Średniowieczny zamek w Podgrodziu, gmina Ćmielów, województwo tarnobrzeskie

Janusz Kuczyński

Średniowieczny zamek w

Podgrodziu, gmina Ćmielów,

województwo tarnobrzeskie

Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 16, 37-60

Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach Tom X V I , Kraków 1992

JA N U S Z K U C Z Y Ń S K I

ŚR E DN IO W IE C Z N Y ZAMEK W PO D G R O D Z IU , G M IN A

ĆM IELÓ W , W OJEW ÓDZTW O TA R N O B R Z E SK IE

I. LOKALIZACJA, OPIS, S T A N ZACH OW ANIA

Począw szy od w sch o d n ieg o skraju zab u d o w y Ć m ielow a rzeka K a m ie n n a skręca ra p to w n ie na p ó łn o c , by w rejonie o d d alo n eg o o 15 km B ałtow a p o n o w n ie skierow ać się ku p ó łn o c n e m u w schodow i dążąc do odległego o 20 km ujścia do W isły. R zeka w p ó łn o c n y m o d c in k u w ije się w śró d szerokiego pasa łąk, zm ieniając często w ich o b rę b ie k o ry to . Z a c h o d n ie p o ro śn ię te lasem p o b rze że jest dość niskie, piaszczyste. W sc h o d n i n a to m ia st skraj do lin y rzeki zam yka lessow a w ysoczyzna o m iejscam i skalistej k raw ęd z i, u ro zm a ico n e j cy p lam i, p o p rze cin a n ej licznym i w ąw ozam i. W y so ­ czyzna w rejo n ie zam k u w znosi się śre d n io 23 m p o n a d zw ierciadło K a m ie n n e j'.

S zczątki m u ró w zam k u stoją na stro m y m cy p lu , w żynającym się w d o lin ę rzeki, p o ło ż o n y m p rz y p o łu d n io w y m k rań c u zab u d o w y wsi P o d g ro d z ie. C ypel od cin a od n asady głęboka fosa o łuk o w aty m zarysie. W y o d rę b n io n e w te n sposób od reszty w ysoczyzny sto ż k o w ate w zgórze p o siad a płaski w ierzch o łek o o b ry sie zb liżo n y m do koła o śred n ic y około 25 m i p o w ierz ch n i w ynoszącej 490 m 2. K u lm in a c ja zam kow ego p la te a u , p o ło żo n a około 179 m n ad p o zio m em m o rza , w znosi się p o n ad o b ecn e d n o fosy śre d n io 5,5 m o raz 20 m n ad p rzeb ieg ającą u zach o d n ieg o p o d n ó ża d ro g ą (ryc. 1). P o w ierzc h n ię i stoki w zgórza (w yłączając kilka w y ch o d n i skalnych) p o ra sta traw a, a na o b rze żu szcz y tu ro śn ie kilkanaście drzew liściastych. W y p iętrza ją ca się p o n ad zam kow e w zgórze, p o ło ż o n a poza fosą w ysoczyzna, jest w yk o rzy sty w an a p o d u p raw y rolne. D o p ó łn o c n o -z ac h o d n ieg o p odnóża cypla przylega zabudow a chłopskiej zagrody.

M u r o b w o d o w y za m k u , w y konany ze spojonego zap raw ą nie o b ro b io n eg o k a m ie n ia 2, o tacza łam an ą linią n iem al połow ę szczytu w zgórza. S kłada się z sześciu załam an y ch w zg lęd em siebie od cin k ó w o d ługości (licząc od stro n y p ó łn o c n o - -zach o d n iej w k ie ru n k u ru c h u w skazów ek zegara): 4,1 , 4,8, 4,2, 5,9, 8,8, 6,3 m i styka się z m u ra m i p o sa d o w io n ej od p o łu d n io w e g o -z a c h o d u w ieżyczki o p ro sto k ą tn y m rzucie i w y m ia ra ch 4,0 x 4,8 m . G ru b o ś ć m u ru obw od o w eg o w zależności od o dcinka w ynosi od 1,1 m do 1,35 m , g ru b o ść m u ru w ieżyczki — 0,95 m.

S tan za ch o w a n ia m u ró w jest reliktow y. T y lk o d ru g i, licząc od stro n y w sch o d n iej, odcin ek w ystaje pow yżej 2 m p o n ad g ó rn ą p łaszczyznę zam kow ego w zgórza. P orosła

1 S zczegóły d otyczące ukształtow ania i budow y geologicznej om aw ianego obszaru zawiera artykuł Eugenii i Jerzego Fijałkow skich zam ieszczony w tym sam ym tom ie „R oczn ik a” : tam że mapka okolic Podgrodzia.

38 J a n u sz K u czyń sk i

m u ra w ą k o ro n a p o zo stały ch o d cin k ó w jest ró w n a z p o w ie rz c h n ią w zgórza. O d s tro n y ze w n ętrzn e j m u ry sc h o d zą znacznie p oniżej p o z io m u szczytow ej p ła szc zy z n y o d k ilk u d ziesięciu c e n ty m e tró w do p o n a d 4 m w p ó łn o c n o -z a c h o d n ie j części w zgórza.

W 1975 r. z e w n ę trz n e lico m u ru ob w o d o w eg o p o sia d ało liczne u b y tk i, ró żn ej w ielkości i głębokości w y rw y , a w je d n y m m ie jsc u m u r był p rz e b ity na w y lo t. P o n iew aż o tw ó r ów zn ajd o w ał się poniżej p o zio m u g órnej p łaszczy zn y , o p a d y atm o sfery cz n e w ypłu k iw ały p rze z n iego u w a rstw ie n ia k u ltu ro w e . S zczątkow y sta n zachow ania m u ró w w ynika z ich ro z b ió rk i aż do p o z io m u g ó rn eg o p la te a u (z w y jątk iem jednego od cin k a) dokon y w an ej dla u zy sk an ia m a te ria łu b u d o w la n e g o . Z n a c z n e szkody p o cz y n ili też w X I X i X X w. m iejscow i p o szu k iw acze sk a rb ó w . R e z u lta te m ich działaln o ści jest m ięd zy in n y m i w sp o m n ia n e p rz e b ic ie m u r u , p o w a ż n e n a ru sz e n ie n ajn iższy ch fra g m e n tó w m u ró w w ieżyczki o raz w ykopy na szczytow ej płaszczyźnie w zgórza. D o d a ć należy, że zn iw elo w an ia szcz y tu dok o n ała w o k resie m ię d zy w o je n n y m m iejscow a m ło d z ie ż, p rzy sto so w u ją c go jako te re n d o u rz ą d z a n ia zabaw (ryc. 2).

Średn iow ieczny zam ek w P odgrodziu 39

Ryc. 2. W zgórze zam kow e, w idok od strony półn ocn o-zachodn iej

P e n e tru ją c o to c ze n ie w zg ó rza zam kow ego, z e b ra n o kilk aset fra g m e n tó w naczy ń g lin ia n y c h oraz g ru d k i p rze p a lo n e j p o lep y z p o w ie rz c h n i u p ra w ia n e g o o b ec n ie pola, p o ło ż o n e g o n a cy p lu o d d a lo n y m o 7 0 -9 0 m w k ie ru n k u p o łu d n io w y m od zam kow ego w zg ó rza . S k o ru p y te są an alo g iczn e do u zy sk an y c h p o d cz as p ra c w y kopaliskow ych p rz e p ro w a d z o n y c h w o b rę b ie zam ku.

II. S T A N B A D A Ń , Ź R Ó D ŁA IK O N O G R A F IC Z N E

D o 1975 r. zam ek w P o d g ro d z iu n ie w z b u d z ał szczególnego z a in te re so w an ia b ad a w cz eg o . P ierw sze p o jaw iające się o n im w zm ian k i były p rze jaw em z a in te re so w ań k rajo z n aw cz y ch . W 1853 r. L u d o m ił Ja strz ę b o w sk i p o d cz as tu ry sty c z n y c h w ędrów ek o p isa ł oraz nary so w ał w id o k ru in od s tro n y p ó łn o c n o -z a c h o d n ie j. N ieco u p ro sz c z o n y p rz e ry s ry su n k u o p u b lik o w a n o w 1897 r . 3, a n a s tę p n ie w 1909 r . 4 z m y ln y m o p isem o b ie k tu , in fo rm u ją c y m , że p o ch o d z i „ z ro d z in n y c h stro n M ick iew icza, w okolicy N o w o g ró d k a ” . P o d k o n ie c u b ie g łeg o w ieku p o w sta ł n a s tę p n y , ró w n ież o p u b lik o w a n y ry s u n e k ru in , sp o rz ą d z o n y p rze z E lw ira A n d rio lle g o 5. W z m ia n k i o za m k u pojaw iły

3 „ W ęd ro w iec” 1897 nr 10

4 „Z iarn o” 1909 nr 42

40 Ja n u sz K u czyń sk i

się także w p ra sie z 1854 r . 6, w w y d an y m w 1861 r. k a le n d a rz u 7 oraz w S ło w n ik u G e o g ra fic z n y m 8, w k tó ry m w sp o m n ia n o o szczątkach g ro d u n a gó rze i o licznych zw iązanych z n im leg en d ach . N ajo b sz e rn ie jsz y z istn iejący c h o p isó w zam ieściła „ Z ie m ia ” w 1911 r . 9 A u to r — S zczęsny Ja strzę b o w sk i — w y k o rz y sta ł, u z u p e łn ia ją c w łasnym i sp o strz e ż e n ia m i, w sp o m n ia n e n o ta tk i L u d o m iła Ja strzę b o w sk ieg o z 1853 r. i zam ieścił rów n ież w yk o n an y p rze z niego ry su n ek (ryc. 3). R elacja z 1853 r. inform ow ała: „ N a okrągłej n ie z b y t w ysokiej górze stoi m u r w p ó łk o le w y staw io n y [...] . W szedłszy n a m u r, w c z w o ro b o c zn y m znaleźliśm y kaw ałki p ró c h n a , k tó re p o zb a d a n iu okazały się szczątkam i belki dębow ej [ ...]. W sk az u je b a rd z o odległą sta ro ż y tn o ść tej b u d o w li n ig d z ie d o tą d n ie w sp o m n ia n e j” . S zczęsny Ja strz ę b o w sk i dodaje:

D z iś [...] znaczna część m uru, szczególniej od strony prawej, uległa zniszczen iu [ ...] , pom ogła ręka ludzka biorąca gruzy do bu dow y siedzib now ych [ ...] , od strony półn ocn o- -zachodniej stała baszta czw oroboczna [...]. Ściany p ołu d n iow e były zapew ne w zn iesion e z drzew a, nie pozostało bow iem po nich żadnego śladu. Od tej strony w zgórze zam kow e odd zielon e jest od w yżyny, do której przypiera, głębokim przekopem [ ...] . W ew nątrz ruin w ścianie w sch odn iej, najlepiej zachow anej, na parę łokci nad ziem ią w id oczn e są cztery otw ory kw adratowe, służące niegd yś oparciu belek podtrzym ujących część górną bu dow li. W ścianie półn ocn ej, przy samej ziem i, jest otw ór niski, półokrągły, przebity na w ylot, przez który, pełznąc tylko, na spadzistą w tym m iejscu skałę w ysunąć się m ożna [...]. Tradycja ludow a w idzi tu siedzibę drużyny zbójeckiej. Po śm ierci zbója (głów n ego), który zmarł z „zam orzen ia” w trakcie oblężenia przez króla, zamek popadł w ruinę.

A u to r w sp o m in a n a s tę p n ie o p o sz u k iw a n iu w ru in a c h sk a rb ó w , „ k tó ry c h n ik t nie z n a la z ł” . Z p rzy to c z o n e g o o p isu w y n ik ało b y , że w X X w. sta n za ch o w an ia ru in nie u legł zn a cz n ie jsze m u p o g o rsz e n iu .

O ru in a c h „ s ta ro ż y tn e g o z a m k u ” w sp o m in a ró w n ież Ja n W iś n ie w s k i10, p rz y p u s z ­ czając, że należał do w łaścicieli pobliskiej B orow ni. W iśn iew sk i p rz y ta c z a p o d a n ie , w ed łu g k tó reg o w zam k u „m ieszk ało 12 zbójców , k tó ry c h w ó d z w y k rad ł p e w n e m u p a n u córkę i w za m k u ją u k ry w a ł. P an ów z b ro jn y zam ek o blegał i zdobył: zbóje i u w ięzio n a śm ierć w ru in a c h p o n ie ś li” . W iśn iew sk i p o w ątp iew ając w p ra w d o p o d o ­ b ie ń stw o le g en d y , p rz y p u sz c z a , że zam ek „p o c z ą tk o w o zb u rz y li T a ta rz y B atego, w reszcie S zw edzi za p a n o w a n ia n ieszczęsn eg o Ja n a K a z im ie rz a ” . W z m ia n k ę kończy inform acja sprzeczna z p o d an ą w cześniej sytuacją w łasnościow ą: „P o d g ro d z ie należało do k lucza ćm ielow skiego: po S zy d ło w ieck ich d zied ziczy li je książęta O s tro g s c y ” . T e k s t u z u p e łn ia w idok ru in o p a rty na ry su n k u L . Ja strzę b o w sk ieg o .

O d p u b lik a c ji te j, w ydanej w 1913 r., p rze z n ie m al p ó łw iecze zam ek w P o d g ro d z iu po zo staw ał w z a p o m n ie n iu , w y m ie n ia bo w iem go d o p ie ro w y d an y w 1959 r. K a ta lo g

z a b y tk ó w s z t u k i 11. K ró tk a w zm ian k a in fo rm u je o p o zo stało ścia ch zam k u p o ło żo n eg o

6 „G azeta C od zien na” W arszawa 1854

7 W ydany przez Jaworskiego.

8 S łow n ik G eograficzn y... T .8. W arszawa 1887, s. 382

9 Sz. Jastrzębow ski Zam ek w P odgrodziu. „ Z iem ia ” R. II 1911 nr 24, s. 3 9 5 -3 9 8 , ryc. wg L. Jastrzębow skiego na s. 396

10 J. W iśniew sk i D ekan at opatow ski. R adom 1913, s. 100-101

11 K a ta lo g Z a b ytk ó w S z tu k i w Polsce. T .3 . W ojew ództw o kieleckie z .7: Powiat opatow ski. W arszawa 1959, s. 53

Średn iow ieczny zam ek w Podgrodziu 41

R yc. 3. Zamek w P odgrodziu na rycinie L ud om iła Jastrzębow skiego wykonanej w 1853 r., „Z iem ia ” R. II 1911 nr 24 s. 396

n a p la n ie n ie re g u la rn e g o w ielo b o k u , w y p o sażo n eg o zap ew n e w dw ie czw o ro b o c zn e b aszty i o to c zo n e g o n ie g d y ś w ałem i fosą. P o raz pierw szy też pojaw ia się p ró b a d a to w a n ia usta la jąc a h ip o te ty c z n ie w zn iesien ie za m k u n a w iek X IV .

W w y d an y m w 1969 r. p o p u la rn y m p rz e w o d n ik u Z a m k i w ojew ództw a kieleckiego12 w y k o rz y sta n o o p u b lik o w a n y w „ Z ie m i” w 1911 r. ry su n e k L . Ja strzę b o w sk ieg o . K ró tk i te k st p rz y ta c z a najw ażn iejsze in fo rm ac je za K atalogiem za b y tk ó w sztu k i. Z b liż o n ą treść o raz id e n ty c z n ą ilu stra c ję zaw iera fu n d a m e n ta ln a p rac a Z a m k i w Polsce B o h d a n a G u e r ą u i n a 13. A u to r o kreślił zam ek jako sied zib ę ry ce rsk ą o raz zw rócił u w agę n a p o g arszający się sta n zach o w an ia, p rzy p u sz cz ają c, że istn iejące p o d koniec X IX w. m u ry u m o ż liw ia ły jeszcze o d tw o rz e n ie p ie rw o tn e g o założenia.

O s ta tn ia z o p u b lik o w a n y c h in fo rm ac ji jest w stę p n y m , k ró tk im sp ra w o z d a n ie m z b ad a ń p rz e p ro w a d z o n y c h na te re n ie za m k u w 1975 r . 14 R elację o p rz e b ie g u p ra c u z u p e łn ia ro b o cz e u sta le n ie czasu b u d o w y na ok res zaw arty m ię d zy cz w artą ćw iercią X V w. a p o cz ątk am i n a s tę p n e g o stu lec ia. D o d a n o też, że zam ek — za m ie rz o n y zap ew n e jako sie d zib a ro d u S zy d ło w ieck ich — n ig d y nie został u k o ń cz o n y . Z ty c h in fo rm ac ji p o d cz as szczegółow ego o p rac o w y w a n ia w yników b a d a ń uleg ło zm ian ie p rz y to c z o n e d a to w a n ie zam k u .

12 J. K u czyń sk i Z am ki w ojew ództw a kieleckiego. K raków 1969, s. 32 13 B. G u erą u in Z am k i w Polsce. W arszawa 1974, s. 2 3 8 -2 3 9

42 J a n u sz K u czy ń sk i

III. T Ł O H IS T O R Y C Z N E

P o w stan ie i początki d ziejów P o d g ro d z ia nie są z b y t jasne. N az w a m iejscow ości o ddalonej od Ć m ielow a o około 3 km w k ie ru n k u p ó łn o c n o -w sc h o d n im po jaw ia się po raz pierw szy w d o k u m e n c ie z 1497 r. w zw iązku z n a d a n ie m jej n o ta riu sz o w i k ró lew sk iem u Jan o w i C h lew ic zsk ie m u z ro d u O d ro w ą ż ó w 15. W 1519 r. o d n o to w a n o , iż k asztelan san d o m ie rsk i M ikołaj z S zy dłow ca o d stę p u je sw em u b ra tu K rz y szto fo w i część d ó b r Ć m ielów , m iędzy inn y m i w ieś „ P o d g ro d z y e ” 16. P rz y n ale żn o ść P o d g ro d z ia do d ó b r ćm ielow skich p o w o d o w ała i w p ó źn iejszy ch cz asach p rz e jm o w a n ie go p rze z k olejnych posiadaczy Ć m ielow a. C elow e za te m b ęd zie sp o jrz e n ie n a h isto rię tej m iejscow ości.

W śred n io w ie cz u Ć m ieló w (p arafię założono p ra w d o p o d o b n ie w 1313 r.) n ależał do O d ro w ążó w , b ęd ąc n ie później niż o d X IV w. w łasnością jednej z ich gałęzi — ro d u S zydłow ieckich, k tó rzy w 1505 r. u zy sk u ją dla niego p raw a m ie jsk ie, a w 1512 r. łączą z d o b ra m i op ato w sk im i. W p ie rw sz y ch la tac h d ru g iej p o łow y X V I w. Ć m ieló w d rogą sukcesji pozo staje k ró tk o w ręk ach T a rn o w s k ic h , n a s tę p n ie p rz e z około stu lecie należy do O stro g sk ic h . W d ru g iej poło w ie X V II w. p o sia d ają go W iśn io w ie ccy , po n ic h S anguszkow ie, od k tó ry c h w 1753 r. Ja n M a łac h o w sk i w y k u p u je go w raz z sąsiadującym i d o b ra m i. W łasn o ścią M a łac h o w sk ich , k tó rzy założyli tu sły n n ą później w y tw ó rn ię p o rc e la n y , p o zo staje Ć m ieló w d o 1821 r ., by w fo rm ie sp a d k u p rz y p a ść K arw ick im , k tó rzy sp rze d ają go w k ró tce S cip io del C a m p o m . O d n ic h w 1838 r. p rz e c h o d z i Ć m ieló w w p o sia d a n ie D r u c k ic h -L u b e c k ic h 17.

W latach 1519-1531 k an c le rz w ielki k o ro n n y K rz y s z to f S zyd ło w ieck i w zn o si w Ć m ielow ie rozległy g o ty c k o -ren e san so w y z a m e k -rez y d en c ję, s y tu u ją c ją n ie co na p ó łn o c od m iasteczk a, n a d rzek ą K a m ie n n ą , k tó rą p rz y p o m o c y w y k o n an e g o sy stem u w o d n eg o w y k o rzy stan o dla u tw o rz e n ia sz tu cz n ej w yspy zam kow ej. W p o cz ątk ac h X V II w. zam ek u m o c n io n o o d ze w n ą trz ziem n y m i fo rty fik a cja m i b astio n o w y m i. Z d o b y ty i zn iszczo n y p rz e z S zw edów w 1657 r. m im o p ó źn iejszeg o o d re sta u ro w a n ia zaczyna chylić się ku u p ad k o w i. W 1702 r. n a s tę p u je częściow a ro z b ió rk a . W p o z o ­ stałej za b u d o w ie około 1800 r. za in stalo w an o b ro w a r, a w 1905 ła ź n ię 18. D o dziś

15 M atricularu m Regni Połoniae Sum m aria (M S ) Cz. 2. W yd. J. P łocha, A. Rybarski, I. Sułkowska. W arszawa 1961, s. 823. Pragnę w tym m iejscu złożyć p od ziękow an ie Panu Stanisław ow i K ołod ziejskiem u za cenną pom oc przy grom adzeniu inform acji h istoryczn ych dotyczących początków P odgrodzia i Ć m ielow a.

16 M S C z.4

17 D an e o historii Ć m ielow a zaczerpnięto z: M onum enta P ołon iae Vaticana. T . 1, s. 158 i 311; S. Kuraś, I. Su łkow ska-K urasiow a Zbiór dokum entów m ałopolskich (Z D M ). Cz. 4 nr 1837.; Z D M Cz. 2 nr 474; K odeks d yp lo m a tyc zn y M ałopolski (M P ). T . 3 nr 847. M P T .4 nry 1007, 1242; Z D M Cz. 5 1336; Z D M Cz. 2 nr 474; Z D M Cz. 3 nr 2138; M S Cz. 4 nry 730, 1745, 9775, 10 579; A rch iw um Akt D aw n ych w W arszaw ie (A G A D ) A rchiw um Skarbu K oron n ego (A S K ) R ejestry poradlnego w ojew ód ztw a krakow skiego 'z lat 1490-1520; K sięgi podkom orskie rękopiśmienne; A rchiw um k sią żą t L u bartow iczów -

-Sanguszków w Sławucie. T . 5 (lata 1513-1547). L w ów 1888, s. 62; M a teria ły do historii m iasta B iecza ( 1 3 6 1 -1 6 3 2 ). W yd. F. Bujak. K raków 1914 nr 160; Lustracja w ojew ództw a sandomierskiego 1564—1565. W yd. W . O ch m ańsk i. W rocław 1963 18v;

J. W iśniew ski D ekan at o patow ski..., s. 35—41 i 45; B. G u erq u in Z a m k i..., s. 2 3 8 -2 3 9 ;

K a ta lo g Z abytków S z tu k i..., s. 53 18 B. G uerq uin Z a m k i..., s. 121-122

Średn iow ieczny zam ek w Podgrodziu 43 p rz e trw a ły fra g m e n ty m u ró w pałacu oraz sk rzy d ła p rze d zam cz a z trzy k o n d y g n a cjo w ą w ieżą w jazdow ą. C z y te ln y jest także zarys fo rty fik acji bastio n o w ej.

C zy zam ek K rz y sz to fa S zy dłow ieckiego był w zn iesio n y na m ie jsc u w cześniejszego zało żen ia o b ro n n eg o ? C h o ć d ecydującej o d p o w ied z i u d zielić m o g ły b y w yłącznie b a d a n ia a r c h e o lo g ic z n o -a rc h ite k to n ic z n e 19, istn ieją je d n ak p rze słan k i przem aw iające za istn ie n ie m starszeg o zam k u . I tak w d o k u m e n c ie z około 1388 r. w sp o m n ia n o o „ c a s tru m S czm elo w ” 20, a w w y d an y m w 1509 r. w y stę p u je Ja n B arszycki, b u rg ra b ia „ c a s tri S czm yelow iensis” 21. W zm ian k a o „ c a s tru m S czm yelow ” pojaw ia się po n o w n ie w 1510 r. w zw iązku z p rze jęc iem go w raz z d o b ra m i p rz e z k an clerza K rz y sz to fa S zydło w ieck ieg o od b ra ta M ik o łaja z S z y d ło w c a 22. K o lejn y d o k u m e n t z 1532 r. p o tw ie rd z a p o sia d an ie p rze z K rz y sz to fa S zydłow ieckiego za m k u (ty m razem w z m ia n ­ ka d o ty c zy now ej rez y d en cji) i m ia sta „ S c z m y e lo w ” oraz p o b lisk ich w si, w śró d k tó ry c h w y m ie n io n e jest ró w n ież P o d g ro d z ie 23.

P o w rac ając d o P o d g ro d z ia , w iad o m o , że p ie rw o tn ie była to m ała w ieś zasie d lo n a w 1504 r. zaledw ie p rze z trz e c h za g ro d n ik ó w , w której zn a jd o w ał się p o n a d to m ły n w o d n y o d w ó ch k o ła c h 24. W 1510 r. m ieszkało ty lk o d w ó ch z a g ro d n ik ó w 25, n a to m ia st w re je stra c h p o b o ro w y c h z 1578 r. P o d g ro d z ie n ależące już d o O stro g sk ic h p o sia d ało pół łan a ziem i zam ieszkałego p rze z d w ó ch km ieci, cz te re c h zag ro d n ik ó w , d w ó ch k o m o rn ik ó w nie p o sia d ający c h b y d ła o raz d w ó ch rz e m ie ś ln ik ó w 26.

C zy P o d g ro d z ie istn iało p rz e d 1497 r.? B rak u o n im w zm ian k i w d o k u m e n cie z około 1388 r. oraz p ó źn iejszy ch , zw iązan y ch z ro z m a ity m i tran sa k cjam i i sp o ram i d o ty c zą cy m i okolic Ć m ielo w a, nie m o ż n a u zn a ć za d o w ó d . Być m oże w ieś n osiła p ie rw o tn ie in n ą nazw ę. Z n a n a o d 1497 r. i do dziś fu n k c jo n u ją c a n azw a w skazuje na p o w iązan ie ze śred n io w ie cz n ą w aro w n ią i jako taka m ogła p o w sta ć n ie w cześniej niż p o d czas w zn o szen ia za m k u b ąd ź też w k ró tce p o u k o ń c z e n iu p ra c b u d o w la n y c h . Być m oże je d n a k , że p o cz ątek o sad y zb ieg a się z p o d ję c ie m p ra c p rz y w zn o sz en iu za m k u .

IV. PRZEBIEG I W Y N IK I PRAC

1. IN F O R M A C J A O G Ó L N A O B A D A N I A C H

B a d an ia a rc h e o lo g ic z n o -a rc h ite k to n ic z n e w P o d g ro d z iu p o d ję to celem o k reślen ia c h ro n o lo g ii i u k ła d u p rz e strz e n n e g o ta m te jsze g o za m k u , o b ie k tu d o ty c h cz as n ie ro zp o z n an eg o .

P ra c e b yły fin an so w a n e p rze z W ojew ó d zk ieg o K o n se rw a to ra Z ab y tk ó w w K ie l­ c a c h 27 i M u z e u m N a ro d o w e w K ie lc a c h , z ra m ie n ia k tó reg o b a d a n ia m i k ierow ał a u to r

19 M ożliw ości istnienia w cześn iejszego zamku nie w yklucza B. G u erąu in Z a m k i..., s. 121-1 2 2.

20 „ [...] castrum Sczm elow cum villis S czm elow ante castrum predictu m , M alisicze et L enartouicze in terra nostra Sandom iriensi situatas” . Z D M Cz. 4 nr 1837

21 M S Cz. 4 nr 730

22 M S Cz. 4 nr 9775

23 M S Cz. 4 nr 16 589

24 A G A D A S K R ejestry poradlnego...

25 Ibidem

26 A. Paw iński Polska X V I wieku pod w zględem geograficzn o-staty styczn ym . T .3 . W:

Ź ródła dziejow e. T . 14. W arszawa 1886, s. 189

27 D o reform y adm inistracyjnej przeprow adzonej w połow ie 1975 r. P odgrodzie znajdo­ wało się na obszarze woj. kieleckiego w gm inie Ć m ielów pow iatu opatow skiego.

44 Ja n u sz K u czyń sk i

n in iejszeg o opraco w an ia. W p ra c a c h , k tó re trw ały od 31 m aja do 30 czerw ca 1975 r ., u cz estn icz y ła m g r K ry s ty n a L ask o w sk a — ów czesny k o n se rw a to r a rc h eo lo g ic zn y w o j. kieleckiego oraz m g r A n d rz ej R ożek z a tru d n io n y w ty m czasie w D z ia le A rc h eo lo g ii M u z e u m N aro d o w eg o w K ielca ch . K o n su lta c ja n au k o w a spoczyw ała w ręk a ch p ro f. d ra A d am a M iło b ęd zk ieg o . P rz y ek sp lo racji z a tru d n io n o 6 -1 0 osób sp o śró d m ie jsc o ­ wej i okolicznej m łodzieży. R ó w n o leg le z p rac am i bad aw czy m i n a d z o ro w a n o zlecone prze z W ojew ódzkiego K o n se rw a to ra Z a b y tk ó w w K ielca ch p rac e b u d o w la n o -k o n se r- w ato rsk ie realizow ane p rze z rze m ieśln ik a z Ć m ielo w a, k tó ry p o d ją ł się u z u p e łn ić u b y tk i m u ró w zam ku.

P lan sytu acy jn o -w y so k o ścio w y sta n o w isk a w ykonał g eo d e ta m g r inż. Je rz y M ie ln ik z K ielc. B adania su ro w có w u ż y ty c h do w zn o szen ia m u ró w p rz e p ro w a d z ił kielecki geolog m g r inż. Je rz y F ija łk o w s k i28.

2. W Y K O P Y I P O M O C N IC Z E O D K R Y W K I

W trak c ie b a d a ń w y ek sp lo ro w an o dw a w yk o p y oraz pięć p o m o c n ic z y c h o d k ry w e k (ryc. 1). Ł ą c z n ie ek sp lo racją o b ję to 135 m 2, z k tó ry c h 100 m 2 z n a jd o w ało się n a szczytow ej p łaszczy źn ie (co stan o w i m niej w ięcej 2 0 ° o jej p o w ie rz c h n i), p o zo stałe 35 m 2 w fosie i n a zboczach w zgórza zam kow ego.

W y k o p I, o d k tó reg o zaczęto ek sp lo ra cję, p rze c in a ł g ó rn ą p ła szc zy z n ę w zgórza w pó łn o cn ej jego części, p rze b ieg a jąc z m a ły m o d c h y le n ie m od osi w sc h ó d -z a c h ó d . O d z a c h o d u w ykop o p ie ra ł się o w e w n ę trz n e lico m u ru o b w o d o w eg o , o d w sc h o d u kończył nieco poniżej górn ej kraw ęd zi sto k u . O lokalizacji zad ecy d o w ała o b se rw ac ja k reto w isk , k tó re w ty m tylko rejo n ie w zg ó rza o raz m iejsca w y k o p u I I od zn aczały się in te n sy w n ie ciem n ą ziem ią. E k sp lo rac ja m iała w yjaśnić sy tu ację stra ty g ra fic z n ą w szczytow ej p a rtii w zgórza oraz służyć ro z p o z n a n iu istniejącej e w e n tu a ln ie za b u d o w y w ew n ętrz n ej zam k u . W y k o p d łu g o ści 25 m i szerokości 3 m p o d z ie lo n o n a 5 działek d ługości 4,5 m (n u m e ra c ja p rze b ieg a ła o d stro n y za ch o d n iej k u w sch o d n ie j), o d d zielo n y c h o d siebie p o p rz e c z n y m i św iad k am i szerokości 0,5 m . N a p rz e d łu ż e n iu w y k o p u ku w sch o d o w i założono d ziałkę n r 7 (w ym .: dł. 4 m , szer. 3 m ), k tó ra p rze b ieg a jąc w d olnej części sto k u w zg ó rza osiągała oś fosy.

W y k o p I I o w y m ia ra ch 5 x 5 m u sy tu o w a n o w p o łu d n io w o -z a c h o d n ie j części szczy tu w zgórza celem p o z n a n ia sytu acji straty g ra fic z n e j. P o łu d n io w o -z a c h o d n i n a ro ż n ik w y k o p u zach o d ził nieco n a sto k w zgórza.

O d k ry w k i p ró c z o k reśle n ia u w a rstw ie ń k u ltu ro w y c h służyły n a s tę p u ją c y m celom . O d k ry w k a 1. W y m iary : 1 ,0 -1 ,3 x 1,2 m u sy tu o w a n a n a p rz e d łu ż e n iu w y k o p u I była ek sp lo ro w a n a celem u ch w y c en ia p o sa d o w ien ia m u ru o b w o d o w eg o o d stro n y sto k u , czyli p rzy jego z e w n ę trz n y m licu.

O d k ry w k a 2. W ym iary : 1,2 x 1,2 m . S p ra w d z e n ie d alszego, n ie w id o cz n eg o na p o w ie rz c h n i p rz e b ie g u m u r u ob w o d o w eg o .

O d k ry w k a 3. W y m iary : 2 ,0 -2 ,5 x 1,5 m . O d sło n ię cie w e w n ę trz n e g o lica m u r u o b w o d o w eg o i e w e n tu a ln e d o ta rc ie do jego p o sa d o w ien ia .

O d k ry w k a 4. W y m iary : 4,5 x 1,0 m . U c h w y c e n ie p rz e b ie g u m u r u o b w o d o w eg o od stro n y p o łu d n io w e j w zgórza.

O d k ry w k a 5. U c z y te ln ie n ie p rz e b ie g u m u ró w w ieżyczki, ek sp lo ra cja jej w y p e łn i- ska o raz ro z p o z n a n ie u w a rstw ie ń p rzy le g ają cy c h do niej o d z e w n ątrz.

In te n sy w n o ść w y stę p o w a n ia za b y tk ó w ru c h o m y c h w o b rę b ie p rz e b a d a n e g o o b ­

Ś redniow ieczny zam ek w P odgrodziu 45 s z a ru cechow ało b a rd z o d u ż e zró ż n ico w an ie. I ta k , w o b rę b ie działek 1-3 w y k o p u I u z y sk an o około 9 2 % m a teria łó w , około 5% w w ykopie I I oraz po je d n y m p ro ce n cie w działk ach 4 i 5 w y k o p u I, w działce 7 (fosa) tegoż w y k o p u o raz w o d k ry w c e n r 5 zlokalizow anej p rz y w ieżyczce.

W y k o p I. P o d h u m u s e m d a rn io w y m zalegało p asm o żółtego lessu. N iże j, n a gł. od 0,35 m (w części w sch o d n iej) do 0,85 m (na p o g ra n ic z u działek 2 i 3) p rze b ieg a ł, o p ad a ją c lekko k u zach o d o w i i p o łu d n io w i, o stro zary so w an y stro p p ie rw o tn e g o h u m u s u m iąższości 1 3-16 cm , k tó reg o spąg p rze c h o d z ił p ły n n ie w lessow y calec. N a d ziałk a ch 3 i 4 o d sło n ię to ślady d w ó ch o g n isk , z k tó ry c h lepiej zach o w an e n a d ziałce 3 m iało 0,8 m śred n icy . O gniska te były u sy tu o w a n e w p ie rw o tn y m h u m u sie oraz stro p ie calca, p rzy czym tak ich w y p ełn isk a, jak o b rz e ż e n ie ob fito w ało w m a te ria ł ceram iczny. P ocząw szy od działk i 2 o raz na p ołożonej ku zach o d o w i działce 1, m iędzy p ie rw o tn y m a o b ec n y m h u m u s e m , zalegał (w yk lin o w u jąc się w m iarę o d d alan ia o d m u ru o b w o d o w eg o ) ru m o sz ro zb ió rk o w y . P oniżej p ie rw o tn e g o h u m u s u stro p calca ra p to w ­ n ie się o b n iż a ł, a strefę m ię d zy jego stro p e m a sp ąg iem h u m u s u w ypełn iało u w a rstw ie n ie zło żo n e z n ie ró w n o m ie rn ie zab arw io n ej gliniastej ziem i (ró żn e o d cien ie b rą z u ) z n ie re g u la rn ie ro zm iesz cz o n y m i g n ia zd a m i i p asm am i żó łto -szarej gliny. S pąg tej w arstw y n a o d c in k u d ziałki 1 p rz e c h o d z ił począw szy o d około 2,3 m sto p n io w o w calec lessow y. D zia łk ę 2 p rze cin a ło u k o śn ie b ie g n ąc e u sy p isk o lu ź n y ch i różnej w ielkości łu p a n y c h k am ien i, zach o d ząc częściow o n a sąsied n ią działkę 3. G ó rn e w y stą p iły na gł. 0,75 m , d o ln e osiągały 2 m . D zia łk ę 1 o g ran iczał o d z a ch o d u m u r o b w o d o w y . O d s tro n y w sch o d n iej (działka 5) stw ie rd z o n o , że stok w zgórza zaczynał się w cześniej o d o b ec n eg o o 1,1 m i b ył też p ie rw o tn ie b ard z iej stro m y . W y k u te w skale d n o fosy (d ziałka 7) znajd o w ało się około 2 m poniżej obecn eg o . W y ro b io n a w skale d o ln a część w zg ó rza zam kow ego sch o d ziła k u d n u fosy szerokim i sto p n ia m i 0 lekko p o c h y lo n y c h „ p o d e s ta c h ” . D o ln a część w y p ełn isk a fosy składała się z k am ien n e g o ru m o sz u ro zb ió rk o w eg o , g ó rn ą stan o w iło n am u lisk o .

R ozm ieszczenie in w en tarza zabytkow ego odznaczało się zróżnicow aniem . S k o ru p y 1 kości zw ierzęce były sk u p io n e w rejo n ie ogn isk oraz w w arstw ie zalegającej p o d p ie rw o tn y m h u m u s e m na działk ach 1 i 2. W o b rę b ie w y m ie n io n y ch m iejsc uzy sk an o w szystkie z a b y tk i m etalow e. W w y p ełn isk u fosy w y stą p iła m ała ilość sk o ru p i kości zw ierzęcych.

W y k o p I I . P o d h u m u s e m d a rn io w y m zalegała żółta glin a, k tó ra w p o łu d n io w o - -z a c h o d n im n a ro ż u (od stro n y w ieżyczki) p rze c h o d z iła w k am ien n y ru m o sz ro z b ió r­ kow y. W y ra ź n ie za ry so w a n y stro p p ie rw o tn e g o h u m u s u zalegał na gł. 0 ,2 5 -0 ,3 0 m . P o d n im zn a jd o w ała się in te n sy w n ie b r u n a tn a g lin a , ciem n iejąca w m ia rę w zro stu g łębokości, p rz e c h o d z ą c o d gł. 1 ,1 -1 ,2 5 m p ły n n ie w lessow y calec. W a rstw a ta w p ó łn o c n o -z a c h o d n ie j części w y k o p u zaw ierała d u żą ilość d u ż y c h g ru d p rze p alo n e j na czerw o n o p o le p y . O p isa n y u k ła d zakłócało w y p ełn isk o okrąg łeg o w k o p u o śred n ic y 1,4 m nieco p rz e s u n ię te o d c e n tru m w k o p u w k ie ru n k u p o łu d n io w o -z a c h o d n im , k tó re g o stro p ro zp o c zy n ał się od sp ą g u p ie rw o tn e g o h u m u s u . W y p e łn isk o w k o p u tw o rzy ła m ało sp o ista , n ie m al sypka ziem ia o b rąz o w y m za b a rw ie n iu , je d n ak znacznie jaśn iejszy m o d o taczającej w arstw y . E k sp lo rac ję w y p ełn isk a w ko p u ze w zględów te c h n ic z n y c h zak o ń cz o n o na głębokości 1,65 m , nie osiągając jego dna.

S k o ru p y z n a c z y ń i kości zw ierzęce, p o jaw iające się sp o ra d y c z n ie w w ierz ch n im h u m u sie , w y stą p iły w dużej ilości w u w a rstw ie n iu zalegającym p o d p ie rw o tn ą w arstw ą h u m u so w ą . T a m też u zy sk an o w y ro b y żelazne, k am ien n e i kościane. S k o ru p y z w y p ełn isk a okrąg łeg o w k o p u były an alo g ic zn e d o w y stę p u jąc y ch w w a r­ stw ie o taczającej.

46 J a n u sz K u c zyń sk i

obw odow ego znajdow ał się 4,25 m poniżej p o zio m u jego k o rony i zarazem po w ierzch n i w zgórza zam kow ego. P o d słabo ro z b u d o w a n y m h u m u se m zalegało cien k ie p asem k o w yklinow ującego się k am ien n e g o ru m o sz u , p oniżej k tó reg o w y stą p iła sz aro żó łta glina, jaśniejąca w m ia rę w z ro stu głębokości. M u r obw o d o w y n a o d sło n ię ty m o d c in k u był po sad o w io n y na skale, n a głębokości 0,85 m p o n iżej p o zio m u p o w ie rz c h n i, czyli 5,1 m poniżej ko ro n y m u ru . M a te ria ły zab y tk o w e w o d k ry w c e n ie w y stąp iły .

O d k ry w k a 2. P rzy leg ała do z e w n ętrzn e g o lica m u r u o raz do lica jego czoła od stro n y w sch o d n iej, kończącego ciąg m u ru obw o d o w eg o . P o d h u m u s e m b ie g ło p asm o żółtej gliny. P o d g liną n a gł. 1,05 m ro zp o c zy n ał się p ie rw o tn y h u m u s m iąższości 16-18 cm , p rze ch o d zą cy spągiem w less calcow y, o p ad a ją cy z g o d n ie ze sp a d k iem sto k u w zgórza. P ie rw o tn y h u m u s p rzy le g ał zaró w n o do ze w n ę trz n e g o lica m u ru , jak i lica jego zakończenia od stro n y w sch o d n iej, k tó re do g łębokości 1,3 m było o b rz u c o n e za p raw ą m u ra rsk ą . W sk azu je to , że b u d o w a m u r u o b w o d o w eg o n ie była dalej k o n ty n u o w a n a . E k sp lo rac ję zak o ń czo n o n a gł. 1,8 m , n ie d o cierają c do p o sa d o w ien ia m u ru , k tó reg o sto p y fu n d a m e n to w e j m o ż n a się b yło sp o d ziew ać d o p ie ro n a głębokości n ie m niejszej niż 4 ,5 -5 ,0 m . K ilk a sk o ru p u z y sk an o w glinie zalegającej m ięd zy o b u w arstw am i h u m u su .

O d k ry w k a 3. P o d h u m u se m , k tó ry sięgał do gł. 0,2 m , p rz e b ie g a ło o d gł. 0,3 p asm o żółtej glin y n arz u c o n e j n a ru m o sz ro zb ió rk o w y p rze m ie sz a n y z szarą gliną. Poniżej ru m o sz u sięgającego 0,45 m zalegała c ie m n o b ru n a tn a g lina ze sp o ra d y c z n ie w y stę p u jąc y m i k am ien iam i. S pąg jej o p ad a ł w k ie ru n k u m u r u (od 0,65 m w p o łu d ­ nio w y m k rań c u w y k o p u ), osiągając p rz y ze tk n ię ciu z n im 1,1 m . E k sp lo ra c ję zakończono na gł. 1,9 m , n ie osiągając p o sa d o w ien ia m u r u z p rz y c z y n p o d a n y c h w opisie o d k ry w k i n r 2. K ilk a sk o ru p i zw ierzęcy ch kości u zy sk an o g łów nie w najgłębiej położonej w arstw ie.

O d k ry w k a 4. E k sp lo rac ję ro zp o c zęto w p o b liż u p o łu d n io w e g o sk ra ju p łaszczy zn y w zgórza zam kow ego, o b ejm u ją c nią ró w n ież g ó rn ą p a rtię sto k u . P o d h u m u se m zalegała do gł. 0 ,5 5 -0 ,6 5 m żó łta g lina n a m y ta (n arzu c o n a?) n a p ie rw o tn y h u m u s , w sp arty n a lessow ym calcu, k tó reg o stro p w y stęp o w ał o d gł. 0 ,8 5 -1 ,0 5 m . E k sp lo rac ję k o n ty n u o w a n o do gł. 1 ,2 0 -1 ,3 5 m . B rak m u r u , jego n eg a ty w u lu b jakich k o lw iek in n y c h zakłóceń w p rz e b ie g u p ie rw o tn e g o h u m u s u i calcow ego lessu w sk az u je , że w m ie jsc u o d k ry w k i m u r o b w o d o w y ani też in n e g o ro d z a ju u m o c n ie n ie n ig d y nie istn iały . M a te ria ły za b y tk o w e n ie w ystąpiły.

O d k ry w k a 5. U k ła d w arstw p rz y p o łu d n io w o -w sc h o d n ie j ścianie w ieżyczki był zb liżo n y do u ja w n io n eg o w o b rę b ie p o z o stały ch w y kopów i o d k ry w ek . T o zn aczy p o d w ie rz c h n im h u m u se m i zalegającą p o d n im w arstw ą żółtej glin y zn a jd o w ał się h u m u s p ie rw o tn y . W p o ło ż o n y ch bliżej szczy tu w zg ó rza p a rtia c h p o d h u m u so w e j gliny w y stąp iły liczne g ru d y i g ru d k i p rze p a lo n e j n a cz erw o n o p o le p y . W a rstw a gliny o m iąższości g órą 2 5 -3 5 cm w y k lin o w u je się w k ie ru n k u fosy, za nikając m n ie j w ięcej w p o łow ie w ysokości sto k u , od k tó reg o to m iejsca o b ec n y h u m u s sty k a się z p ie rw o tn y m , tw o rzą c je d n o litą w arstw ę p ró c h n ic z ą o znacznej m iąższo ści. P ie r­ w o tn y h u m u s u fo rm o w a ł się n a lessie, zalegającym n a d sk ru sza ły m s tro p e m skały calcow ej, której w ierz ch (spadek) został sz tu c z n ie u fo rm o w a n y p o d cz as g łę b ie n ia fosy. Skała calcow a, o p ad a ją c o b ec n ie ró w n o leg le do n a c h y le n ia zbocza w zg ó rza , w y stę p u je śre d n io n a g łębokości 1,6 m .

W ieżyczka, jak ju ż w sp o m n ia n o , nie p o sia d a ściany zam ykającej o d s tro n y d zied z iń ca zam kow ego. N ie istn ieją też ślady w skazujące n a w zn ie sie n ie m u r u stykającego się z nią o d s tro n y w sch o d n iej. W y p e łn isk o w ieżyczki (p o m ija jąc w ierz ch n i h u m u s ) tw o rzy k a m ie n n y ru m o sz ro z b ió rk o w y z g ru d k a m i za p raw y m u rarsk ie j p rz e m ie sz a n y z niew ielk ą ilością g lin iastej ziem i o ja sn o b rą z o w y m

Średn iow ieczny zam ek w Podgrodziu 47 z a b a rw ie n iu , k tó ra w m ia rę w z ro stu głębokości jaśniała, osiągając b arw ę żółcieni. P o d ru m o sz e m zalegała calcow a skała o stro p ie rów n ież u fo rm o w a n y m po d czas w y k u w a­ n ia fosy, je d n ak zn a cz n ie m niej w ty m m ie jsc u n ac h y lo n y m . M u ry w ieżyczki są p o sa d o w io n e n a skale. Z ak o ń c ze n ie ściany p o łu d n io w o -w sc h o d n ie j silnie zniszczone.

N ie z b y t liczny m a te ria ł za bytkow y w p o sta ci fra g m en tó w g lin ian y c h n aczy ń i p o łu p a n y c h kości zw ierzęcy ch w y stą p ił za ró w n o na z e w n ątrz w ieżyczki, jak i w w y p ełn isk u jej w n ętrz a. N a d to w p o b liż u sp ąg u ru m o sz u w y p ełn isk a w ieżyczki u zy sk an o g ro t b e łtu do kuszy.

P odczas oczyszczania zalegającej p o d w ieżyczką skały calcow ej jej spęk an y stro p sp raw ia ł w p ierw szej chw ili w ra że n ie, iż jest to m u r starszeg o posad o w ien ia. D o k ła d n e je d n ak o g lę d zin y nie p o tw ie rd z iły tego p rzy p u sz cz en ia .

3. P R A C E K O N S E R W A T O R S K IE

W czasie trw a n ia b a d a ń n a d z o ro w a n o w yko n y w an e ró w n o leg le p rac e k o n se rw a­ to rsk ie , p o d ję te na zlecenie W ojew ó d zk ieg o K o n se rw a to ra Z a b y tk ó w w K ielca ch p rz e z rze m ieśln ik a z Ć m ielow a. C e le m ro b ó t b yło zlik w id o w an ie u b y tk ó w w licu oraz w y rw i p rz e b ić w m u rz e o b w o d o w y m i m u ra c h w ieżyczki, k tó re w razie p o w iększania sp o w o d o w ały b y zaw alen ie zach o w a n y ch fra g m en tó w zam ku. Jako su ro w ca b u d o w la ­ n eg o u ży to m iejsco w eg o k am ien ia, tego sam ego, z k tó reg o w zn o szo n y był ś re d n io ­ w ieczny zam ek. Z asto so w a n y m sp o iw em była w a p ie n n a zap raw a m u ra rsk a . N a d z ó r

R yc. 4. P om ost służący dostarczaniu m ateriałów b u dow lan ych używ anych do wypełniania ubytków m urów zamku

48 Ja n u sz K u czyń sk i

polegał na c z u w an iu n a d p raw id ło w ą realizacją p ra c , zw łaszcza d o k ła d n y m o d tw o rz e ­ n ie m d aw n y c h w ątków p rze z u życie analogicznej w ielkości k am ien i, ich u k ład zie i sp o in o w a n iu . O jakości w y k o n an y ch ro b ó t św iadczy p o zy ty w n ie re z u lta t d o k o n an ej po o śm iu la ta c h k o n tro li. O d tw o rz o n e fra g m e n ty m u ró w nie tylko trw a ły , lecz tr u d n e były w ręcz do o d ró ż n ie n ia , um o żliw iała je nieco jaśniejsza b arw a o d , rzecz z ro z u m ia ­ ła, b ardziej sp a ty n o w a n y c h d aw n y c h w ątków .

In te re s u ją c e było o b se rw o w an ie o rg an iz ac ji i p rz e b ie g u ro b ó t, w y k o n y w an y ch p rze z kilku m ężczy zn . T ru d n o ś c i te re n o w e , w y nikające ze stro m y c h sto k ó w w zg ó rza , p o k o n an o m o n tu ją c b a rd z o p ro ste , n ie sp o ty k a n e n a o b e c n y c h p la c a c h b u d o w y ru sz to w a n ia , a także rozw ieszając n a d stro m iz n ą zbocza w ątły z w y g ląd u p o m o st (ryc. 4), um ożliw iający pionow y tra n sp o rt kam ieni i zapraw y d o sta rc za n y ch w d rew n ia n y ch nosiłkach. J e d y n ą „ m e c h a n iz a c ję ” p ra c , jak b y śm y to dziś nazw ali, sta n o w ił zn a n y od praw iek ó w zaw ieszony n a h a k u k rążek z liną za kończoną za cz ep e m , czyli tzw . blok, p rz y k tó reg o pom o cy w ciągano n a zn a cz n ą w ysokość b u d u le c i zap raw ę.

P a trz ą c e m u n ie o d p a rc ie n asu w ało się p rz y p u sz c z e n ie , że p rz e b ie g ro b ó t p rzy b u d o w ie m u ró w w śred n io w ie cz u n ie z b y t się ró żn ił od sto so w an eg o w 1975 r. J e d y n ie śred n io w ie cz n a ekipa była zap ew n e liczniejsza. Z d u m ie w ał n a d to szy b k i p o stę p p ra c m u ra rsk ic h , w y k o n y w an y ch w u ciąż liw y ch w a ru n k a c h i p ry m ity w n y m i śro d k am i. N ie ulega n ajm n ie jsze j w ątp liw o ści, że sp ecjaliści z P ra co w n i K o n se rw a c ji Z a b y tk ó w p o w in n i p rz e jść g ru n to w n e p rze szk o le n ie u tego ro d za ju m u ra rz a jak re a liz a to r ro b ó t p rz y m u ra c h za m k u w P o d g ro d z iu .

4. R U C H O M Y M A T E R I A Ł Z A B Y T K O W Y , O P I S , A N A L IZ A

A. C e ra m ik a naczy n io w a

Ł ąc z n ie u zy sk an o 6410 fra g m e n tó w n ac zy ń g lin ian y c h , z k tó ry c h p o n a d 8 5 % p o ch o d z iło z w arstw y p ie rw o tn e g o h u m u s u oraz zalegających p o d n im u w a rstw ie ń . Z k ilk u n a stu d u ż y c h fra g m e n tó w u zy sk an y c h w rejo n ie o g n isk a n a d ziałce 3 w y k o p u I w y lep io n o g ó rn ą część — około 2/3 całości — je d n eg o g arn k a. Z p o z o sta ły c h sk o ru p n ie zdo łan o złożyć w iększych fra g m e n tó w naczyń.

P rz y jm u ją c te ch n o lo g ię ceram iki za k ry te riu m p o d z ia łu m a te ria łu c e ram ic zn e g o , w y dzielono trz y jego g ru p y , p rz y czym fo rm o w a n ie n ac zy ń w o b rę b ie w szy stk ich ty c h g ru p o d b y w ało się m e to d ą taśm o w o -ślizg o w ą.

G ru p a I — n aw iązu jąca d o tra d y c ji g a rn c a rstw a schyłkow o w c z e sn o śre d n io w ie c z ­ nego była n ajlic zn ie jsz a i o b ejm o w ała około 75°,, całości m a te ria łu .

G ru p a I I — n ac zy n ia w y p alo n e w a tm o sfe rz e re d u k c y jn e j, g łó w n ie siw aki o w y ­ p o le ro w a n y ch p o w ierz ch n ia ch .

G ru p a I I I — N ac z y n ia w y p alo n e u tle n ia ją c o , w y k o n an e z glin że la zisty ch i k a ­ olinow ych.

W g ru p ie I d o m in o w a ł ilościow o b e z u c h y , sz ero k o o tw o ro w y g a rn e k (ryc. 5) o n i­ skiej, w głęb io n ej szyi p rze ch o d zą ce j p ły n n ie w p ęk a ty b rz u sie c , n a jb a rd z ie j w y d ęty w górnej p o ło w ie w ysokości n ac zy n ia. W y w in ię te silnie k raw ęd z ie w y lew u n ie były p ro filo w a n e, lecz zazw yczaj skośnie ścięte n a ze w n ą trz . O d w n ę trz a w y lew u w y stę p o ­ wał często słabo w y k ształco n y row ek d la p o d trz y m a n ia p o k ry w k i. N iew ie lk a ilość g arn k ó w b y ła w y p o sażo n a w p io n o w e u c h o , o sa d zo n e m ię d zy k ra w ę d z ią w ylew u a g ó rn ą częścią b rzu śc a. N a jc zę stsz e w y m ia ry g arn k ó w o d tw o rz o n e n a p o d sta w ie za ch o w a n y ch fra g m e n tó w b yły n astęp u jące : śre d n ic e w ylew ów o d 17 do 18 cm , śred n ic e b rz u śc ó w 2 2 -2 5 cm . D w a eg z e m p la rz e o d b ie g ały z n a cz n ie w ielkością, p o siad ały b o w iem d n a o śred n ic y 30 i 31 cm . N a d n a c h g a rn k ó w (często w y stający ch

p o za o b rę b krążk a g arn c arsk ieg o ) w y stępow ały p rze w a ż n ie ślady p o d sy p k i piask o w ej, d n a w y g ład z an e trafia ły się sp o rad y c zn ie . N a k ilk u n a stu d n a c h zn a jd o w a ły się znaki g a rn c a rsk ie . D w a w fo rm ie koła p rze d zie lo n eg o cz te re m a śre d n ic a m i i z u m ie sz c z o n y ­ m i n a z e w n ą trz k rę g u tró jk ą ta m i sk iero w an y m i k u k raw ęd z i d n a. D w a zn a k i p o siad ały k sz ta łt litery Z . P o zo sta ły c h znaków n ie m o ż n a o d tw o rz y ć ze w zg lę d u n a szczątkow y sta n zach o w an ia.

N a jc z ę stsz y m o rn a m e n te m były d o o k o ln e żło b k o w a n ia o raz linie faliste. S to so w a­ n o ró w n ież p ra w o sk o śn e n acięcia g ó rnej części b rz u śc a , rzę d y łu czk ó w , p a s m a złożone z p o tró jn y c h d ołków . O rn a m e n ty te w y stęp o w ały w ró ż n y c h k o m b in a c ja c h , p rzy czym najczęściej w sp ó łw y stę p o w ały linie faliste z u m ie sz czo n y m i p o n iż ej d o o k o ln y m i żło b k o w a n ia m i.

D o op isy w an ej g ru p y należały rów n ież fra g m e n ty p o k ry w e k (16 sz tu k ) oraz w szy stk ie sk o ru p y z e b ra n e z p o w ie rz c h n i p o b lisk ieg o p o la, o k tó ry c h w cześniej już w sp o m n ia n o .

N a c z y n ia fo rm o w a n o z glin y sch u d zo n e j d ro b n o - i ś re d n io z ia rn is tą do m ieszk ą sch u d za jąc ą. C z ęsto d o strz e g a ln e d ro b in y m iki w skazują na u życie tłu c z n ia k a m ie n ­ n ego. P rz e ło m y n a c zy ń są zazw yczaj w ielo b arw n e.

G ru p ę I I re p re z e n to w a ły sk o ru p y p o ch o d z ąc e z kilk u m is d o n ic o w a ty c h oraz w ysokich d z b a n ó w w y p o saż o n y ch w w ysokie ta śm o w e u c h a p io n o w e. P o w ie rz c h n ia w iększości s k o ru p w y p o le ro w a n a , n ie k ied y z p o z o sta w ie n ie m sz o rstk ic h , n ie w ygła­ d zo n y c h p asm tra k to w a n y c h jako m o ty w zd o b n icz y . O rn a m e n ty k ę d z b a n ó w w zb o g a ­ cały o d cisk i ste m p li oraz pasm a k ró tk ic h row ków skośnie w zg lę d em sie b ie u sy tu o w a ­ n y c h , u m ie sz c z a n y c h n a listw ach p o g ru b ia ją c y c h n asad y szyj d z b a n ó w . D n a p o siad ają ślady odcięcia o d krążk a g a rn c arsk ieg o lu b są w y g ład zo n e. P rz e ło m y s k o ru p je d n o ­ b arw n e .

G r u p a I I I o b ejm o w ała n ajb ard zie j zró ż n ico w an e fo rm y n ac zy ń . P ró c z sk o ru p z g arn k ó w z b liż o n y c h do o p isa n y c h w g ru p ie p ie rw sz ej, lecz o n ie co b ard z iej ro z w in ię ty c h p ro filo w a n ia c h k raw ęd z i w ylew ów , należały: fra g m e n ty p o d o b n y c h do w y stę p u ją c y c h w g ru p ie d ru g iej d z b a n ó w , sk o ru p y z kilk u m a le ń k ic h g a rn u sz k ó w oraz fra g m e n ty je d n eg o p rze tak a . S ied e m sk o ru p p o sia d ało je d n o - lu b o b u s tro n n e szk liw ien ie o b arw a c h : jasnozielonej oraz ja sn o - i ciem n o b rą z o w e j. P ew n a ilość s k o ru p , głó w n ie fra g m e n ty d zb a n ó w w y k o n an y c h z g liny kaolinow ej (b arw y : biała, k rem o w a , ja sn o sza ra), była zd o b io n a m a lo w an y m i, ja sn o b rą zo w y m i p a s m a m i u s y tu o ­ w an y m i głó w n ie w g ó rn y c h częściach b rz u śc ó w lu b u n a sad y szyi.

4 — R o c z n ik M u z e u m ... t. X V I

Średn iow ieczny zam ek w Podgrodziu 49

R yc. 5. N ajczęstszy typ naczynia glin ian ego z zamku w P odgrodziu

50 Ja n u sz K u czyń sk i

N ie ty p o w y m o rn a m e n te m w o b rę b ie trzeciej g ru p y są dw a nie w p ełn i zach o w an e, p la sty c zn e odciski p o staci ry ce rz a, p o ch o d z ąc e z b rzu śc a ja sn o sza reg o d zb a n a. N a je d n y m z odcisków b ra k fra g m e n tu z głow ą, na d ru g im — z lep io n y m z trz e c h sk o ru p — b rak g ó rnej części tuło w ia. O d cisk i te w yko n an o w g n iatają c o d śro d k a n ac zy n ia palcam i glinę do w klęsłej fo rm y p rzy ło żo n ej do ze w n ę trz n e g o lica u fo rm o w a n eg o już naczynia. N ie ró w n o m ie rn o ś ć w y k o n an ia odcisków sp o w o d o w ała d ro b n e ró żn ic e m iędzy w yrazistością szczegółów o b u egzem p larzy .

O dcisk i (ryc. 6) p rz e d sta w ia ją stojącą en fa c e p o sta ć rycerza. T o rs osłania fałdow any n a p ie rśn ik k irysa n ało żo n y n a szatę o m a rsz c z o n y c h ręk aw ach . O d pasa w dół spływ a sięgająca kolan m a rsz cz o n a, strz ę p ia sto za k o ń czo n a sp ó d n ic a. P rzy p raw y m b o k u zw isa dłu g i m iecz, k tó reg o rękojeść o b e jm u je d ło ń ugiętej w łokciu praw ej ręki. B ardziej zgięta lew a ręka trz y m a n a p o zio m ie p asa m o c n o p rze c h y lo n y d u ży , sm ukły d zb a n . D o m ięk k ich trzew ik ó w o w y d łu ż o n y c h n o sa ch i ro zciętej, w yw iniętej górą niskiej cholew ce są p rz y p ię te d łu g ie o stro g i z a k o ń cz o n e g w iaź d zisty m kółkiem .

Średn iow ieczny zam ek w Podgrodziu 51

P rz y p u sz c z a ln ie tw ó rca fo rm y nie zdaw ał sobie sp raw y , iż p rzy w y k o n y w an iu o d c isk u n a s tą p i o d w ró c e n ie stro n . W rez u ltac ie m iecz zw isa u p raw eg o b o k u , su g e ru ją c lew o ręczn o ść p rze d staw io n e j p o s ta c i29.

Ż ało w ać należy, że n ie zachow ała się cala p o sta ć, zw łaszcza głow a, być m oże w h e łm ie lu b in n y m n a k ry c iu , sta n o w iąc y m isto tn y elem e n t d atu jąc y .

C e ra m ik ę z P o d g ro d z ia c h a ra k te ry z u je zn aczn a przew ag a ilościow a m a te ria łu n aw ią zu jąc eg o te ch n o lo g ią do tra d y c ji g a rn c a rstw a p ó źn o w cze sn o śred n io w ie cz n eg o , u ję te g o w g ru p ie p ie rw sz ej. Jego o d rę b n o ść od sk o ru p o p isa n y ch w o b u p o zo stały ch g r u p a c h n ie oznacza jed n ak zró ż n ico w an ia c h ro n o lo g iczn e g o . C e ra m ik ę w szy stk ich trz e c h g ru p zn a jd o w an o bo w iem w ty c h sam y ch w arstw ac h k u ltu ro w y c h o jednolitej s tr u k tu r z e , w y stę p u jąc y ch na całym p rz e b a d a n y m ob sz arze zam k u . P o d o b n e z ró ż n i­ co w an ie te ch n o lo g ic z n e je d n o lite g o c h ro n o lo g iczn ie m a te ria łu ce ram iczn eg o zn an e jest też z w ielu in n y c h stan o w isk . S u m u ją c ogół o b se rw ac ji, d o strze g a się zb ieżn o ść u z y sk a n y c h w P o d g ro d z iu sk o ru p z ceram ik ą m ało p o lsk ą pierw szej fazy p óźnego śred n io w ie c z a d ato w a n ą n a okres m ięd zy połow ą X I I I w. a latam i 20. i 30. w ieku X IV lu b sięgającą n aw et nieco d łu ż ej, do około p ołow y tego s tu le c ia 30.

U śc iśle n iu dość o g ó ln ie dato w an ej ceram ik i z P o d g ro d z ia p o m ó c e w e n tu aln ie m o ż e analiza w sp o m n ia n eg o o d cisk u p o sta ci ry cerza. M im o pew nej d y sk u sy jn o ści, te g o ro d z a ju lu b też zb liżo n e śred n io w ie cz n e p rz e d sta w ie n ia m ogą być tra k to w a n e jako w iary g o d n e w yznaczniki d a tu ją c e 31.

W o b e c tru d n o ś c i je d n o zn a cz n eg o o k reśle n ia ro d z a ju g órnej części u b io ru (n a p ie r­ śn ik k iry sa bądź k afta n ) p o zo staje zw rócić u w agę na p o zo stałe elem e n ty stro ju . M a rsz c z o n a sp ó d n ic a jako doln e zakończenie szaty p ojaw ia się w P olsce n ie później n iż w pierw szej ćw ierci X IV w . 32 (d o ty czy to zw łaszcza sp ó d n ic o strz ę p ia sty m za k o ń c z e n iu — an a lo g ic zn y m do p rz e d sta w ie n ia z P o d g ro d z ia) i była stosow ana jeszcze w pierw szej poło w ie X V I w ., ch o ć w znacznie zm ien io n ej p o s ta c i33.

W id o c z n e na o d cisk u trze w ik i o w y d łu ż o n y c h n o sa ch i n isk iej, rozciętej i w y w i­ nię tej g órą ch olew ce re p re z e n tu ją fo rm ę o b u w ia u ży w a n eg o w pierw szej p o łow ie X IV w . 34

D o k ład n iej od u b io r u m o ż n a d ato w ać elem e n ty u zb ro je n ia . W o m aw ian y m p rz y p a d k u — m im o b ra k u p ew n o śc i, czy zn aczn a szerokość głow ni nie w ynika z u k a ­ zan ia m iecza w p o ch w ie — in n e c h a ra k te ry sty c z n e jego cechy, jak g ru szk o w ate zak o ń cz en ie rękojeści p rz y jed n o czesn ej znacznej jej d łu g o ści oraz krzyżow y jelec

29 T e g o typu „lew o ręczn e” przedstaw ienia trafiają się niekiedy i w inn ego rodzaju przedstaw ieniach plastycznych. Przykładem płyta nagrobna wykonana w kam ieniu Pakosława z M styczow a z 1319 r. w kościele C ystersów w Jędrzejow ie, woj. kieleckie.

30 J. K ruppe G arncarstw o późnośredniowieczne w Polsce. Cz. 1. W rocław 1981, s. 49; A. W ałowy Późnośredniowieczne garncarstwo krakowskie w świetle źródeł archeologicznych. „M ateriały A rch eo lo g iczn e” t. 19, s. 100-103

31 Problem ten porusza L. Kajzer U zbrojenie i ubiór rycerski w średniowiecznej M ałopolsce

w świetle źródeł ikonograficznych. W rocław 1976, s. 7 -1 0 oraz uw agi na s. 66.

32 Ib id em s. 69, katalog poz. 1 oraz ryc.9

33 J. K ieszkow ski K a n clerz K r z y s z to f S zyd ło w iec k i. Poznań 1912. Patrz reprodukcje m iniatur z Liber geneseos z 1531 r. w tom ie 1 tabl. X , X I , X L I I oraz ryc.z 1515 r. w tym że tom ie, tabl. X X X IV .

34 I. T urnau Polskie skórnictwo. W rocław 1983, ryc. 35 na s. 71 i ryc. 14-15 poza tekstem . T ak że ud zielon e mi przez Autorkę uw agi, za które uprzejm ie w tym m iejscu dziękuję.

52 Ja n u sz K u czyń sk i

o ro zsz erzo n y c h tró jk ą tn ie za k o ń cz en iach , w skazują je d n o z n a c z n ie n a p o czątk i X IV w . 35

P o d o b n ie m o ż n a ok reślić czas p o w sta n ia o stró g o c h a ra k te ry sty c z n y c h w y g ięty ch kabłąkach i kró tk ich szyjkach bodźca, zakończonych w idełkam i z d u ż y m gw iaździstym k ó łk ie m 36.

P ozostaje jeszcze p rz y jrz e ć się p rz e d sta w ie n iu trz y m a n e g o w ręce sm u k łeg o d zb a n a z silnie za ak c en to w a n y m d łu g im d zio b em w ylew u , d łu g ie j, zn a cz n ie p rz e w ę ­ żonej szyi, w y d łu żo n y m b rz u śc u , za k o ń czo n y m ro zsz erzo n ą sto p k ą w ąskiego d n a oraz ze zn acznie o d sta ją cy m , d łu g im , cien k im u ch e m . Bez w ą tp ie n ia m a m y tu do czy n ien ia z w y o b ra że n iem eleganckiego w y ro b u k o n w isarsk ieg o , k tó reg o k sz ta łt w skazuje n a w czesne X IV -w ie c z n e p o ch o d z en ie.

S u m u jąc sp o strz eż en ia , w y k o n an ie fo rm y służącej do o d c isk u p o sta ci ry ce rz a m o żn a u sta lić n a pie rw sz ą ćw ierć X IV w. i ty m sam ym u śc iślić nieco d ato w a n ie uzyskanej w P o d g ro d z iu ce ram ik i, w ykluczając m ożliw ość jej p o w sta n ia w d ru g iej połow ie X IV w.

B. P rz e d m io ty w y k o n an e z żelaza

Ic h ro d zaje i ilość p o d a n o w załączo n y m zestaw ien iu .

G ro ty b ełtó w do kusz 4

O stro g a 1

S ie rp 1

M a łe oku cia 2

S p rzączk i 2 N o ż e 2 Z aw iasy 1 S zta b k a 1 H ak i 10 G w o źd zie 22 P rz e d m io ty n ie ro z p o z n a n e (sk o ro d o w an e) 25 Ł ą c z n ie 71

J e d y n y m w śró d n ic h p rz e d m io te m o m o żliw y m do d o k ła d n iejsze g o u sta le n ia czasie w y k o n an ia jest fra g m e n ta ry c z n ie zach o w an a o stro g a (ryc. 7) re p re z e n tu ją c a o d m ia n ę 1. ty p u I I I , d ato w a n eg o na pie rw sz ą połow ę X IV w . 37 W a rto p rz y okazji d o d ać , iż jest to ty p an alo g iczn y do p rz e d sta w ie n ia w id n ie jąc eg o n a o d cisk u p o staci ry cerza. P o zo sta łe p rz e d m io ty żelazne n ależą do w y ro b ó w o d łu g o trw a ły c h fo rm a c h (n p . g ro ty b ełtó w do kusz) b ąd ź o n iesp re cy z o w an ej d o ty c h cz as c h ro n o lo g ii.

C. P o zo stałe p rz e d m io ty zab y tk o w e

P ró c z b ard z o dużej ilości p o łu p a n y c h zazw yczaj kości zw ie rzęc y ch o raz k ilk u n a stu fra g m e n tó w ro g ó w (n ie k tó re ze ślad am i nacięć) u zy sk an o dw a ciężark i o ło w ia n e, trzy k ościane szydła, osełkę oraz część innej — o b ie w y k o n an e z p iaskow ca.

35 J. M an n European A rm s and A rm our. T . 2. L on d yn 1962, s. 242 i tabl. 105 — poz. A. 459 oraz s. 2 4 2 -2 4 3 i tabl. 106 — poz. A. 462; R. E. O akeshott The S w o rd in the A ge o f

C h iva lry. 1964. T y p y : X I V , X V I , X V Ia , X IX ; J. K alm ar R égi m agyar fegyverek.

B udapeszt 1971, s. 60 ryc. 100 f i s. 61 ryc. 101 a-d; H . M ü ller, H . K ö llin g Europäische

H ieb- und Stichw affen. B erlin 1981, s. 29

36 Z. H ilczerów na O strogi polskie X - X I I I wieku. Poznan 1956, s. 6 2 -6 9 , typ II I. Przy okazji pragnę złożyć podziękow ania prof, dr Irenie T u rn au i dr K rystyn ie T urskiej za cenne uwagi p om ocn e w datow aniu odcisku postaci rycerza.

Ś redn iow ieczny zam ek w Podgrodziu 53

54 J a n u sz K u czyń sk i

V. W N IO S K I C H R O N O L O G IC Z N E

P rz e p ro w a d z o n a analiza, choć p ró cz n a d e r ogólnie określo n ej ceram ik i w sp ie ra się na kilk u zaledw ie nieco lepiej d a to w a n y c h p rz e d m io ta c h , u p o w a ż n ia do u sta le n ia czasu w yko n an ia u zy sk an y c h w P o d g ro d z iu m a teria łó w z a b y tk o w y ch n a p ie rw sz ą p o ło w ę X IV w. M a rg in e so w o m o ż n a w sp o m n ie ć, że zestaw z a b y tk ó w ru c h o m y c h z P o d g ro d z ia jest zb liżo n y do u zy sk iw an y c h po d czas b ad a ń g ro d z isk i za m k ó w , d ato w a n y c h n a te n sam o kres czasu. N iez ależ n ie od o k reśle n ia ch ro n o lo g ic z n e g o m a teria łó w z P o d g ro d z ia n ależv p o d k reślić je d n o w a rstw o w o ść i zw a rto ść c h ro n o lo ­ giczną stan o w isk a, co p rz y je d n o cz esn y m n ik ły m ro z b u d o w a n iu m iąższości w a rstw w skazyw ałoby na k ró tk o ść u ży tk o w a n ia o b ie k tu .

VI. P IE R W O T N E ZA G O SPO D A R O W A N IE PR Z E S T R Z E N N E

WZGÓRZA ZAM KOWEGO

R u c h o m y m a te ria ł zab y tk o w y , sta n o w iąc je d y n ą p o d sta w ę d ato w a n ia z a m k u , o k reśla go n a pie rw sz ą p ołow ę X IV w. Je d n o c z e śn ie w yniki p rz e p ro w a d z o n y c h p ra c b ad a w cz y ch w skazują, że b u d o w a za m k u n ig d y n ie została zak o ń czo n a. Ś w iad cz ą o ty m n a stę p u ją c e fakty. O d k ry w k i n r 2, 4 i 5 je d n o zn a cz n ie w ykazały b ra k śladów istn ie n ia czy n aw e t rozp o częcia p ra c p rz y w zn o sz en iu k o le jn y ch o d c in k ó w m u r u ob w o d o w eg o lu b jakiegokolw iek in n eg o u m o c n ie n ia o d b rz e ż e n ia w zgórza o d s tro n y w sch o d n iej, p o łu d n io w o -w sc h o d n ie j i p o łu d n io w e j. B rak ślad ó w za b u d o w y w o b rę b ie szczytow ej p a rtii w zg ó rza p rz y je d n o cz esn y m n a g ro m a d z e n iu b u d u lc a k am ie n n e g o (w ykop I , działki 2 i 3). S tw ie rd z o n e n a działk ach w y k o p u I (działki 3 i 4) ślady p o o g n isk a ch ro zp a lan y c h n a w zg ó rzu n ie w ą tp liw ie celem p rzy g o to w a n ia p o siłk ó w (w skazują na to n a g ro m a d z o n e p rzy n ic h sk o ru p y z ro z b ity c h n aczy ń ); n ie b y ło b y p o trz e b y rozn iecać ogn isk w o b rę b ie w p e łn i zag o sp o d a ro w an e g o zam k u . K o le jn ą isto tn ą p rze słan k ą jest w sp o m n ia n a już je d n o w a rstw o w o ść p rz y je d n o c z e sn y m n ik ły m p o d w zg lęd em m iąższości ro z b u d o w a n iu w arstw y k u ltu ro w e j. G d y b y u k o ń c z o n y zam ek był choć p rze z p e w ie n czas zam ieszkały, sy tu acja stra ty g ra fic z n a p rz e d s ta w ia ­ łaby się z u p e łn ie inaczej.

D a to w a n ie za m k u n a pie rw sz ą p ołow ę X IV w. n ależy tra k to w a ć jako 5 0 -letn i p rz e d z ia ł czasu, w k tó ry m o d b y ły się p rac e ziem n e i b u d o w lan e . R z eczy w isty czas ich trw a n ia był oczyw iście zn aczn ie k ró tsz y , je d n ak b liższe sp rec y zo w an ie go w o b rę b ie półw iecza nie jest o b e c n ie m ożliw e.

N ie u k o ń c z e n ie zam k u p rz e k re śla m ożliw o ść in te rp re to w a n ia o d d a lo n y c h o d nieg o o 7 0 -9 0 m śladów o sa d n icz y ch jako zw iązanej z n im za b u d o w y g o sp o d a rc ze j o c h a ­ ra k te rz e p o d g ro d z ia . M u sia ło to b y ć m iejsce sezonow ego za m ieszk iw an ia lu d z i z a tru d n io n y c h p rzy w zn o sz en iu zam ku.

Z am ek w P o d g ro d z iu z a m ie rz o n o jako n ie re g u la rn e g o k sz ta łtu bezw ieżow ą w aro w n ię ty p u cy p lo w ateg o i zap ew n e o o b rze żn ej z a b u d o w ie w e w n ę trz n e j. W z n o ­ szona n iew ielka w ieżyczka nie m oże u p o w aż n iać d o zaliczen ia za m k u d o ty p u w aro w n i w ieżow ych.

O b ra n y p o d b u d o w ę cypel jest w śró d o k o liczn y ch n a jb a rd z ie j w y su n ię ty w głąb rozległej d o lin y rzeki. D la te g o te ż , ch o ć nie najw yższy w śró d m u p o b lis k ic h , za p ew n ia ł n ajlep szy w g ląd i p a n o w a n ie n a d okolicą. Z au w aży ć trz e b a , że w p rz y p a d k u P o d g ro d z ia n ie re g u la rn o ść za m k u n ie w ynikała z n ie m o żn o ści czy n a w e t tylko tru d n o ś c i in n eg o u k sz ta łto w a n ia m iejsca o b ra n e g o p o d b u d o w ę . O d c in a ją c fosą

Średniow ieczny zam ek w P odgrodziu 55

R yc. 8. W zgórze zam kowe od strony w schodniej

skaliste zakończenie cypla od pozostałej części płask o w zg ó rza, rów nie d o b rz e m o ż n a było n ad ać jej o d m ie n n y p rz e b ie g i ty m sam ym uzyskać k w ad rato w y lu b p ro sto k ą tn y k sz tałt fo rm o w an eg o w zg ó rza zam kow ego. Z b liż o n y do koła o b ry s w aro w n i nie w ynikał zatem z tr u d n y c h do przezw y ciężen ia w aru n k ó w te re n o w y c h , lecz był zam ierzo n y . W y n ik ał w ięc p ra w d o p o d o b n ie z ów czesnej trad y c ji w zn o szen ia tego ro d z a ju zam ków .

P ro b le m e m w y k raczający m poza ram y n in ie jsz eg o o p rac o w a n ia, je d n ak ch y b a g o d n y m zasy g n alizo w an ia, jest za g ad n ien ie , w jakim sto p n iu ów czesne n a d a w an ie zam kom plan ó w często z b liżo n y c h do koła w ynikało z trad y c ji m ającej k o rze n ie we w zględach ek o n o m ic z n y c h , a w jakiej m ie rze łączyło się z o p ty m a ln ą o b ro n n o śc ią o b iek tó w . W sp o m n ia w sz y o eko n o m ice b u d o w y , sp ó jrzm y na p rzy to c zo n y p rzy k ła d . O b w ied z en ie m u re m zbliżo n ej do zam ku w P o d g ro d z iu płaszczyzny, czyli 490 m 2, w ym agało p rzy jej o k rąg ły m p la n ie w zniesienia m u ró w d ługości 78,5 m , n a to m ia st .a sam a p o w ie rz c h n ia , lecz k w ad rato w a m u siała b y m ieć m u ry d ługości 88,5 m , a w ięc o około 13°,, d łu ż sze , co o znaczało w zro st o je d n ą ósm ą n a k ład u pracy i n ie z b ę d n y c h m a teria łó w b u d o w la n y c h . D łu g o ść zastosow anego w P o d g ro d z iu m u r u , złożonego z k ró tk ic h za ła m an y c h w zg lęd em siebie o d cin k ó w , nie o d b ie g ała b y w p rz y p a d k u u k o ń czen ia od ich p rz e b ie g u po o b w o d zie koła. R ó żn ica b yłaby znikom a.

Z ak ro jo n e na d u żą skalę p rac e ziem n e polegały na w y k o p an iu (częściow o w y łu p a n iu w skale) łu k o w ato p rze b ieg a jąc ej, głębokiej fosy o d ługości przek raczającej nieco 80 m . O d d zie lo n e j w te n sp osób p ó łn o c n o -z a c h o d n ie j części cypla n ad a n o k sz tałt zbliżony d o stożka (ryc. 8), w y k o rz y stu ją c w ty m celu część ziem i w y b ra n ej z fosy. Z w ięk szo n o p rz y ty m p ie rw o tn e n ac h y le n ie zboczy cypla o d p ó łn o c y i za ch o d u . W yloty fosy o d stro n y n a tu ra ln y c h stoków cypla lejkow ato się ro zsz erza ją, a jej d n o jest p o ło ż o n e z n a cz n ie pow yżej jego w żynającej się w d o lin ę rzeki p o d sta w y .