się rac z e j n a c is k n a fa k ty c z n ą w ła d z ę n a d po­ jazdem , a c o ra z m n ie j n a to , k to je s t te o re ty cz n ie u p ra w n io n y d o k o rz y sta n ia z n ie ­ g o . 16 Wliąże się to z szereg iem p rzyczyn. J e d n ą z n ic h je s t rozw ój ubezpieczeń. D alszą p rzy czy n ą je s t ro zp ow szechnienie w o b rocie z a strz e ż e n ia p r a w a w łasności

o raz p rze w łasz cze n ia n a zabezpieczenie; s p r a w ia ją o n e, że rze czą d y spo­

n u je posiadacz, k tó ry niie je s t je j w łaścicielem . P a m ię ta jm y , że w k r a ja c h s o c ja ­ listycznych p rz y jm u je się dość pow szechnie, iż p a ń stw o w e osoby p ra w n e nie są w łaścic ielam i pow ierzonego im m ienia. D latego o dpow iedzialność p o w in ie n p o n o ­ sić ten, k to m ia ł m ożność u ży w an ia, d y sp o n o w an ia o ra z sp ra w o w a n ia k o n tro li n ad p ojazdem . J e s t n im z r e g u ły p o sia d ac z sam o istn y , sk o ro fak ty c z n ie w ła d a sam o­ chodem w z a k re sie o d p o w ia d a ją c y m tre ś c i w łasności.

Z m ia n a w sto su n k u do p rzep isó w k.z. nie m a je d n a k c h a r a k te ru rad y k a ln eg o . P o siad aczem sa m o istn y m je s t oczyw iście z re g u ły w łaścic iel (lub osoba p ra w n a , k tó re j p rz y słu g u je p ra w o z a rz ą d u i u ży tk o w an ia). W iem y, że a r t. 153 § 2 k.z. w p ro w a d z a dw a w y ją tk i o d ogólnej zasady. A le te rm in o lo g ia k.z. je s t n ie fo rtu n n a

13 A r t . 747 § 1 p r o j . z 1954 r . i a r t . 742 § 1 p r o j . z 1955 ,r. n Z m i a n a t e r m i n o l o g i i n i e p o w i n n a n a m p r z e s ł a n i a ć te g o , ż e r o z r ó ż n i e n i e p r o j e k t u z b i e ż n e j e s t n a o g ó ł z, a r t . 296 p r . r z e c z , ( p o s i a d a n i e m r z e c z y i p r a w a ) . 15 T e n d e n c j a t a z n a l a z ł a w y r a z w s z e r e g u p r z e p i s ó w p r o j e k t u o c z y n a c h n i e d o z w o l o n y c h . P o r . n p . a r t . 892 (c o d o s z k ó d w y r z ą d z o n y c h p r z e z z w i e r z ę t a ) , a r t . 894 ( z a w a l e n i e s ię b u d o ­ w l i ) , a r t . 896 ( o d p o w i a d a p r o w a d z ą c y n a w ł a s n y r a c h u n e k p r z e d s i ę b i o r s t w o w p r a w i a n e w r u c h z a p o m o c ą s i ł p r z y r o d y ) . 16 J a k w i a d o m o , w p r a w i e f r a n c u s k i m o d p o w i a d a o s o b a m a j ą c a d o z ó r ( g a r d i e n ) . F o r m u ł a w y r o k u I z b P o ł ą c z o n y c h S ą d u K a s a c y j n e g o z 2 g r u d n i a 1941 r . (V a f f a i r e F r a n e k ) b r z m i : „ P o u r e t r e g a r d i e n , U f a u t a v o i r i ’u s a g e , t a d i r e c t i o n e t l e c o n t r o t e d e l a c h o s e " ( S i r e y 1941; 1.217). U s t a w a n i e m i e c k a z 1952 r . (§ 7) c z y n i o d p o w i e d z i a l n y m u t r z y m u j ą c e g o p o j a z d ( H a l t e r d e s F a h r z e u g e s ) . W e d ł u g o k r e ś l e n i a o r z e c z n i c t w a : „ H a lte r i s t , w e r d a s F a h r z e u g f ü r e ig e n e . R e c h n u n g i n G e b r a u c h h a t u n d d i e j e n i g e V e r f ü g u n g s m a c h t d a r ü b e r b e s i t z t , d i e s o l c h G e b r a u c h v o r a u s s e t z ” ( p o r . M ü l l e r : S t r a s s e n v e r k e h r s r e c h t , 1959, s . 228). Zx>b. t a k ż e u s t a w ę s z w a j c a r s k ą z 15.111.1932 r . l u b a u s t r i a c k ą z 21.1.1959 r .

12 A d a m S z p u n a r _{Nr 5 (65)}

i p rz e s ła n ia w łaściw y se n s, sk o ro p rz e p is m ó w i o u tra c ie „m ożności ro z p o rz ą d z a n ia ” p o jazd em . N a to m ia st ant. 897 § 1 p ro j. u p rasz cz a to z a g ad n ien ie i e x p re ssis v e rb is z w a ln ia d o p ie ro w te d y o d odpow iedzialności, g d y n a s tą p iła u tr a t a p o sia d a n ia (np. w s k u te k k rad z ież y sam ochodu). J e s t rzeczą n ie sp o rn ą , że p o sia d ac z o d p o w iad a w r a z ie sa m o w o ln ej ja z d y k iero w cy .

P o d e jm u ją c — n ie u c h ro n n e w ty c h w a ru n k a c h — ry z y k o d o k o n a n ia n a w ła s n ą r ę k ę w y k ła d n i a r t. 897 § 1 p ro j., p ra g n ę p o d k re ślić co n a s tę p u je :

1) O koliczność, n a czyje n az w isk o p o ja zd je s t z a re je stro w a n y , n ie p rz e są d z a sp ra w y (por. w y że j u st. II). O ty m , k to je s t posiadaczem , ro z strz y g a ją p rze p isy p r a w a rzeczow ego. W spom niałem , że je s t n im n p . n a b y w c a sam o ch o d u p rz y z a ­ strz e ż e n iu w łasn o ści n a rzeoz sp rze d aw cy d o czasu z a p ła c e n ia ceny k u p n a . D ecy­ d u je w ięc p ew ie n s ta n fa k ty c z n y (o kreślony przez a rt. 316 p ro j.) — bez w zg lę d u n a to, czy d a n e j osobie p rz y s łu g u je p ra w o o c h a ra k te rz e d efin ity w n y m . T a k sam o n a le ż y ocenić k w e stię w sp ó łp o sia d a n ia (art. 328 p ro j.). Z n a n e w ątp liw o ści co do o k re ś le n ia tego p o ję c ia n ie u tr u d n ia ją n a m ro zstrz y g n ięc ia, gdyż k ilk u w sp ó łp o ­ sia d ac zy po n o si o d p o w ied zialn o ść so lid a rn ą z a w y rz ą d z o n ą szkodę (zob. a r t. 902 proj.).

B liższa a n a liz a in s ty tu c ji p o sia d a n ia -przekraczałaby, oczyw iście, r a m y n in ie j­ szych ro zw aż ań . J a k w iad o m o , w n a u c e p o lsk ie j (Zoll, S. W róblew ski) p rze w a ża pogląd, w m y śl k tó re g o c h a r a k te r w ła d z tw a n a d rze c z ą n a le ż y o ce n ia ć z p u n k tu w id z e n ia o biektyw nego. Z k o n k re tn e j s y tu a c ji fa k ty c z n e j w y n ik a , że tego ro d z a ju w ła d z a istn ie je d la d a n e j osoby (a n ie in n e j) i że je s t w y k o n y w a n a w o k reślo n y m (w ęższym lu b szerszym ) z a k re sie .17 P o d k re ślić należy , ż e d o p ó k i otoczenie z a c h o ­ w u je się p o p ra w n ie w obec tego s ta n u rzeczy, posiadani© itrw a n a d a l. I ta k osoba A n ie p rz e s ta je być po siad aczem sam ochodu, ja k k o lw ie k stoi o n p rze z d łu ż szy czas n a o tw a rty m p la c u luib d ro d z e p u b liczn ej. A le o p in ia oto czen ia n ie m a sa m o istn e ­ go zn a czen ia. Je że li np. A n ie je s t w rzeczy w isto ści posiadaczem , m y ln e p rz e k o ­ n a n ie in n y c h osób niczego w ty m z a k re sie n ie zm ieni.

W z w ią zk u z pow yższym o k re śle n ie m , w a rto zw rócić u w ag ę n a n a jb a rd z ie j ty p o w e sy tu a c je :

W celu n a p ra w y lu b r e m o n tu (posiadacz m oże o d d ać sam ochód z a k ła d o w i, k tó ry tr u d n i się zaw odow o ty m i czynnościam i. J e ż e li w y p a d e k n a s tą p ił w czasie p ró b n e j ja zd y , to pod rz ą d e m p rz e p isó w k.z. p a n u ją c y pogląd z w a ln ia w łaścic iela od o d p o ­ w iedzialności.16 Z a p a try w a n ia te g o n ie d a Się o b ro n ić n a tle a r t. 897 § 1 p ro j., po n iew aż w te j sy tu a c ji p o siad acz n ie tr a c i sw ej w ła d z y n a d rzeczą. T a k sam o w y p a d n ie ro zstrzy g n ięcie, je że li w y p a d e k z d a rz y ł się w czasie n a u k i ja z d y czy w y p ró b o w y w a n ia sam o ch o d u p rze z osobę r e f le k tu ją c ą n a n ab y c ie : za w y rząd zo n ą szkodę o d p o w ia d a in s ty tu c ja o rg a n iz u ją o a szkolenie a lb o sprzed aw ca.

W spom niałem , że w ra z ie k rad z ież y sam o ch o d u n a s tę p u je u tr a t a jego p o sia d an ia. O d p o w ied z ialn o ść, n a zasad zie ry z y k a ponosi złodziej. T rz e b a p a m ię ta ć , że p ra w o cy w iln e p r z y jm u je n ieco in n e k r y te r ia n iż k o d ek s k a rn y . D la cy w ilisty o b o ję tn a je s t k w e s tia d o b re j czy złej w ia ry p rz y z a w ła d n ię c iu cudzą rzeczą. U sp ra w ie d li­ w io n y b łą d sp ra w c y n ie zm ien i w ięc n a sz e j oceny.

17 P o r . W . C z a c h ó r s k i : P o j ę c i e i t r e ś ć p o s i a d a n i a w e d ł u g o b o w i ą z u j ą c e g o p r a w a r z e ­ c z o w e g o , N P 5/1957, s . 40.

i» P o r . p r z y k ł a d o w o o r z e c z e n i e S .N . z d n i a 7 c z e r w c a 1951 r . (Z O 27/1952) o r a z S . G a r ­ l i c k i . o p . c i t ., s . 134.

N r 5 (65) L e g ity m a c ja bierna w spraw ach d o tyc z, w y p a d k ó w samocft. ₁₃

W p r a k ty c e m a m y coraz częściej d o cz ynienia z sy tu a c ja m i, k tó re tra d y c y jn ie o k re śla się ja k o k ra d z ie ż u ż y tk o w a n ia (fu rtu rn usus). T rz e b a oczyw iście p am iętać , że is tn ie je tu t a j c a ła g am a su b te ln y c h ro zró żn ień , tru d n o n ie ra z uch w y tn y ch . S p ra w c a m oże być zdecydow any od początku, że zw ró ci sam ochód; z a m ia r jego p rz y b ie rz e k o n k re tn y k s z ta łt d o p ie ro p óźniej, a w czasie ja z d y o sc y lu je m iędzy m y ślą o zw rocie a m y ślą o sprzedaży; o k re s b ez p raw n eg o u ż y tk o w a n ia je s t b a r ­ dzo ró ż n y {od godziny d o k ilk u d n i); p o zak o ń cz en iu w ycieczki sp ra w c a p o zo sta­ w ia n ie ra z sam o ch ó d n a szosie lu b p o rz u c a go itd . Z a g a d n ie n ia te s p ra w ia ją w iele k ło p o tu n a u c e p r a w a k a rn e g o (m. i. w obec n isk ie j s a n k c ji z a r t. 57 p r. o w yikr.).19 C y w ilista m o że p rz e jść d o p o rz ą d k u dziennego n a d ty m i su b te ln o śc iam i. P a n u je zgoda co do tego, że p o sia d a n ie gaśnie, gdy jego w y k o n y w a n ie n ie d a się u rz e - ozywdstnić w s k u te k o p o ru o to c z e n ia .20 D latego uw ażam , że w e w szy stk ich w y p a d ­ k ach , w k tó ry c h osoba trz e c ia z a w ła d n ę ła sam ochodem w b re w w o li i w ied zy po ­ siadacza, u s ta je jego o dpow iedzialność z ty tu łu ry z y k a . To, że istn ie je m ożliw ość o d zy sk an ia p o ja zd u , niczego n ie z m ien ia p rz y ocenie z p u n k tu w id ze n ia in te re s u ­ ją cy c h n a s przepisów . J e s t rzeczą o b o ję tn ą , w ja k i sposób n a s tą p iło za w ład n ięc ie sam o ch o d u (b ezp raw n e o tw a rc ie w ozu, w p ro w a d z e n ie w b łą d szo fera itp.).

P o d k re śla łe m już, że sa m o w o ln a ja z d a k ie ro w c y nie z w a ln ia 'posiadacza od o d ­ pow iedzialności. K w e stia m a p ra k ty c z n e zn aczenie p rz e d e w szy stk im w te d y , gdy sam ochód z o stał p o w ierz o n y n a d z o ro w i i pieczy p ra c o w n ik a (najczęściej p rz e d się ­ b io rstw a lu b instytucjo, p ań stw o w e j). W zasa d zie je s t rze czą o b o ję tn ą , w ja k ic h okolicznościach n a s tą p iło w y k o rz y sta n ie do w ła sn y c h celów (sam ow olne u ru c h o ­ m ie n ie lu b ja z d a po zak o ń czen iu p o le ce n ia służbow ego). W o b u w y p a d k a c h k ie ­ ro w c a chce 'Osiągnąć w ła s n ą korzyść, a le n ie dąży d o za w ład n ięc ia pojazdem , do w y zu cia p ra c o d a w c y z fak ty c z n e j w ład z y n a d nim . Z godzić się n ależy z u ch w a łą Izby C yw ilnej z d n ia 29 p a ź d z ie rn ik a 1960 r., że k o n k r e tn a sy tu a c ja moeże k s z ta ł­ to w ać się inaczej. Z ajd zie to w w y p a d k u k ra d z ie ż y sam ochodu p rzez kierow cę, k tó re m u n ie o d d a n o pieczy n a d nim , bąd ź te ż w ra z ie z a w ład n ięc ia p o w ierzan y m p o jazd em w celu p rzy w ła szc zen ia go (bez z a m ia ru z w ro tu lu b z m y ślą o u ży w a­ n iu go p rze z d łu ż szy czas). W tedy je d n a k — zgodnie z ty m , oo p o w ied ziałem w y ­ żej — n a s tę p u je u tr a t a p o sia d a n ia p rze z p raco d aw cę. Tego ro d z a ju czynu p rz e ­ stęp n eg o m oże dopuścić Się ta k ż e osoba trz e c ia n ie b ę d ą c a p rac o w n ik iem .

2) W y k ład n ia p ow ołanego pow yżej ant. 879 § 1 zd. 2 p ro j. jesit z a d a n ie m n ie ła ­ tw ym . P rzy p u śćm y , że A je s t posiadaczem sa m o istn y m . O d d aje o n sam ochód oso­ b ie B. w p o sia d a n ie n ie sam o istn e ; w czasie ja z d y zo staje p o trą c o n y przechodzień. M ożliw e są itu n a s tę p u ją c e u ję cia :

a) J e s t rzeczą n ie sp o rn ą , że B ponosi o d p ow iedzialność. A le przep is nie z a zn a­ cza, że m a o n a c h a r a k te r w yłączny. W obec tego m ożna tw ie rd z ić, że m a m y do cz ynienia z o d pow iedzialnością k u m u la ty w n ą : p o sz k o d o w a n em u p rz y słu g u ją ro sz ­ czenia p rze ciw obu ty m osobom (A i B). D o d atk o w y m o p arc iem d la ta k ie j w y ­ k ła d n i je s t p rze p is a rt. 317 p ro j., k tó ry b rz m i dosło w n ie: „P o siad acz sa m o istn y nie tr a c i p o sia d a n ia przez to, że o d d a je d ru g iem u rze cz w p o sia d a n ie n ie śam o istn e

Je d n a k ż e p rze ciw p rz y ję c iu ta k ie g o z a p a try w a n ia p rz e m a w ia ją pow ażne k o n tr ­ arg u m e n ty . O dpow iedzialność o b u tych osób (chyba so lid arn ą) m u sia łb y w p ro w ad zić w y ra ź n y p rz e p is u sta w y — tym czasem p r o je k t go nie za w iera. P oza ty m tru d n o

i» Z o b . c o d o t y c h k w e s t i i I. A n d r e j e w : O k r a d z i e ż y s a m o c h o d u , N P 3/1962, s . 362. a» D o m n i e m a n i e c i ą g ł o ś c i p o s i a d a n i a ( a r t . 320 p r o j . ) s ł u ż y i n n y m c e l o m i n ic z e g o w n a s z e j s p r a w i e n i e p r z e s ą d z a .

14 A d a m S z p u n a r N r 5 (65)

zrozum ieć, d laczego poszk o d o w an y m a m ieć ta k ż e d ru g ieg o d łu ż n ik a . B ra k ja k ic h ­ ko lw ie k p rz e sła n e k p rz e m a w ia ją c y c h z a te g o ro d z a ju u p rzy w ilejo w an iem .

b) Woibec te g o n a s u w a s ię w n io sek , że w a r t . 879 § 1 p ro j. m a m y do czynienia z o dpow iedzialnością a lte r n a ty w n ą . P o szk o d o w an y m oże dom agać się w y n ag ro d ze­ n ia szkody ty lk o od je d n eg o d łu ż n ik a . N o rm aln ie w ięc o dpow iedzialność ponosi o so b a A, a le gd y o d d a ła o n a sam o ch ó d w p o sia d a n ie mdesamoistne, to je st z niej zw olniona. W tedy ty lk o osoba B o d p o w ia d a zia w yrządzoną szkodę.

P rz y ję c ie pow yższej tezy w całej rozciągłości p ro w a d z i je d n a k do w y n ik ó w dość nieoczekiw anych. P rzecież p o sia d an ie nie sam o istn e po leg a n a w y k o n y w a n iu ja k ie ­ gokolw iek p ra w a , z k tó r y m łączy się w ła d z a n a d rzeczą. W obec tego n ajem c y , b io rą c y w użyczenie itp . s ą p o sia d ac za m i n ie sam o istn y m i. W ra z ie z a w a rc ia um ow y n a jm u oży użyczenia p o sia d ac z sa m o istn y b yłby w o ln y o d o d p o w ied zialn o ści z ty ­ tu łu ry zy k a . P rzy p u śćm y , że p rze d się b io rstw o p a ń stw o w e w y n a ję ło sam ochód n a je d e n d zień albo użyczyło go sw em u praco w n ik o w i. Czy je s t rzeczą słuszną, by zobow iązanym do o d sz k o d o w a n ia b y ł ty lk o n a je m c a lu b b io rąc y w użyczenie? M n iejsza o to , ż e w te n sposób z o s ta ła b y p rz e k re ślo n a d o ty c h cz aso w a ju d y k a tu r a S.N. w te j m a te rii. W sp om niałem ju ż, że d la poszkodow anego n ie je s t rzeczą o b o ­ ję tn ą , k to w obec niego będzie ponosił o d p ow iedzialność. K w e stia w y p łac aln o ści o soby zobow iązanej do o d sz k o d o w a n ia m a p rzecież d la w ierz y cie la p ie rw sz o rz ęd n e znaczenie.

c) D latego u w aż am , że .pogląd o a lte rn a ty w n e j od p o w ied zialn o ści p o w in ie n ulec p ew n e j m o d y fik a cji. P ie rw sz a z n ic h łączy siię z w y k ła d n ią słów p ro je k tu : „po­ siad acz sa m o istn y o d d a ł śro d ek k o m u n ik a c ji” . Otóż sądzę, że — w tym k o n tek ście — p rz e z od d an ie n a le ż y ro zu m ieć coś w ięcej n iż p ro s te p rzen iesien ie p o sia d a n ia (art. 332 proj.). C hodzi tu ta j o w y zbycie się przez sam oistnego p o sia d ac za w sze l­ kiego w p ły w u n a r u c h p o ja z d u ( a w ięc o u tr a tę m ożności u ży w a n ia, d y sp o n o w a­ n ia i k o n tro li). N ie zo stan ie w ięc zw oln io n y od o d pow iedzialności, jeżeli zach o w ał p rz y n a jm n ie j część ty c h u p ra w n ie ń . D ru g a m o d y fik a c ja do ty czy sam ego po jęcia p o sia d an ia. P o trz e b n a je s t t u t a j p e w n a trw ało ść , w y k o n y w a n ie p r a w a p rze z czas dłużsizy.21 O p o sia d a n iu nie m o że być m ow y, jeżeli d a n y sto s u n e k m a c h a ra k te r chw ilow y czy d o ry w c zy (w te rm in o lo g ii .niem ieckiej: K u r zb e sitz).22 S zkolnym n a to p rz y k ła d e m je s t za ję cie w yznaczonego m ie jsc a w czasie p rz e d sta w ie n ia te a tr a l­ nego. N ik t chyba n ie pow ie, że w id z je s t n ie sa m o istn y m p o sia d ac ze m k rze sła. S ą ­ dzę, że p o d o b n e będzie ro zstrz y g n ię c ie p rzy k ró tk o trw a ły m u życzeniu sam ochodu czy w y n a ję c ia go celem d o k o n a n ia jed n o razo w eg o przew ozu. P rzypuśćm y, że A użyczył sam ochód osobie B n a k ilk a godzin. W tedy B n ie po n o si o d p o w ied zial­ ności z a w y rz ąd z o n ą szkodę. R ozstrzygnięcie n a to m ia s t w y p a d n ie in a cz ej, gdy u życzenie n a s tą p iło n a d łu ż szy czas i w yłączn ie do osoby B n a le ż a ła decyzja co do d y sp o n o w a n ia p o jazd em . G ra n ic e są tu oczyw iście p ły n n e i w szystko zależy od k o n k re tn y c h okoliczności sp raw y .

D ochodzim y do w n io sk u , że d o ty ch czaso w e o rze czn ictw o S.N. m oże stan o w ić d la nas-ipom oc p rz y w y k ła d n i a rt. 879 § 1 p ro j., po n iew aż słu szn ie k ła d z ie n a c isk n a m o m en ty fa k ty c z n e (kto w y d a w a ł in s tru k c je i polecenia) o ra z gospodarcze (do k o g o n a le ż a ła e k s p lo a ta c ja sam o ch o d u , a Więc o sią g a n ie korzyści i ponoszenia kosztów ). D uże 'znaczenie m a ró w n ież okoliczność, czy sam ochód b y ł u ży w an y za w ied z ą i zgodnie z w o lą p o sia d a c z a sam oistnego.

21 P o r . o r z e c z e n i e S .N . z d n i a 1 w r z e ś n i a 1958 r . ( O S P iK A 7—8/1959, s . 205 z g l o s ą G ó r e c ­ k i e g o ) .

N r 5 (65) L e g ity m a c ja bierna w spraw ach d o tyc z, w y p a d k ó w sam och. 15

P rz ek ro cz en ie g ra n ic zezw olenia n ie pociąga za sobą p rz e jśc ia o dpow iedzialności n a używ ającego. B yła ju ż o ty m mowia p rz y a n a liz ie sam ow olnej ja z d y kiero w cy . D otyczy to ta k ż e osoby, k tó r a n ie je s t p rac o w n ik iem . Przyipuścm y, że B u zy sk ał pozw olenie n a p o w ró t sam ochodem osoby A w sobotę d o d o m u i z a trz y m a ł go n a c a ło d zien n ą w y cieczkę w niedzielę. O soba A o d p o w iad a w obec p o szkodow anego z a w y p a d e k w czasie ja z d y n iedzielnej.

I V

Ozy sfo rm u ło w an ie p r o je k tu oznacza, że odpow iedzialność w łaścic iela sam o ch o d u n ie b ęd z ie n ’gdy a k tu a ln a ? W niosek takii b y łb y p rzedw czesny. O bok zao strzo n ej o d p ow iedzialności z ty tu łu ry z y k a o b o w ią z u ją p rzecież p rze p isy ogólne (art. 876 p ro j. re c y p u je fo rm u łę a r t. 134 k.z.). N a zasadzie w in y o d p o w iad a ć będzie w ła ś­ ciciel w sy tu a c ja c h , dobrze zn an y ch z dotychczasow ego o rzecznictw a, a w ięc: jeżeli k rad z ież b y ła m ożliw a w s k u te k n ien ależy teg o zab ezpieczenia w ozu; w w y p a d k u p o w ierz en ia sam o ch o d u n ie u p ra w n io n e m u k ie ro w c y ; w ra z ie b r a k u ja k ie jk o lw ie k k o n tr o li n a d p ra c o w n ik a m i; jeżeli p o jazd b y ł w złym s ta n ie te chnicznym ; gdy p rze d sięb io rstw o k o m u n ik a c y jn e n 'e o strzegło sw ego p e rso n e lu o p rze szk o d a ch n a dro d ze itp . S p ra w a je s t zb y t dobrze zn a n a, by w a rto b y ło o m aw iać ją szczegółowo.

P ra g n ę ty lk o zw rócić u w ag ę n a n a s tę p u ją c ą okoliczność. W obec ro z b u d o w a n ia p rze p isó w k o d ek su drogow ego z a n ik a częściow o o stro ść p rze ciw sta w ie n ia m iędzy z a sa d ą w in y i ry z y k a w o m a w ia n e j m a te rii. O becnie p o szkodow any m oże u d o ­ w odnić w in ę k ie ro w c y (k tó ry n ie zasto so w ał się do p rzep isó w o ru c h u n a d ro g ach publicznych) znacznie ła tw ie j an iże li p rze d k ilk u n a s tu ' la ty . Z a p o w sta łą szkodę będzie ponosić odpo w ied zialn o ść w łaściciel — z m ocy a r t. 876 lu b 891 p ro j. (odpo­ w ie d n ik a rt. 145 k.z.). O b iek ty w iza cja p o ję cia n ie d b a ls tw a zm ierza w ty m s a m y m k ie ru n k u .

W doty ch czaso w y ch ro zw a ż a n ia c h nie z a jm o w a łem się zag ad n ien ie m obo w iąz­ kow ego ubezp ieczen ia o d nieszczęśl w y ch w y p ad k ó w i odpow ied zialn o ści cyw ilnej (por. p rz e d e w szy stk im rozp. R ad y M in istró w z 1.XI.1961 r. — Dz. U. z 1961 r. N r 55, poz. 311). U czyniłem to św iadom ie, ab y n ie k o m p lik o w ać w yw odów . J e s t ta k ż e za w cześnie, b y m o żn a ocenić w p ły w ubezp ieczen ia n a ew o lu cję zasad o d ­ p o w iedzialności cyw ilnej. O sobiście n ie p odzielam op ty m izm u n ie k tó ry c h a u to ró w (jnp. W. G órskiego)23 w te j sp raw ie. D odać należy, że znaczenie p rze p isó w o obo­ w iązk o w y m ubezpieczeniu zm n ie jsz a ją w p ra k ty c e w y łąc ze n ia lu b o g ran ic ze n ia

(za w a rte w § 1, 7, 16 rozp.).

W k o n k lu z ji uw ażam , że a rt. 879 § 1 p ro j. 'nie o zn a cz a r a d y k a ln e j zm ian y w sto­ s u n k u do ob o w iązu jąceg o p ra w a . K o n tu ry odpow ied zialn o ści ,za w y p a d k i sam ocho­ dow e s ta n ą się b a rd z ie j w y ra ź n e w m ia rę ro z w o ju p o g.ądów orzecznictw a i d o k ­ try n y . M am n ad zieję, że b ęd ą one k o rz y sta ć w p o w aż n y m zak resie z d o ty c h cz a­ sow ego d o ro b k u ju d y k a tu ry .