View of DETERMINANTS OF POLISH AGRO-FOOD SECTOR COMPETITIVENESS – THE ROLE OF TOURISM DEMAND

Pełen tekst

(1)Oeconomia 9 (4) 2010, 445–456. DETERMINANTY KONKURENCYJNOCI POLSKIEGO SEKTORA ROLNO-YWNOCIOWEGO – ROLA POPYTU TURYSTYCZNEGO Janina Sawicka Szkoa Gówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Streszczenie. Obszary wiejskie posiadaj cenne walory przyrodnicze, kulturowe i krajobrazowe, które wykorzystywane s take dla celów rozwoju turystyki. W naszym kraju zasoby te s mao wykorzystane, zwaszcza obszarów peryferyjnych, przygranicznych, mimo e cechuje je unikatowo i rónorodno na skal europejsk i midzynarodow. Polska wpisuje si w europejski model rozwoju wsi i rolnictwa przez swoj wielofunkcyjno i wielokierunkowo. W tych to pozarolniczych funkcjach naley upatrywa i poszukiwa naszych przewag konkurencyjnych. Przychody generowane przez turystyk i agroturystyk na obszarach wiejskich s istotnym ródem dochodów mieszka ców, przyczyniaj si do rozwoju gospodarki regionów. Wraz z rozwojem turystyki i agroturystyki wzrasta konsumpcja, w tym gównie ywnoci tradycyjnej i wytworzonej lokalnie. Sowa kluczowe: obszary wiejskie, funkcje turystyczne, rynek ywnoci, konkurencyjno. WSTP Popyt na ywno w wielu krajach, w tym w Polsce, w decydujcej mierze ksztatowany jest przez rynek wewntrzny, a w nastpnej kolejnoci przez rozmiary eksportu. Popyt krajowy moe by istotnie zwikszony w wyniku wzrostu liczby goci zagranicznych, czyli zwikszenia rozmiarów turystyki napywowej. Panuje przekonanie, i eksport ywnoci moe by zwielokrotniony przez popyt konsumpcyjny ze strony przyjedajcych do danego kraju turystów. Jednym z wielu motywów skaniajcych do przekroczenia granicy (umownej w obszarze Unii Europejskiej) dla wielu przyjezdnych osób jest turystyka zakupowa. I wanie to zakupy i konsumpcja ywnoci mog przyciga zagranicznych turystów do naszego kraju.. Adres do korespondencji – Corresponding author: Janina Sawicka, Szkoa Gówna Gospodarstwa Wiejskiego, Wydzia Nauk Ekonomicznych, Katedra Polityki Europejskiej, Finansów Publicznych i Marketingu, ul. Nowoursynowska 166, 02-787 Warszawa, e-mail: janina_sawicka@sggw.pl.

(2) 446. J. Sawicka. W badaniach nad konkurencyjnoci polskich producentów ywnoci popyt turystyczny jest czsto pomijany. Wedug OECD, konkurencyjno gospodarki to jej zdolno do sprostania konkurencji midzynarodowej, co wyraa si w znaczcym eksporcie, ale take utrzymaniu wysokiego poziomu i tempa wzrostu popytu wewntrznego bez pogorszenia salda obrotów biecych [Ocena… 2009]. Istotne wic bdzie poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, jak zmieniaj si i jakie s uwarunkowania konkurencyjnoci na rynku ywnociowym w warunkach globalizujcej si gospodarki. Jakie s zatem czynniki warunkujce utrzymanie konkurencyjnoci w dugim okresie? Od czego zalee bd przewagi konkurencyjne polskich producentów ywnoci w przyszoci? Jakie znaczenie w generowaniu krajowego popytu na ywno ma popyt ze strony rodzimych oraz przyjedajcych do naszego kraju turystów? Na ile turystyka zmienia i kreuje nowe trendy w konsumpcji ywnoci? To tylko cz zagadnie , na które poszukuje si odpowiedzi w artykule.. ZEWNTRZNE I WEWNTRZNE UWARUNKOWANIA KONKURENCYJNOCI POLSKIEGO ROLNICTWA I OBSZARÓW WIEJSKICH Naley zwróci uwag zarówno na zewntrzne, jak i wewntrzne uwarunkowania konkurencyjnoci. Konkurencyjno jest zrónicowana wg bran i sektorów, zaley bowiem od ich wewntrznej charakterystyki oraz rónych umiejtnoci przedsibiorców i usugodawców radzenia sobie z uwarunkowaniami zewntrznymi. Nie pomniejszajc roli eksportu, naley jednak przyj, e w decydujcym stopniu o perspektywach brany ywnociowej i o dynamice jej rozwoju zadecyduje popyt na ywno w kraju. Uwarunkowania zewntrzne to przede wszystkim postpujcy proces globalizacji i umidzynarodowienie gospodarek. W brany gospodarki ywnociowej w Polsce globalizacja wyraa si wzrostem sprzeday przez korporacje transnarodowe. Cech szczególn, wyróniajc na przykad rmy zagraniczne inwestujce w Polsce w bran spoywcz od przedsibiorstw zagranicznych dziaajcych w innych sektorach przemysu, jest dostrzeenie ogromnego rynku zbytu i orientacja na sprzeda na rynku lokalnym, podczas gdy wród pozostaych podmiotów zagranicznych najwiksi producenci s zwykle najwikszymi eksporterami. Monopolistyczne zachowania cechuj nie tylko wielkich producentów, ale take due rmy handlowe. Zarówno korporacje produkcyjne, jak i hipermarkety osigaj korzyci z ekonomiki produkcji i sprzeday na du skal. W sektorze gospodarki ywnociowej najsabsz pozycj maj rolnicy, gdy ich skala wytwarzania jest maa i dziaaj w duym rozproszeniu. Korporacyjny charakter wielu zakadów przetwórczych i sieci handlowych nie sprzyja preferowaniu rodzimych produktów. Nisza jako i walory smakowe, np. wieprzowiny z Danii, pomidorów z Hiszpanii, w porównaniu z polskimi produktami powinny skania konsumentów do wyboru naszych produktów nie tylko z powodu patriotyzmu lokalnego. W wielu krajach zachodnich (np. Szkocja, Szwecja) prowadzone s szeroko zakrojone akcje ksztatowania postaw skaniajcych konsumentów do wyboru rodzimych produktów i wspierania w ten sposób krajowego przemysu. W Polsce, niestety, ju wiActa Sci. Pol..

(3) Determinanty konkurencyjnoci polskiego sektora rolno-ywnociowego.... 447. doczny jest proces wypierania z rynku krajowego ywnoci wielu naszych rodzimych produktów przez ta szy i na ogó gorszy jakociowo import. Utrzymanie si tej tendencji w duszym okresie moe prowadzi do upadku tradycyjnego polskiego rolnictwa. Turyci napywowi ju z zaoenia nastawieni s w swoich wyborach konsumpcyjnych na produkty rynku wewntrznego danego kraju, chc pozna ich specy k i walory. Dotyczy to przede wszystkim ywoci. Powszechnie znane s utrwalone i przycigajce turystów wzorce kulinarne wielu krajów i regionów wiata. Przykadami mog by kuchnie ródziemnomorska, woska, hiszpa ska czy meksyka ska. Na poziomie przedsibiorstwa, w mikroskali, wyrónimy wewntrzne uwarunkowania konkurencyjnoci. Uruchomienie wewntrznych przewag zalene jest w duej mierze od inwencji przedsibiorcy. Wewntrzne determinanty konkurencyjnoci to gównie cena, jako, innowacje. Charakter przewag cenowych wynika na ogó z niszych cen surowców rolniczych, niszych kosztów pracy, niszych mar przetwórczych i handlowych. Poprawa pozycji konkurencyjnej jest moliwa nie tylko przez wzajemne konkurowanie podmiotów gospodarczych, ale take przez podejmowanie wspópracy. Coraz powszechniej w praktyce sprawdza si teoria klastrów. W gospodarce ywnociowej, gdzie wystpuje silny zwizek midzy cechami naturalnymi regionów a ich potencjaem wytwórczym, ta koncepcja jest szczególnie przydatna. Klastry rozumiane s jako geogra czne skupiska powizanych wzajemnie rm w obszarze produkcji, przetwórstwa, dystrybucji i handlu. Poza procesem globalizacji istotny wpyw na funkcjonowanie przedsibiorstw ma makrootoczenie: polityczne, ekonomiczne, spoeczno-kulturowe i technologiczne. W sferze uwarunkowa technologicznych wane s wiedza i innowacje. Czynnik ten ma charakter zewntrzny po czci, gdy na innowacyjno przedsibiorstw maj wpyw stan i charakter rozwoju gospodarki.. WPYW KRYZYSU NA SYTUACJ GOSPODARCZ I HANDEL ZAGRANICZNY ARTYKUAMI ROLNO-YWNOCIOWYMI W Polsce po akcesji zostay usunite bariery eksportu na rynki krajów unijnych, a z drugiej strony wzmocnia si konkurencja na rynku krajowym przez swobodny napyw eksporterów z UE. Pocztkowa faza kryzysu nie wpyna negatywnie na sytuacj gospodarcz naszego kraju, jednak pogbianie si recesji gospodarczej na wiecie zaczo mie równie i u nas niekorzystne nastpstwa. W pierwszej poowie 2008 r. nastpia deprecjacja wielu wiatowych walut, w tym take zotego. Kolejna poowa tego roku przyniosa pogorszenie wskaników koniunktury gospodarczej Polski. Za sytuacja gospodarcza partnerów handlowych Polski niekorzystnie przeoya si na wynik eksportu w naszym kraju. Warto eksportu w grudniu 2008 r. w porównaniu z grudniem 2007 r. obniya si o 16,4% [http://www.money.pl/]. Dane za 2009 r. potwierdzaj sab aktywno gospodarcz Polski. Wedug GUS, w II kwartale 2009 r. PKB wzrós o 1,1% r/r, nieco lepsze wyniki s za I kwarta 2010 r., wedug nich PKB wzrasta o 3% r/r [http://forsal.pl/].. Oeconomia 9 (4) 2010.

(4) 448. J. Sawicka. W 2009 r. obserwowano kilkuprocentowy spadek obrotów ogóem w porównaniu z latami poprzednimi. Import rós szybciej ni eksport, w wyniku czego zmalao ujemne saldo z 26,2 mld EUR w 2007 r. i z 17,6 mld EUR w 2008 r. do 8,7 mld EUR w 2009 r. W grupie artykuów rolno-spoywczych w 2009 r. take zaobserwowano niekorzystny wpyw kryzysu gospodarczego. Obroty handlu zagranicznego zmniejszyy si, ale dynamika spadku bya znacznie mniejsza ni w caym handlu. W walucie krajowej natomiast obroty wzrosy. Zwikszyo si dodatnie saldo w tej grupie z 1,4 mld EUR w 2008 r. do 2,1 mld EUR w 2009 r. Wzrós take udzia obrotów tej grupy artykuów w handlu ogóem: 11,6% w eksporcie i 8,7% w imporcie. Kompleks rolno-spoywczy ma wic due znaczenie w bilansie handlowym i patniczym Polski. W pierwszym póroczu 2010 r., mimo wczeniejszych negatywnych prognoz, nastpio zahamowanie tendencji spadkowej i wystpi kilkunastoprocentowy wzrost zarówno po stronie eksportu, jak i importu (ujemne saldo nie pogbio si w porównaniu z analogicznym okresem roku poprzedniego). Dla rozwoju rolnictwa i przemysu spoywczego handel zagraniczny jest wany, gdy rednio jedna czwarta wartoci sprzeday to eksport. W ujciu geogra cznym UE jest najwikszym odbiorc, a zarazem dostawc artykuów rolno-spoywczych. Nieznacznie zmniejszy si udzia krajów WNP, a wzrós krajów rozwijajcych si. Poprawia si saldo wymiany z UE i krajami rozwijajcymi si. W handlu zagranicznym dominuj produkty przemysu spoywczego, które generuj dodatnie saldo obrotów. W 2009 r. zmniejszy si eksport produktów zwierzcych, a wzrós rolinnych. W przyszoci poprawa sytuacji w handlu zagranicznym Polski bdzie zaleaa od sytuacji ekonomicznej i popytu w krajach UE. W 2010 r. oznaki tej poprawy zaobserwowano w Niemczech, std w handlu zagranicznym obserwuje si odwrócenie tendencji spadkowej. Przetworzone produkty rolne z Polski umocniy nasz pozycj na rynkach UE. Pewn barier handlu zagranicznego w przyszoci bd rosnce koszty transportu midzynarodowego. Minione lata czonkostwa Polski w UE charakteryzoway si wzrostem obrotów handlu zagranicznego artykuami rolno-ywnociowymi, szybciej po stronie eksportu ni importu, w wyniku czego stalimy si eksporterem netto w tej grupie towarów, co zdynamizowao rozwój caego sektora ywnociowego. Dotychczasowym ródem polskich przewag konkurencyjnych na rynkach zagranicznych s gównie przewagi kosztowo-cenowe. Ich róda to w szczególnoci: nisze ceny surowców i produktów rolniczych, nisze ceny kosztów pracy i pozostaych czynników, nisze mare przetwórcze. Czynniki te s ju na wyczerpaniu. Do bardziej nowoczesnych, a tym samym przyszociowych czynników naley zaliczy: jako, innowacyjno (produktow, procesow, organizacyjn i marketingow), przedsibiorczo, wiedz. Sytuacja w brany bdzie zaleaa od tego, jak bd ksztatowa si w przyszoci poszczególne czynniki majce wpyw na polski handel rolno-spoywczy. Najwaniejsze czynniki to zmiany kursu walutowego zotówki w stosunku do euro i dolara. Jeli zotówka bdzie si umacnia, bdzie oddziaywa w kierunku obnienia opacalnoci eksportu, a zwikszy opacalno importu i odwrotnie: deprecjacja zotego dziaa na korzy eksportu a ogranicza import. Odwrotnie jest w turystyce: silna waluta zachca do wyjazdów zagranicznych, saba natomiast przyciga turystów zewntrznych. Acta Sci. Pol..

(5) Determinanty konkurencyjnoci polskiego sektora rolno-ywnociowego.... 449. Wiele zaley od gbokoci (amplitudy) odchyle kursowych. Jednak nadmierne wahania zawsze wpywaj na pogbianie niestabilnoci i niepewnoci w dziaalnoci gospodarczej lub usugowej, a tej zarówno kady przedsibiorca, jak i konsument wolaby unikn. Wysokie uzalenienie zbiorów w rolnictwie od czynników przyrodniczych, klimatyczno-pogodowych ma bezporednie przeoenie na tendencje zmian w cenach1. Wyniki handlu zagranicznego bezporednio bd zaleay od zmian cen na rynkach wiatowych. Tak wic wzrost cen ywnoci na rynkach wiatowych moe spowodowa popraw opacalnoci i rozwój eksportu podów rolnych i produktów brany rolno-spoywczej, spadek cen natomiast przeoy si na pogorszenie opacalnoci eksportu i popraw opacalnoci importu.. TENDENCJE ZMIAN CEN ROLNYCH W Polsce od wejcia do UE tendencje zmian cen rolnych s podobne jak w innych krajach unijnych, z tym e zmiany te (zarówno spadki jak i wzrost) s bardziej gwatowne. Poziomy cen w Polsce i UE maj tendencj do wyrównywania si, najszybciej na rynkach produktów regulowanych przez instrumenty wspólnej polityki rolnej – WPR (rynek zboowy, rynek mleczarski). W branach, gdzie nie ma interwencji, ksztatowanie si cen zaley od sytuacji rynkowej i dla wikszoci produktów s to rozmiary popytu i poday na rynku wewntrznym. W Polsce aprecjacja lub deprecjacja zotówki ma istotny wpyw na ksztatowanie si relacji i przewag cenowych. Przykadowo w 2008 r. wzrost cen ywnoci na wiecie i w Polsce oraz aprecjacja zotego spowodoway utrat przez polskich producentów pozycji konkurencyjnej na rynku zbó i misa wieprzowego. Przewagi cenowe utrzymalimy na rynku woowiny, drobiu, mleka. Z kolei zmiany notowania zotówki i jej deprecjacja w 2009 r. pozwoliy odzyska przewagi cenowe w stosunku do producentów UE na wielu rynkach. Ceny na rynku misa wieprzowego w Polsce cigle s mniej konkurencyjne, np. z cenami w Danii, std m.in. istniejcy import wieprzowiny z tego kraju. Dynamiczny wzrost cen zbó (zwaszcza paszowych) powoduje, i konkurencyjno polskich produktów na rynku Wspólnoty maleje. Ceny zbó podlegaj szczególnie dynamicznym wahaniom (wpyw warunków klimatycznych). Przykadowo ceny kukurydzy w 2007 r. wzrosy o 50% w stosunku do 2006 r. Podobnie jest w 2010 r., ceny pszenicy wzrosy ju o 80% w porównaniu z rokiem poprzednim, rednie ceny wieprzowiny ulegaj te silnym wahaniom. Wzrost cen zbó paszowych przekada si bowiem na wzrost kosztów produkcji misa. Przewagi cenowe naszych producentów malej. Duo wysze ceny wieprzowiny odnotowalimy w porównaniu np. z Dani. Przewaga cenowa utrzymywaa si natomiast w stosunku do producentów z Grecji i Bugarii. Wobec malejcego znaczenia dla poprawy konkurencyjnoci utrzymania przewag cenowych polskich producentów, tendencji do wzrostu kosztów produkcji na rynku misa, a take perspektywy 1. Przykadem moe by skokowy wzrost cen pszenicy na pocztku sierpnia 2010 r. (o 80%) spowodowany ogoszeniem w Rosji embarga na eksport zbó; zdaniem niektórych – w duej mierze jest to wzrost spekulacyjny. Oeconomia 9 (4) 2010.

(6) 450. J. Sawicka. zmniejszenia refundacji do eksportu jako instrumentu WPR, dziaania majce na celu popraw konkurencyjnoci polskich producentów i eksporterów powinny dotyczy obszarów pozacenowych, takich jak: jako, unikatowo, funkcjonalno polskich produktów. Tutaj niebagatelne znaczenie ma nie tylko produkcja, ale te marketing i promocja. Atrakcyjno i rónorodno oferty handlowej ma znaczenie w przypadku produktów przetworzonych. Na rynku polskim instytucje pa stwowe powinny bardziej przeciwdziaa dyskryminacji polskich producentów w supermarketach z udziaem kapitau zagranicznego. Trudno prognozowa ksztatowanie kursu PLN w przyszoci, tak jak trudno jest przewidzie dat naszego wejcia do strefy euro. S prognozy zakadajce kurs EUR/PLN na koniec 2010 r. na poziomie 3,89; w 2011 – 3,68; w 2012 r. –3,65 [Puls Biznesu 2010]. Jedno, co mona ju zaoy – nie bdzie to kurs stabilny. Kryzys za granic wpyn na zmniejszenie eksportu z kraju, jednak zmniejszenie importu w zwizku z kryzysem i deprecjacja waluty narodowej w konsekwencji uksztatoway dodatni wynik eksportu w stosunku do PKB. Mocne osabienie zotego w 2008 r. i w pierwszym póroczu 2010 r., poprawio konkurencyjno krajowych produktów i usug.. NEGOCJACJE RUNDY DOHA WTO I ICH WPYW NA KONKURENCYJNO SEKTORA ROLNO-YWNOCIOWEGO Runda Doha jest kontynuacj Rundy Urugwajskiej i prób rozwizania trzech gównych problemów: wewntrznego subwencjonowania rolnictwa, dotowania eksportu rolnego, rozszerzenia dostpu produktów zagranicznych na wewntrzne rynki. W stanowisku UE jest zgoda na likwidacj dopat do eksportu. Mimo e ceny w Unii s obecnie bardziej zblione do poziomu cen wiatowych, wykazujcych tendencj wzrostow, to naley przewidywa, e po zniesieniu dopat eksport poza obszar Wspólnoty do krajów trzecich ulegnie zmniejszeniu. Polityka celna UE bya jak dotychczas najwaniejszym instrumentem ochrony jej rynku wewntrznego. Tym samym zgoda na redukcje ce niesie niebezpiecze stwo osabienia pozycji konkurencyjnej unijnych rolników. Najszybciej nastpi to w krajach, gdzie warunki naturalne do produkcji rolnej s gorsze. Sabsza pozycja konkurencyjna unijnych rolników wynika równie z bardziej rygorystycznych wymogów ochrony rodowiska naturalnego i dbaoci o dobrostan zwierzt, co zwiksza koszty produkcji rolniczej. Wysoki poziom ochrony socjalnej rolników europejskich to dodatkowy element kosztotwórczy. W konsekwencji wprowadzenie w ycie postanowie Rundy Doha moe osabi pozycj konkurencyjn producentów rolnych w UE i doprowadzi do utraty czci rynku wewntrznego na rzecz eksportu z krajów trzecich. Istnieje take niebezpiecze stwo dumpingu cenowego ze strony potencjalnych eksporterów na rynek Europy. Cele negocjacji w ramach Rundy Doha s nastpujce: znaczca poprawa w dostpie do rynku, redukcja z perspektyw eliminacji wszystkich form wsparcia eksportu, redukcja zakócajcego handel wsparcia wewntrznego. Zaleno midzy ksztatem WPR a midzynarodowymi zobowizaniami UE w handlu zawsze bya istotna. Z reguy obowizuje zasada, i reformy WPR poprzedzaj midzynarodowe zobowizania w ramach Acta Sci. Pol..

(7) Determinanty konkurencyjnoci polskiego sektora rolno-ywnociowego.... 451. WTO. Zako czenie negocjacji w ramach Rundy Urugwajskiej GATT byo moliwe, gdy poprzedzia je przyjta w 1992 r. reforma MacSharry’ego wprowadzajca istotne zmiany w polityce rolnej. W obecnych negocjacjach WTO celem niektórych krajów eksporterów produktów rolnych jest doprowadzenie do równego traktowania w handlu produktów przemysowych i rolnych, a takie podejcie zagraa podstawom WPR UE. Rezygnacja z instrumentów protekcjonistycznych w ramach WPR spowoduje osabienie pozycji konkurencyjnej i utrat czci rynków przez kraje UE na rzecz krajów rozwijajcych si i o niszych kosztach wytwarzania. W negocjacjach WTO stanowisko UE przedstawia Komisja. Polska podobnie jak wszystkie kraje czonkowskie WTO prezentuje te swoje stanowisko przedstawiane KE i krajom czonkowskim. Polskie stanowisko, jak pisze Wiesaw Zapdowski – I Radca w Staym Przedstawicielstwie RP przy Biurze ONZ i Innych Organizacjach Midzynarodowych w Genewie [Zapdowski 2010], zawiera elementy ofensywne i s to postulaty ograniczenia i eliminacji takich form wsparcia eksportu, jak regulacje cen stosowane przez przedsibiorstwa handlu pa stwowego czy wspieranie eksportu ukryte w mechanizmach midzynarodowej pomocy ywnociowej (zdecydowanie sprzeciwiaj si temu Stany Zjednoczone), a take rozszerzanie ochrony oznacze geogra cznych produktów rolnych. Elementy defensywne polskiego stanowiska odnosz si gównie do dostpu do rynku i wsparcia krajowych producentów, gdzie postuluje si o zachowanie elementów ochrony rynku, o moliwo agodniejszej liberalizacji dla produktów wraliwych oraz o zachowanie instrumentów wsparcia producentów rolnych. Podobne stanowiska przedstawiy takie kraje, jak: Francja, Irlandia, Hiszpania, Wgry, Wochy, Grecja, Sowacja i Litwa, co umoliwia wspólne prezentowanie jednolitej postawy w negocjacjach, mimo e mog wystpowa pewne rónice w detalach w zalenoci od stopnia zainteresowania danego kraju konkretnymi produktami czy mechanizmami. Podobnie grupuj si inne kraje zainteresowane wiksz liberalizacj (Wielka Brytania, Dania, Szwecja, Czechy, Estonia, otwa). Tak wic odbywajca si obecnie, równolegle z negocjacjami WTO, debata w UE nad ksztatem WPR po 2013 r. i jej ustalenia bd miay istotny wpyw na uksztatowanie si warunków konkurencyjnoci na rynkach rolnych, take w Polsce, w nastpnej dekadzie. Najszybciej bdzie zauwaalny wpyw eliminacji przez UE dopat do eksportu. Projekt WTO przewiduje cakowite zlikwidowanie dopat eksportowych do 2013 r. Wobec przeduajcych si negocjacji i niepewnoci co do ich zako czenia, trudno przewidzie, na ile termin ten bdzie obowizujcy. Terminarz eliminacji subsydiów eksportowych zostanie z pewnoci ustalony w ramach ju rozpocztej dyskusji nad unijn perspektyw budetow na lata 2013–2020. Szacuje si, i eliminacja subsydiów spowoduje spadek unijnego eksportu mleka o 8 mln ton i eksportu drobiu o 25% [Zapdowski 2010].. NATURALNE WARUNKI RODOWISKOWE I WIELOFUNKCYJNO OBSZARÓW WIEJSKICH Rolnictwo, w przeciwie stwie do wielu innych sektorów gospodarki, podlega oddziaywaniu warunków naturalnych, niezalenych od czowieka si przyrody. Warunki klimatyczno-przyrodnicze s u nas mniej korzystne w porównaniu z krajami Europy Oeconomia 9 (4) 2010.

(8) 452. J. Sawicka. Zachodniej i Poudniowej. Wystpuje take due zrónicowanie regionalne naturalnych warunków dla produkcji rolnej (mapy waloryzacji przestrzeni rolniczej opracowane s przez IUNG w Puawach). W Polsce s potencjalne obszary konkurencyjnego rolnictwa o dobrych warunkach przyrodniczych, które wymagaj poprawy struktury agrarnej, infrastruktury otoczenia rolnictwa, inwestycji w kapita ludzki. Zrónicowania regionalne zostay uksztatowane historycznie i zmieniaj si pod wpywem wielorakich, spoecznoekonomicznych i politycznych uwarunkowa . Wystpuje kilka obszarów wyspecjalizowanego i towarowego rolnictwa: – region wielkopolski to obszar intensywnej produkcji rolinnej, trzody chlewnej, miejscami byda mlecznego i misnego; – obszar dorzecza dolnej Wisy z intensywnymi uprawami zbó, rolin przemysowych (ziemie dobrzy ska i chemi ska) oraz trzody chlewnej (Kujawy), – obszar grójecko-warecki z produkcj owoców i warzyw, – region podlaski – intensywny chów byda mlecznego (Wysokie Mazowieckie), – dolina Wisy, gdzie wystpuj intensywne uprawy warzyw i owoców. Poza obszarami intensywnego i towarowego rolnictwa dominuje rolnictwo tradycyjne z rozdrobnion struktur agrarn i nisk towarowoci gospodarstw. W strukturze dochodów mieszka ców wsi (41% ludnoci Polski w 2008 r.) pierwsz pozycj zajmuj transfery spoeczne (renty, emerytury), drug – dochody z pracy poza rolnictwem, dopiero na trzecim miejscu jest dochód z rolnictwa. W rolnictwie pracuje 14% ogóu zatrudnionych w caej gospodarce narodowej. Liczba pracujcych w rolnictwie systematycznie zmniejsza si. Std o konkurencyjnoci obszarów wiejskich w Polsce zadecyduj procesy zachodzce zarówno w samym rolnictwie, jak i w jego otoczeniu. Gospodarstwa rolne w Polsce s zbyt rozdrobnione jak na standardy europejskie, std ich przewaga konkurencyjna tkwi w tych kierunkach produkcji, które wymagaj duych nakadów pracy i s trudne do zmechanizowania. Jak dugo koszty pracy bd w Polsce nisze w porównaniu z innymi krajami eksport bdzie opacalny i przewaga bdzie utrzymana. Obserwuje si jednak tendencj do wyrównywania kosztów pracy take w rolnictwie. Std male bdzie rola przewag kosztowo-cenowych. Bardziej trwaych przewag naley poszukiwa w walorach jakociowych polskich produktów. Opónienie procesu kapitaochonnej intensy kacji produkcji rolnej, który nasili si w krajach rozwinitych gospodarczo, wspóczenie, wbrew pozorom, daje przewag krajom o ekstensywnych metodach produkcji w rolnictwie, z niskim poziomem degradacji przyrody. Ronie zapotrzebowanie na ywno ekologiczn, wyprodukowan metodami przyjaznymi dla rodowiska naturalnego i w warunkach zrównowaonego rozwoju. Dochody pozarolnicze i nierolnicze miejsca pracy na obszarach wiejskich s istotne dla przeciwdziaania procesowi depopulacji na obszarach wiejskich, którymi to procesami s szczególnie zagroone tereny wiejskie ze sab infrastruktur, oddalone od centrów urbanistycznych. Do obszarów problemowych zaliczaj si równie tereny przygraniczne (wystpuje pojcie „syndromu przygranicznego” w teorii rozwoju regionalnego). Granice Polski z wschodnimi ssiadami s równoczenie zewntrzn granic UE. Std w naszym interesie jest przeciwdziaanie pogbianiu si peryferyjnoci obszarów przygranicznych przez zwikszenie ich dostpnoci w relacjach krajowych i midzynarodowych. Du rol w tym procesie powinna odegra brana turystyczna. Integracja obszarów lecych po obu stronach granicy bdzie nastpowa przez inicjatywy wspópracy transgranicznej, Acta Sci. Pol..

(9) Determinanty konkurencyjnoci polskiego sektora rolno-ywnociowego.... 453. co powinno prowadzi do stopniowego ksztatowania obszarów funkcjonalnych powizanych gospodarczo, spoecznie i komunikacyjnie. Obszary przygraniczne posiadaj niewykorzystany potencja ludzki, rodowiskowy, turystyczny, edukacyjny oraz kulturowy. O utrzymaniu ywotnoci ekonomicznej tych i pozostaych sabo rozwinitych obszarów wiejskich zadecyduj moliwoci ich pozarolniczego gospodarowania i wielofunkcyjnego rozwoju, w tym take przez usugi turystyczne. Procesy globalizacji nios ze sob tendencj do utraty rónorodnoci, take na rynku produktów ywnociowych. Ochrona specy ki europejskiego rolnictwa i ywnoci na globalnym rynku oraz zachowanie tradycyjnych i regionalnych metod wytwarzania, a take receptur przetwarzania ywnoci to istotne zadania dla WPR i wadz poszczególnych krajów czonkowskich UE. W nadchodzcej przyszoci istotna bdzie poprawa jakoci i bezpiecze stwa produktów ywnociowych, a tym samym wzronie potrzeba kontroli wytwarzania i przetwarzania ywnoci przez niezalene agendy rzdowe.. TURYSTYKA JAKO FUNKCJA POZAROLNICZEGO ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH Rozwój turystyki jest wanym celem priorytetowym we wszystkich polskich regionach. W 16 regionalnych programach operacyjnych na lata 2007–2013 oraz programie Rozwój Polski Wschodniej, a take w dokumentach przygotowanych przez samorzdy w ramach polityki spójnoci Unii Europejskiej turystyk wymienia si bez wyjtku we wszystkich, przypisujc jej jedynie rón rang w hierarchii celów rozwojowych. W programach opracowuje si studia atrakcyjnoci turystycznej regionów, gdzie analizuje si i wyodrbnia segmenty turystyki, grupy turystów odwiedzajcych, ocenia wpyw turystyki na lokalne gospodarki i rozwój przedsibiorczoci. W ramach programów nansowanych ze rodków funduszy europejskich organizuje si liczne akcje promujce poszczególne regiony kraju jako miejsce wypoczynku dla turystów krajowych i zagranicznych. W dziaaniach tych uczestnicz zarówno samorzdy rónych szczebli, organizacje pozarzdowe, jak i przedsibiorcy oraz usugodawcy. Chroni si miejsca cenne przyrodniczo, rewitalizuje zabytki. Po akcesji do UE w naszym kraju z funduszy europejskich nansowany jest rozwój infrastruktury i bazy materialnej turystyki na niespotykan dotychczas skal. Aktywizujcy obszary wiejskie rozwój turystyki powoduje wiksz dbao o ad przestrzenny, estetyk i rodowisko przyrodnicze otoczenia, przyczynia si do rewitalizacji obszarów zdegradowanych, ksztatuje wiadomo spoecznoci lokalnych i regionalnych zwikszajc ich zwizki z miejscem zamieszkania. Zmiany zachodzce w rolnictwie, które nadal jest gównym sektorem gospodarki na obszarach wiejskich, bd miay take wpyw na rozwój turystyki. Rolnictwo bowiem bezporednio wpywa na krajobraz oraz na stan rodowiska naturalnego. Wyzwania stojce przed polskim rolnictwem w celu budowania pozycji konkurencyjnej to nie tylko zadbanie o wytwarzanie wysokiej jakociowo i bezpiecznej dla zdrowia ywnoci, ale te produkowanie zgodnie z zasadami ochrony rodowiska, zachowanie krajobrazu wiejskiego i biorónorodnoci. Rolnictwo jest mocno powizane z takimi dobrami publicznymi, jak lasy, powietrze, woda, zasoby genetyczne czy krajobraz, które to dobra su caemu spoecze stwu. Ich degradacja lub utrzymanie w dobrej jakoci w ogromnym stopniu Oeconomia 9 (4) 2010.

(10) 454. J. Sawicka. zaley take od kierunku i charakteru rozwoju rolnictwa. Godne równie zachowania i dbaoci s niematerialne wartoci kulturowe obszarów wiejskich. Wie jest wanym miejscem tradycji, ze specy k krajobrazu kulturowego, odrbnoci jzyka, ubiorów, obrzdów, kuchni i potraw, lokalnych zabytków historycznych. Zasoby tego rodzaju wymagaj naleytego traktowania i rozsdnej ochrony. Wymienione dobra publiczne s wartoci i nieocenionym zasobem dla rozwoju turystyki, a ich regionalna dywersy kacja tworzy pozamaterialne wartoci ogólnonarodowe. Std pojcie konkurencyjnoci produkcyjnej w sensie ekonomicznym powinno by rozpatrywane w szerszych kategoriach dobra publicznego i zrównowaonego rozwoju. W Europie w dugookresowej perspektywie nie ma odwrotu od idei ekorozwoju, a uwiadomieni konsumenci godz si ponosi wiksze jego koszty. Dziaania polityków, instytucji wadzy i administracji powinny by zgodne z tymi oczekiwaniami i zapewni ochron oraz promowa proekologiczne zachowania zarówno rolników, jak i pozostaych bene cjentów i uytkowników wiejskiego krajobrazu. „Wan skadow zrównowaonego rozwoju s dziaania suce rozwojowi turystyki, sprzyjaj bowiem ochronie dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego oraz pielgnowaniu tradycji lokalnych i regionalnych, bdc jednym z fundamentów kreowania odpowiedniego wizerunku kraju i regionów jako miejsc o wysokiej atrakcyjnoci ycia oraz atrakcyjnoci inwestycyjnej” [Krajowa Strategia… 2010].. WNIOSKI Przewiduje si, e globalny popyt na ywno, w tym popyt ze strony brany turystycznej, w dugiej perspektywie bdzie ksztatowa si pod wpywem nastpujcych tendencji: – Popyt na ywno determinuj czynniki demogra czne, takie jak przyrost naturalny, a take czynniki spoeczno-kulturowe wywierajce wpyw na zmiany nawyków ywieniowych oraz czynniki ekonomiczne okrelajce si nabywcz ludnoci. Rozwój turystyki jest istotnym czynnikiem oddziaywania w kierunku wzrostu popytu ywnoci. – Przewiduje si przyspieszenie dynamiki rozwoju gospodarek najbardziej zaludnionych krajów wiata, takich jak: Chiny, Indie, Indonezja, Brazylia, Meksyk. Prognozuje si podwojenie wiatowego popytu na ywno do 2050 r. [Kierunki…], std wane jest zachowanie zasobów produkcyjnych rolnictwa, aby Europa (w tym Polska) utrzymaa pozycj wiatowego eksportera ywnoci. – Oczekuje si wzrostu wykorzystania produktów rolnych do produkcji biopaliw na skutek wzrostu kosztów wydobycia i cen ropy naftowej. Rozwój rynku biopaliw bdzie stymulowa popyt zagraniczny, podobnie rosncy popyt w krajach rozwijajcych si. – Celem priorytetowym polityki ekonomicznej wikszoci pa stw i rzdów wci pozostaje zapewnienie wewntrznego bezpiecze stwa i samowystarczalnoci ywnociowej. – Procesy globalizacji konsumpcji prowadz do jej uni kacji, równoczenie zmieniaj si zachowania konsumentów i ronie popyt na ywno tradycyjn i lokaln w szczeActa Sci. Pol..

(11) Determinanty konkurencyjnoci polskiego sektora rolno-ywnociowego.... – – –. – –. 455. gólnoci w krajach zamoniejszych. Tego rodzaju ywno jest preferowana przez turystów przyjedajcych. Rosn take oczekiwania konsumentów co do jakoci i walorów prozdrowotnych ywnoci. Warunki globalnej konkurencyjnoci s ksztatowane równie przez organizacje i instytucje midzynarodowe. Na rynku ywnoci ramy funkcjonowania podmiotów rynkowych okrelaj gównie przepisy i regulacje prawne WPR UE oraz WTO. Obszary wiejskie posiadaj cenne walory przyrodnicze, kulturowe i krajobrazowe, które to zasoby mog by wykorzystywane take dla celów rozwoju turystyki. W naszym kraju zasoby te s mao wykorzystane, zwaszcza obszarów peryferyjnych, mimo e cechuje je unikatowo i rónorodno w skali europejskiej i midzynarodowej. Przychody generowane przez turystyk i agroturystyk na obszarach wiejskich s istotnym ródem dochodów mieszka ców, przyczyniaj si do rozwoju gospodarki regionów i ich wielofunkcyjnoci. Wraz z rozwojem turystyki i agroturystyki bdzie rosa konsumpcja, w tym gównie ywnoci tradycyjnej i wytworzonej lokalnie.. PIMIENNICTWO http://forsal.pl/gra ka/425179,42050,gus_polski_pkb_wzrosl_w_i_kwartale_2010_roku_o_3_ proc_w_ujeciu_rocznym.html http://www.money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/w;2008;r;import;przewyzszyl;eksport;o;ponad;16;mld;euro,214,0,426966.html Kierunki rozwoju obszarów wiejskich – zaoenia do „Strategii zrównowaonego rozwoju wsi i rolnictwa” dokument Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, www.minrol.gov.pl Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010 – Regiony, miasta, obszary wiejskie, www.mrr. gov.pl Ocena konkurencyjnoci polskich producentów ywnoci po akcesji do Unii Europejskiej (synteza). IERiG

(12) – PIB, Warszawa 2009. Puls Biznesu z 20 wrzenia 2010 r. Zapdowski W.: Liberalizacja handlu towarami rolnymi – negocjacje w ramach wiatowej Organizacji Handlu, [w:] Biuletyn Informacyjny nr 6 (228) czerwiec 2010, Agencja Rynku Rolnego.. DETERMINANTS OF POLISH AGRO-FOOD SECTOR COMPETITIVENESS – THE ROLE OF TOURISM DEMAND Abstract. Valuable features of rural areas concerning natural environment, culture and landscape have been also used for tourism development purposes. In Poland they have still been underestimated, especially in peripheral areas, borderland, despite their uniqueness and diversity on the European and international scale. Poland has become an inherent part of the European model of rural and agricultural development, by its multifunctionality and multidirectional character. In the non-agricultural functions competitiveness advantages should be sought. Revenues generated by tourism and agrotourism are essential source of inhabitants’ income, having impact on regional economy development. Along with tourism Oeconomia 9 (4) 2010.

(13) J. Sawicka. 456. and agrotourism development consumption is growing, especially consumption of traditional and locally made food. Key words: rural areas, tourism functions, food market, competitiveness. Zaakceptowano do druku – Accepted for print 08.10.2010. Acta Sci. Pol..

(14)