Helena Z. Cybienko
Znaczenie powieści społecznej dla
rozwoju realizmu w literaturze
polskiej lat 1840-1880
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 64/2, 85-94
1973
P am iętn ik L iteracki LXIV, 1973, z. 2
H ELENA Z. C YBIEN K O (M oskwa)
ZNACZENIE PO W IEŚCI SPO ŁEC ZN EJ DLA ROZW OJU REALIZM U W LITERATU RZE PO L SK IE J LAT 1840-1880 *
Zw iązki pow ieści i realizm u dostrzeżono już za czasów Bielińskiego, k tó ry pierw szy zauw ażył zależność rozw oju „poezji re a ln e j”, „poezji ży
cia” od osiągnięć n a te re n ie powieści. R ealizm znalazł w powieści form ę, w k tó rej m ógł się urzeczyw istnić szczególnie głęboko i w szechstronnie.
A je s t to zależność d w u stro nn a, gdyż i powieść uk azu je całą bogatą skalę sw ych m ożliw ości a rty sty czn y ch w łaśnie w lite ra tu rz e realistycznej. N ie
p rzypad ko w o dysku sje o pow ieści toczone w o statn ich latach ob racały się w okół różnych aspektów realizm u, zaś atak i na powieść były jedno
cześnie a tak am i n a m etodę realistyczną. D la lik w idatoró w tego g atu n k u
„k ryzys pow ieści” rów n ał się „kryzysow i realizm u ” .
W iele p rąd ó w w e w spółczesnej lite ra tu rz e zachodnioeuropejskiej zde
cydow anie odcina się od pow ieści z szerokim i uogólnieniam i społecznym i, ro zry w a ją c zw iązek człow ieka i społeczeństw a, ograniczając c h a ra k te ry stykę b o h a te ra do sfery jego życia indyw idualnego, nierzadko całkow icie odizolow anego od św iata zew nętrznego, zam kniętego w ram ach przelot
n ych w rażeń i dow olnych skojarzeń. Jed n ak że człow iek zawsze był, jest i będzie „całokształtem stosunków społecznych” (Marks). A utenty czną w arto ść jed n o stk i ludzkiej o k reślają bez reszty rzeczyw iste zw iązki czło
w ieka ze społeczeństw em , z ty m środow iskiem , k tóre k sz ta łtu je c h a ra k te ry ludzi, ich ty p y i odpow iadającą im psychologię w jej w ielorakich i in d y w id u aln y c h przejaw ach. W naszych czasach te rzeczyw iste zw iązki jed n o stk i ze społeczeństw em n a d e r się skom plikow ały w porów naniu z m inion ym i epokam i historycznym i, ale nie p rzestały przecież w sk u tek tego być realne. Toteż niep rzy p ad k o w o i w naszej epoce powieść spo
łeczna n a d a l posiada decydujące znaczenie dla rozw oju postępow ej lite ra tu ry .
* A rty k u ł n in ie jsz y został n ap isan y w oparciu o książk ę: E. 3. Ц ы б ен к о , Поль
ский социальный роман 40— 70-х годов X IX века. Москва 1971.
N iesłabnąca popularność pow ieści i toczące się w okół niej spory zad e
cydow ały o zain tereso w an iu literatu ro zn aw có w p ro b le m aty k ą teo rii tego g atu n k u . W p racach z o sta tn ic h la t ro z p a tru je się problem y genezy po
w ieści o raz etapów jej rozw oju, w łaściw ości form aln e pow ieści i ich zale
ty, zw iązki powieści z innym i gatunkam i, narodow e cechy pow ieści w po
szczególnych k rajach .
W znacznie m niejszym stopniu zbadano pro b lem aty k ę o d m ian w o b rę bie sam ej pow ieści jako gatu nk u . To praw da, granice m iędzy poszczegól
ny m i odm ianam i pow ieści są w dużym stop niu um ow ne. Pow ieść h isto ry czn a posiada cechy dość w yraźne, a m im o to nie m a do tej p o ry je d n o m yślności w poglądach n a jej w łaściw ości gatunkow e. Je śli zaś chodzi o w yod ręb n ien ie in n ych odm ian powieści — obyczajow ej, społecznej, psychologicznej, filozoficznej, politycznej itd., to granice m iędzy nim i są n iekiedy płynne. Nie znaczy to jednak, że problem u odm ian g a tu n k o w y ch nie da się w ogóle postaw ić bądź też, że poszu kiw anie stałych’
w yznaczników różnych typów powieści je st nonsensem . N ie m ożem y zgodzić się z ty m i badaczam i w spółczesnym i, k tórzy uw ażają, że istn ieje ty le odm ian powieści, ile je s t u tw o ró w pow ieściow ych.
Godne uw agi propozycje k lasy fik acji pow ieści poczynili w różnych czasach W. Sipowski, K. T iander, W. K ayser, A. K ettle, W. D nieprów , M. K uzniecow , W. K irp o tin i inn i uczeni. T rzeba je d n a k stw ierdzić, że nie dysponujem y jeszcze ścisłym i regułam i naukow ej typologii g a tu n k u powieściowego.
Różnice m iędzy poszczególnym i odm ianam i g atu nków są przede w szy
stkim różnicam i w przedm iocie p rzedstaw ienia, a poniew aż ty m zasadni
czym przedm iotem w pow ieści je st los jed n o stk i różnorako pow iązanej ze sp>ołeczeństwem, zatem w konsekw encji różnica m iędzy poszczególny
m i odm ianam i powieści tk w i w odm iennym sposobie p rze d staw ia n ia losu człow ieka i c h a ra k te ru jego zw iązków społecznych.
W niniejszym arty k u le powieść społeczną u jm iem y jako określoną od m ianę g atu nk ow ą powieści, głów nie realisty cznej, w k tó re j zasadniczą uw agę k ieru je się n a życie społeczne w całości, stosunki pom iędzy duży
m i grupam i społecznym i, w k tó rej ukazan ie c h a ra k te ru postaci służy a n a lizie stru k tu ry socjalnej społeczeństw a, istniejących w nim sprzeczności.
W litera tu ro z n a w stw ie w spółczesnym sp o ty k a się poszerzoną in te r
p re ta c ję powieści społecznej jako pow ieści realistyczn ej w ogóle. W pew nej m ierze je s t to słuszne, poniew aż
Istotę m etod y realistyczn ej, jej duszę, rdzeń, sta n o w i a n a l i z a s o c j a l n a , prześled zen ie i p rzed sta w ien ie sp ołeczn ego d o św ia d czen ia czło w iek a , zg łęb ien ie i zap rezen tow an ie zarów no sp ołeczn ych sto su n k ó w m ięd zylu d zk ich , w sp ó łza leżn o ści jed n ostk i i ogółu, jak i stru k tu ry sam ego sp o łeczeń stw a 1.
1 Б. С учков, Исторические судьбы реализма. Москва 1967, s. 19.
Z arazem je d n a k całkow ite utożsam ienie powieści społecznej z pow ie
ścią rea listy cz n ą b yłoby błędne. Pow ieść społeczną tra k tu je m y tu jako jed n ą z o dm ian pow ieści realistycznej. Czy рю w ieść społeczna może być n ierealisty czn a — to naszym zdaniem problem do dyskusji.
Pow ieść społeczna jak o odm iana gatu n k o w a pow stała n a stosunkow o późnym eta p ie rozw oju lite ra tu ry — w X IX w ieku. P rzesłan ki dla po
w ieści społecznej tk w ią jednakże w sam ej n a tu rz e g atu n k u powieścio
wego, którego istotę stanow i problem stosunków m iędzy jed nostką a spo
łeczeństw em . T rafn ie zauw ażono, że w łaśnie zainteresow anie problem a
ty k ą społeczną spow odow ało w Polsce p ojaw ienie się powieści 2.
Form o w anie się powieści społecznej w pierw szych dziesięcioleciach w. XIX, przekształcenie pow ieści z eposu „życia p ry w atn eg o ” w obraz życia całego społeczeństw a, epoki, n arodu, odkryło przed nią nowe, n ie w yczerpane możliwości.
W pierw szym trzydziestoleciu lite ra tu ra polska m iała już powieść h i
storyczną, obyczajow ą, psychologiczną i satyryczną. B yły to realizacje pow ieści sen ty m en taln ej i rom an ty czn ej. P oczątek powieści realistycznej, a zatem i powieści społecznej, w Polsce przy pad a na lata 1840-1863, kiedy to now e problem y, k tó re stw o rzyła rzeczyw istość, i now e ty p y społecz- no-psychologiczne w ym agały przean alizo w ania i zrozum ienia. Poniew aż w okresie ty m pow ieść рю raz pierw szy w lite ra tu rz e p>olskiej zajęła w ażne m iejsce w śród in n y ch g a tu n k ó w 3 i k ry ty k a m usiała uśw iadom ić sobie jej rolę, zadania i w łaściw ości gatun k ow e — oczyw iste jest, iż w łaśnie w te d y toczono n am iętn e spory w okół pow ieści 4.
Z w ycięski rozwój pow ieści k ry ty k a tłum aczyła w ym ogam i w ieku, w zrastający m i asp iracjam i in telek tu aln y m i społeczeństw a, jego dążeniem do sam ośw iadom ości. W w alce ideow o-estetycznej zw yciężyła koncep>cja pow ieści zaw ierającej a k tu a ln ą p ro b lem aty k ę w spółczesnego życia. J. I.
K raszew ski, L. D u n in B orkow ski, J. D zierzkow ski, A. M arcinkow ski e k sp o n u ją pro g ram powieści społecznej jako wyższego stadium rozw oju tego g atun ku . Sądzą oni, iż jej zadanie px>lega n a oglądzie rzeczyw istości
2 Zob. np. K. W o j c i e c h o w s k i , H isto ria p o w ie ś c i w P olsce. L w ów 1925, s. 60.
3 Zob. A. C i e s z k o w s k i , O ro m a n sie n o w o c ze sn y m . „B ib liotek a W arszaw sk a ” 1846, t. 1, s. 137, 139: „rom ans stał się ch leb em p o w szed n im n aszego sp o łe
czeń stw a. [...] je s t on zw iercia d łem w szystk ich ż y w io łó w sw eg o czasu, rów n ie jak ona [tj. epopeja] niegdyś je s t o n dzisiaj p oetyczn ą en cyk lop ed ią w szy stk ich uczuć i sk łon n ości, w szy stk ich w yob rażeń i zdań, w szy stk ich dośw iad czeń i dom ysłów , w szy stk ich n am iętn ości i cnót, w szy stk ich p ostęp k ów i w y stęp k ó w sp ołeczn ości”.
4 Zob. S. В u г к o t, S p o ry o p o w ie ś ć w p o ls k ie j k r y ty c e lite r a c k ie j X I X w ie k u . W rocław 1968.
w spółczesnej, analizie podstaw ow ych sił społecznych, ich w spółzależności i w alki. D u n in B orkow ski pisze w 1848 ro k u :
b udynek sp ołeczn y zaczyn a być ciasn y i niedogodny, k ied y się czu ć d a je p o trzeba u lep szan ia lub przed staw ian ia, i dlatego p ow ieść socjalna, p rzy czy n ia ją c się do takich zam ierzeń , u ła tw ia ją c środkam i sw o im i tak ow ą pracę, za jm u je n a jw y ższe w rodzaju sw o im sta n o w isk o , sta n o w isk o p ostęp ow e 5.
K raszew ski i inn i postępow i pisarze u św iadam iali sobie fak t, iż celem powieści nie jest „kopiow anie” życia, lecz w y bór tego, co n a jb ard ziej w ażne i ch arak tery sty czne, w niknięcie w isto tę zjaw iska, o dzw ierciedle
nie rzeczyw istości w św ietle ideałów au to ra. Takie rozum ienie uogólnie
n ia artysty czneg o m ożna już nazw ać zasadą ty p izacji społecznej. W dy
skusji nad pow ieścią K raszew skiego D w a św ia ty m ówiło się o koniecz
ności pokazania społecznych u w aru n k o w ań ch a ra k te ró w pow ieściow ych.
M arcinkow ski, K raszew ski opow iadali się za pogłębioną psychologiczną c h a ra k te ry sty k ą bohaterów , postulow ali doskonalenie arty sty czn ej fo rm y powieści.
Można powiedzieć, że w latach 1840-1863 kładziono p odw aliny pod teorię powieści polskiej, k tó ra rozw inie się w latach 1864-1880 i później — w lata ch osiem dziesiątych. T eoria powieści stw orzona przez polską k ry tykę, k tó ra k o rzy stała zresztą szeroko z osiągnięć m yśli teo rety czn ej Za
chodu i Rosji, dorów ny w ała poziom em eu ropejskiej m yśli estetycznej.
Rozwój polskiej pow ieści społecznej w latach 1840-1863 w iąże się przede w szystkim z tw órczością K raszew skiego. D roga pisarza od scenki rodzajow ej i szkicu obyczajow ego do rozległych społecznych uogólnień rzeczyw istości ty p o w a je s t dla całej lite ra tu ry polskiej tego okresu. P rz e zw yciężyw szy opisow ość i zasadę „m etody flam an d zk iej”, K raszew ski kom ponuje sw e pow ieści w ten sposób, że ich ośrodek c e n traln y stanow i zw ykle określony problem społeczny, będący jednocześnie elem entem organizującym in try g ę i układ postaci. Pierw szym isto tn y m sukcesem n a tej drodze p isarza b y ła Latarnia czarnoksięska (1842) — p ierw sza polska pow ieść społeczna, w edług o k reślen ia Elizy Orzesżkow ej.
Pow ieść społeczna w Polsce w iele zaw dzięcza szkicowi fizjologiczne
mu, gatunk ow i szeroko w ty ch latach rozpow szechnionem u (szkice K ra szewskiego, Boguckiego, Siem ieńskiego, Dzierzkow skiego, M arcinkow skie
go, N iew iarow skiego i innych). P opularność szkicu fizjologicznego m ożna tłum aczyć nie ty le w pływ am i lite ra tu ry francu sk iej i rosyjskiej, co w e w n ę trz n ą p o trzeb ą społeczeństw a, jego coraz w iększą dążnością do sam o- w iedzy, do p oznania przejaw ów życia i obyczaju różnych w a rstw naro
d u 6, ogólnym i ten d en cjam i rozw ojow ym i lite ra tu ry narodow ej. P isarze
5 L. D u n i n B o r k o w s k i , P o w ie śc ia rstw o p o lsk ie. W zbiorze : P o lsk a k r y ty k a litera ck a . T. 2. W arszaw a 1959, s. 155.
6 W roku 1840 p isa ł L. S i e m i e ń s k i (W ie c zo rn ic e . T. 1. W ilno 1854, s. 192-
polscy lat 1840-1863, kiedy to realizm w litera tu rz e polskiej dopiero się kształtow ał, p rzyw iązyw ali dużą w agę do zew nętrzn y ch form obyczaju.
Stąd bierze się ich zaintereso w an ie szkicem obyczajow ym , z jego ten d e n cją do stw o rzen ia p o rtre tu , dążeniem do pow iązania szczegółów p o rtre tu b o h a te ra z jego zaw odem i m iejscem w społeczeństw ie.
Prozę polską la t 1840-1863 rep re z en tu ją różne ty p y powieści. Obok pow ieści społecznej rozw ija się powieść historyczna, rozm aicie u k ie ru n kow ana (Rzewuski, G rabow ski, K aczkow ski, K raszew ski), powieść p sy chologiczna (Sztyrm er, Żm ichow ska), obyczajow a (niektóre u tw o ry K ra szewskiego, K orzeniow skiego, Kaczkowskiego, Z achariasiew icza, Pługa),
polityczna (Łoziński, Chojecki, Jeż). K on fro n tu jąc powieść społeczną z in nym i odm ianam i gatunkow ym i, zauw ażam y, iż w latach 1840-1863 dom i
n o w ała ona w lite ra tu rz e polskiej. Z pow ieścią społeczną w łaśnie w iążą się n a jw y b itn ie jsz e osiągnięcia pow ieściopisarstw a ty ch la t: są to przede w szystkim n ajdonioślejsze dzieła K raszew skiego — Latarnia czarnoksię
ska, Interesa fam ilijn e, D w a św iaty, jego opow iadania chłopskie; są to pow ieści K orzeniow skiego K ollokacja i K rew n i, je s t to n ajlepsza powieść D zierzkow skiego Salon i ulica, do k tó rej sw oistym przygotow aniem b y ła jego pow ieść społeczno-obyczajow a Kuglarze.
Z w ro t k u pow ieści społecznej u zasadniały okoliczności, w jak ich k ształ
to w ał się w lite ra tu rz e realizm — pisarze coraz głębiej i lepiej rozum ieli rzeczyw iste sprzeczności społeczne. P o w stan ie powieści społecznej m o
żliw e było n a d to dzięki k o n k retn y m osiągnięciom m etody realistycznej.
Z drugiej stro n y , w ejrzen ie w p ro b lem aty k ę społeczną, dążność do a n a lizy życia społecznego i w ielkich zbiorowości społecznych, a w ięc to w szy stko, co w pow ieści społecznej niezbędne — sprzyjało pogłębieniu realizmu, pozwoliło pow ieściopisarzom na dokładniejsze uchw ycenie rze
czyw istych p ra w życia społeczeństw a i jednostki. U znanie zasady d e te r- m inizm u społecznego, stanow iące duży postęp w rozw oju realizm u, cha
rakteryzow ało w ty m okresie przede w szystkim powieści społeczne. W po
w ieści historycznej o o rie n tac ji k o n serw aty w n ej (Rzewuski, G rabow ski, Kaczkowski) an aliza społeczna bądź w ogóle się nie pojaw iała, bądź też m iała pow ierzchow ny c h a ra k te r. W pow ieści psychologicznej S zty rm era nie istn iała w cale, zaś Ż m ichow ska w sw ych u tw o rach jed y n ie „dom y
ślała się” tajem n ic życia. D opiero w pow ieści społecznej psychologia znalazła sw oje realn e źródło społeczne. A u to rzy pow ieści z założenia po
litycznych, zajm u jąc się p ro b lem aty k ą ru c h u narodow ow yzw oleńczego, n ie p o tra fili je d n a k pow iązać jej ze sprzecznościam i społeczno-klasow ym i,
193): „Kto d zisiejszą sp ołeczn ość p ragn ie dagerotyp ow ać, n iech że się śp ieszy; [...]
ruch społeczny [...] jest dziś taki szyb k i [...] że go potrzeba ch w ytać, dagerotyp ow ać na łe b , na szyję, jeżeli n ie ch cecie, aby k ied y ś ty p y sp ołeczn e sta ły się sfin k sem za d a ją cy m za g a d k i”.
dlatego też analiza społeczna w pow ieściach tego ty p u je s t n a d e r po
w ierzchow na. Ślizganie się po pow ierzchni zjaw isk rzeczyw istości było ch arak tery sty czn e rów nież dla pow ieści obyczajow ych.
W takich w a ru n k a ch powieści społeczne — a rep rezen to w ały je n a j
lepsze dzieła K raszew skiego, D zierzkowskiego, Z achariasiew icza — stały się najbard ziej konsekw en tny m i dziełam i realistycznym i sw ych czasów.
One to w łaśnie za w iera ją n ajb ard ziej rozległy o b raz życia społecznego, dogłębnie an alizu ją jego praw a.
W m iarę ja k poszerza się skala arty sty czn ej reflek sji nad życiem i jak rozw ija się dążność do p rzekazan ia sam ej „isto ty ” życia, ulega zm ianie c h a ra k te r i s tru k tu ra powieści. K o n fro n tując powieść społeczną z pow ie
ścią okresu w cześniejszego, n ietru d n o zauw ażyć, iż w tej pierw szej zo
stały w zbogacone sposoby pro w ad zen ia n a rra c ji w czasie i przestrzeni, zw iększyła się też liczba postaci. R ozpow szechniły się pow ieści o p arte n a historii życia b o h a te ra głównego (pow ieść-biografia) bądź g ru p y po
staci działających w dużym przedziale czasow ym (powieść-kronika).
Powieści społeczne lat 1840-1863 świadczą też jednak i o trudno ściach w opanow aniu tego gatu n ku , o niedojrzałości i płyciznach realizm u n a tym etapie jego rozw oju. C h a ra k te ry sty k a m o raln a postaci nierzadko w y p ie
rała ich c h a ra k te ry sty k ę społeczną (naw et w najlepszych pow ieściach K ra szew skiego i K orzeniow skiego, nie m ówiąc już o D zierzkow skim , Boguc
kim i innych). W latach, w k tó ry ch pow staw ały u tw o ry rom antyczne w k ra ju i n a em igracji, rom anty zm w y w ierał w pływ rów nież i na powieść realistyczną. P isarze nie rozum iejąc całkow icie socjalnych m echanizm ów życia, zam iast p rzedstaw iać k o n k retn e siły społeczno-historyczne, w a ru n kujące zachow anie i czyny bohaterów , w prow adzali do sw ych utw orów zagadkow e, dem oniczne siły i zjaw iska, kierow ali sw ą uw agę n a sensa
cy jn ą in try g ę rom antyczną. Ś lady rom antycznego spojrzenia n a św iat w i
doczne są w Latarni czarnoksięskiej i Ulanie K raszew skiego, w K ugla
rzach oraz Salonie i u licy Dzierzkow skiego, w pow ieściach Boguckiego, w m niejszym stopniu u Korzeniow skiego.
A utorzy pow ieści społecznych ow ych czasów dobrze radzili sobie ze znalezieniem takiego schem atu fabularnego, k tó ry pom agał ujaw n ić re a l
ne ko nflik ty społeczne; nie po trafili jed n a k znaleźć d lań realistycznego epilogu, adekw atnego do rzeczyw istej ten d en cji rozw oju społecznego i lo
giki rozw oju ch arakteró w . K orzeniow ski np. w prow adza do K ollokacji m otyw nieoczekiw anej śm ierci, u suw ając w te n sposób przeszkodę, k tó ra stała n a drodze do szczęścia bohaterów , pochodzących z różnych sfe r spo
łecznych. W pow ieści K re w n i u su w a iden ty czn ą przeszkodę, nag radzając naw róconego n a dobrą drogę b o h atera nieoczekiw anym spadkiem po bo
gatym krew n iak u . A dam Pług ko rzy sta ze znanego m otyw u odkry cia ta jem nicy narodzin, itd.
Najczęściej wszakże śro dek ciężkości w pow ieści społecznej i społecz
no-obyczajow ej tego czasu stanow iło przedstaw ien ie środow iska, ukazanie obyczaju poszczególnych w a rstw społecznych, zależności m iędzy nim i;
czasem by ła nim in try ga, c h a ra k te r b o h a te ra zaś pozostaw ał jakb y w cie
niu. W iele postaci w pow ieściach społecznych tego okresu jest w ew n ętrz
nie statycznych, opisow ych, nie ro zw ijają się one w czynach, działaniu, walce czy w zderzen iu z in ny m i c h a ra k te ra m i. P isarze najczęściej p o rtre tu ją n a tu ry p ro ste i nieskom plikow ane, u n ik ając kreo w an ia postaci głę
bokich, nie p o tra fią opisać b o haterów w ew n ętrznie sprzecznych. A naliza społeczna obrazu nie zawsze w iąże się z zadow alająco głęboką analizą psychologiczną. W u kazan iu psychologii postaci K raszew ski i K orzeniow ski nie dorów nyw ali sw em u rów ieśnikow i, au torow i powieści psycholo
gicznych S ztyrm erow i, k tó ry z kolei nie dostrzegał społecznych u w a ru n kow ań psychologii i nie u m iał się zdobyć n a uogólnienia społeczne. P o
wieści społeczne lat 1840-1863 cierpiały n a m oralizatorstw o i tendencyjny d ydaktyzm 7.
Pom im o je d n a k ty ch n ied o statkó w pow ieść społeczna w y w ierała za
uw ażalny w p ły w n a inne odm ian y g atu n k u . Szczególnie w y raźnie u w i
docznił się o n w rozw oju pow ieści obyczajow ej. W pow ieściach tego ty p u z lat 1840-1863 aspekt społeczny został ukazany znacznie dokładniej niż w podobnych utw o rach z w cześniejszego okresu, np. u S k arbka czy J a ra - czew skiej. N aw et w słabych pow ieściach obyczajow ych tam ty c h lat cha
ra k te r b o h a te ra je st uzależniony od społecznych w a ru n k ó w jego życia, od konkretneg o środow iska. B ył to re z u lta t o ddziaływ ania powieści społecz
nej, rozw oju lite ra tu ry w k ie ru n k u realizm u.
K ształtow anie się realizm u w litera tu rz e polskiej lat 1840-1863 w iąza
ło się nie tylko z rozw ojem pow ieści społecznej. W procesie ty m doniosłą rolę odegrały też tak ie odm iany gatunkow e, ja k pow ieść h istoryczna ty p u w alterskotow skiego i pow ieść-gaw ęda szlachecka w ro dzaju P am iątek S o p licy R zew u sk ieg o 8. Jed n ak że głów na rola m im o w szystko należała do powieści społecznej.
L ite ra tu ra i k ry ty k a polska w okresie dw óch pierw szych dziesięcioleci po pow staniu 1863 r. pod w ielom a w zględam i k o n ty n uow ały tra d y c je la t 1840-1863. T w ierdzi się naw et, iż k ry ty k a lat 1864-1880 nie w niosła n i
czego nowego do koncepcji p o w ie śc i9. N ależy jed n a k uw zględnić istotne zm iany w a ru n k ó w społeczno-historycznych, w któ ry ch rozw ijała się lite-
7 Zob. M. Ż m i g r o d z k a , P o lsk a p o w ie ść b ie d e r m e ie ro w sk a . „P am iętn ik L ite rack i” 1966, z. 2.
8 Zob. S. В u г к o t, W oczach r a d z ie c k ie j u czon ej. „R uch L itera ck i” 1972, n r 3, s. 186.
9 Zob. В u г к o t, S p o ry o p o w ie ś ć w p o ls k ie j k r y ty c e lite r a c k ie j X I X w ie k u , s. 104-107.
r a tu r a po r. 1863, a w zw iązku z ty m now e jej zadania, w zbogacenie i n a danie odm iennego sensu daw nym pojęciom. W latach 1840-1863 powieść polska dopiero to row ała sobie drogę, zaś k ry ty k a toczyła sp o ry o te n ga
tu n ek , n ato m iast później d y sk u sja p rzesu n ęła się w sferę k o n k re tn y c h analiz.
Od pow ieści żądano racjonalistycznego tra k to w a n ia z jaw isk życia i m aksym alnego zbliżenia m etod do naukow ego sposobu p o zn an ia (Orzesz
kowa, Chmielowski). L ite ra tu ra i k ry ty k a lat 1864-1880 głębiej n iż w o k re
sie w cześniejszym pojm ow ały p o stu la t praw dziw ego odbicia rzeczyw isto
ści; uw ażano za rzecz konieczną ukazanie sam ych m echanizm ów życia spo
łecznego, rozw inięto i pogłębiono zasadę ty p izacji społecznej 10.
W ychodząc z założenia, iż fu n k c ja w ychow aw cza je s t zasad niczą fu n k cją powieści, pisarze i k ry ty c y la t 1864-1880 w ypracow ali koncepcję po
w ieści ten d en cy jn ej (Orzeszkowa, Chm ielowski, Bem, K o tarb iń sk i, P rz y boro w ski i inni) и .
P o stu la t tendencyjności sk iero w an y b y ł przeciw ko bezideow ym , po
zbaw ionym isto tn y ch treści utw oro m o ch arak terze salonow ym i szla
checkim z końca la t sześćdziesiątych i początku siedem dziesiątych (Unicka, M arrené, Sadow ska, W ładysław Łoziński i inni). Staw iało to przed pi
sarzam i zadanie przezw yciężenia opisowości, określenia zasad w y b o ru i oceny faktów . In n a spraw a, że p rak ty c zn a realizacja koncepcji pow ieści ten d en cy jn ej prow adziła do schem atyzm u i ilustratyw ności.
W ielką zasługą k ry ty k i polskiej lat 1864-1880 było zdefiniow anie cech pow ieści społecznej i przy zn anie jej dom inującej pozycji w śród in n y ch odm ian tego g atu n k u . Eliza O rzeszkow a, w yo d rębniając pow ieści o b y czajow e, psychologiczne, historyczne, szczególnie wysoko ceni pow ieść społeczną, k tó rą je s t dla niej u tw ó r p rzed staw iający życie społeczne jako pew n ą całość, c h a ra k te ry z u ją c y w ielkie g ru p y społeczne.
U czucia, d ążen ia i lo sy zb iorow e w y stę p u ją tu w y d a tn iej n iż procesa d u ch o w e o d gryw ające się w łon ach jed n ostek . Z am iast su b teln ego, drob iazgow ego w g łę b ia n ia się w serca i charaktery lu d zi pojed yn czych sk a lp el p sych ologiczn y an alizu je tu ducha narodu ca łeg o lu b w ie lk ic h jego odłam ów 12.
Stw orzenie pow ieści kreślącej szeroką pan o ram ę społeczną było donio
słym składnikiem ówczesnego p ro g ram u literackiego. A naliza w ielkich problem ów społecznych, p o stu la t aktyw ności społecznej w y su w an y pod
10 Zob. J. K u l c z y c k a - S a l o n i , P r o g ra m y i d y s k u s je lite ra c k ie . W zbiorze : L ite r a tu r a p o lsk a w o k resie re a lizm u i n a tu r a lizm u . T. 1. W arszaw a 1965.
11 Zob. H. С y b i e n к o, K o n c e p c ja p o w ie ś c i te n d e n c y jn e j w p o ls k ie j k r y ty c e 6 0 -7 0 -tych la t X I X w ie k u . „P rzegląd H u m a n isty czn y ” 1969, nr 6.
12 E. O r z e s z k o w a , P ism a k r y ty c z n o lite r a c k ie . W rocław 1959, s. 209.
adresem pisarza — oto zn am ien n a cecha m yśli estetycznej ty ch lat, zbliża
jąca ją do m yśli teo rety czn ej w Rosji.
Pisarze i k ry ty cy lat 1864-1880, choć skupiali uw agę przede w szystkim na problem atyce ideow ej, w znacznie w iększym sto p niu niż ich p oprzed
nicy w nik ali w specyfikę a rty sty c z n ą pow ieści (Sienkiewicz, K raszew ski, Tokarzew icz, Zgliński). Ich poglądy n a tem a t zasad arty sty czn y ch obow ią
zujących powieść były znacznie szersze niż u literató w la t 1840-1863.
Z w racali uw agę n a analizę psychologiczną, pisali o w yrazistości obrazu, w yborze sytuacji, sty lu powieści.
K ry ty k a lat 1864-1880 stanow iła zatem w ażny etap w rozw oju teo rii realizm u i powieści. W dużej m ierze b ył to okres poszukiw ań, n ierzadkich pom yłek, jednakże m yśl teorety czn a k o n sek w entnie postępow ała naprzód.
Sam a powieść lat 1864-1880 jest stosunkow o mało zbadana przez w spół
czesną n a u k ę o lite ra tu rz e . W ty m należałoby u p a try w a ć przyczynę pew nego niedocen ian ia ro li tego o k resu w h isto rii powieści polskiej. S tan isław B urkot u trz y m u je naw et, że ów czesna pow ieść polska „przeżyw a n ie w ą t
pliw y reg res w środkach w y ra z u ” 13. Uznając, iż lata 1864-1880 były w pew nym stopniu okresem poszukiw ań najw łaściw szej dla powieści spo
łecznej fo rm y arty sty czn ej, okresem p rzełam y w ania szeregu trudności, należy w szakże podkreślić, iż jednocześnie by ł to okres dalszego doskona
lenia pow ieściow ych środków artystycznych, pogłębiania realizm u, k u m u lacji n o w y ch dośw iadczeń. Dow odzą tego przede w szystkim pow ieści Orzeszkow ej, w ykazujące ew olucję od „h isto rii serca” (O statnia miłość) do „h isto rii społeczeństw a” (Marta, Pom palińscy), u tw o ry K raszew skiego (P am iętnik panicza, R o b o ty i prace, Szalona i inne), Lam a (G łow y do p o złoty), Je ża (Ofiary).
Pow ieść społeczna ow ych czasów bez w ątp ien ia jest naczelnym g a tu n kiem pow ieściopisarstw a polskiego. T em aty k a społeczna do tego sto p n ia dom inuje w powieści, że w y p iera nieom al bez reszty w szystkie in n e te m aty.
Dla rozw oju pow ieści polskiej n a ty m etap ie ch arak tery sty czn e je s t przeniesienie środka ciężkości z fab u ły n a tło społeczne, co św iadczy o po
głębieniu realizm u w sto su n k u do ok resu w cześniejszego. Inaczej niż w po
w ieści pierw szych dziesięcioleci w. X IX, w k tó rej h isto rię rodziny czy biografię b o h a te ra u jm ow ano n a tle ciasnego św iatk a rodzinnego, w y rw a
nego z k on tek stu życia społecznego i izolowanego odeń, w powieści lat 1864-1880 historię rodziny przed staw ia się przew ażnie n a tle szerokiej p an o ram y społecznej i h isto ria ta nie stan ow i dla pisarza celu sam ego w sobie, lecz służy o dtw orzeniu procesów społecznych epoki.
Dążność do u k azan ia szerokiego tła społecznego uw idoczniła się też
18 B u r k o t , S p o ry o p o w ie ść w p o ls k ie j k r y ty c e lite r a c k ie j X I X w ie k u , s. 107.
w w ieloplanow ości licznych powieści. P rzew ażają te ra z u tw o ry zaw iera
jące dw ie lub trz y linie fab u larn e.
W p o ró w nan iu z lite ra tu rą okresu w cześniejszego w idocznem u pogłę
bieniu w pow ieściach la t 1864-1880 uległa m otyw acja społeczna losów bo
ha te ra, co w sk azu je n a doskonalenie się m eto dy realistyczn ej w c h a ra k te ry sty ce postaci. Jed n ak że i w ty ch lata ch pow ieściopisarstw o polskie do
piero torow ało drogę analizie psychologicznej. O rzeszkow a, K raszew ski, Lam w sw ych n ajlepszy ch pow ieściach tego okresu poszukiw ali sposobów w y rażen ia życia duchow ego b o h atera. Połączenie analizy społecznej i psy
chologicznej w pow ieści n astąp i w lata ch osiem dziesiątych, czego p rzy k ła
dem je st Lalka P ru sa, k tó rą należałoby określić jako pow ieść społeczno- -psychologiczną 14.
L ata 1840-1880 b y ły w ięc n a d e r owocne dla rozw oju polskiej powieści społecznej. Po okresie narodzin, 1840-1863, n ab iera ona sił w ciągu dw óch następny ch dziesięcioleci, zajm u jąc człow ą p o z y c j ę w śród in n y ch odm ian powieści.
Bez ogrom nej p racy przygotow aw czej, k tó rą w ykonali wów czas po
w ieściopisarce polscy, bez ty ch poszukiw ań, bez ty ch — n iekiedy skrom nych — osiągnięć pow ieści społecznej la t 1840-1880 n iew y o b rażaln y b y łb y rozkw it powieści polskiej w latach osiem dziesiątych w. X IX jako powieści przede w szystkim społecznej.
Z ro sy jsk ieg o przełożył T a d eu sz Z ielichow iski
14 Zob. H. M a r k i e w i c z , „L a lk a ” B o lesła w a Prusa. W arszaw a 1967.
