Pierwsze groby kultur ceramik wstęgowych w Polsce. Groby kultury lubelsko-wołyńskiej ze stanowiska Złota

BULLETIN ARCHéOLOGIQUE POLONAIS

Wiadomości

ARCHEOLOGICz­NE

Państwowe MuzeuM archeologiczne

w

warszawie

wARSz­AwA 2007 vARSOvIE

TOm (vOL.) LIX

2007

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

TOM

LIX

Tom

ten

_Redakcja

_po?wi?ca

_pami?ci

Pana

_mgr.

Mariana

_Kaczy?skiego

_(1932-2007)

twórcy

i

_{wieloletniego}

kierownika

Dzia?u

_Archeologii

Ba?tów

Redaguje zespó? 1 Editorial staff:

mgr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji 1_managing editor), dr _Wojciech Brzezi?ski (redaktor naczelny 1 editor in _chief),

prof. dr hab. Teresa _{D?browska (zast?pczyni} redaktora _naczelnego 1subeditor), mgr Gra?yna Orli?ska,

mgr Rados?aw Prochowicz, mgr Andrzej Jacek Tomaszewski, doe. dr hab. Teresa W?grzynowicz

T?umaczenia 1 Translations:

Anna Kinecka, Vyturys [arutis, Jacek Andrzejowski

Sk?ad i ?amanie 1 _Layout:

JRJ

Rycina na ok?adce: _br?zowa tarczka naskroniowa

z Pakalniszek _{(Litwa). Rys.} L. _Kobyli?ska

Cover _picture: bronze _temple disc

from Pakalniszki, (Lithuania). Drawn _by L. _Kobyli?ska

© Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne} wWarszawie, 2007

© _Autorzy, 2007

Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne jest instytucj? kultury}

finansowan? przez

Urz?d Marsza?kowski _{Województwa Mazowieckiego}

Sprzeda? detaliczna _{publikacji Pa?stwowego} Muzeum _{Archeologicznego,} w _{tym egzemplarzy archiwalnych, prowadzona jest}

w salach _wystawowych muzeum, ul. _D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa. P?atno?? _{gotówk?; wystawiamy} rachunki i_faktury.

Ponadto nasze _ksi??ki i_czasopisma mo?na zamawia? w PMA, tel. +48 ₍₂₂₎ 831 3221-25/110 lub _pod adresem _internetowym

wydawnictwapma@pma.pl

Cennik _{wydawnictw, wykaz publikacji} i _{pe?en spis} zawarto?ci _czasopism PMA: _{http://www.pma.pl/wydawnictwa}

Price list, list ofPMA _publications and contens ofPMA _{periodicals: http://www.pma.pl/wydawnictwa}

Adres _redakcji 1 Editorial office:

Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne}

ul. _D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

Tom

_(VoL)

LIX

SPIS

TRE?CI

Contents

MISCELLANEA

Barbara Sa?ac i ?

sk a, S?awomir Sa?a ci ?

sk i, _{Bibliografia prac Zespo?u} do Bada? _{Pradziejowego} Górnictwa

Krzemienia _Pa?stwowego Muzeum _{Archeologicznego} w Warszawie za lata 1985-2006 3

Committee for the Ancient Flint _Mining Research, State _{Archaeological} Museum in Warsaw. A _Bibliography 1985-2006 Anna D r z e w icz, Ceramika malowana z _cmentarzyska ludno?ci _{kultury ?u?yckiej} w _{Biernatkach, pow. pozna?ski,}

z _kolekcji Aleksandra Guttmana 17

Painted Lusatian Culture _Pottery from a_Cemetery at Biernatki, distr. Pozna?, from the Aleksander Guttman Collection

Miros?awa A n d r z e_j o w ska, _Naszyjniki z _Drohiczyna

N_eckrings from _Drohiczyn

31

Magdalena Nat u n iewi c z - S

eku ?a, Jerzy Okul i c z- Ko

za r _{yn, Wybrane groby} z _{importami rzymskimi}

z _cmentarzyska w _{Weklicach, pow. elbl?ski,} stan. 7 45

Selected Grave _Assemblages with Roman _{Imports, Cemetery} at Weklice, Site 7, distr. _Elbl?g

MATERIA?Y

Barbara Sa?ac i ?

sk a, Anna Z ako? c ieln a, Pierwsze _groby kultur ceramik _wst?gowych w Polsce. _{Groby kultury}

lubelsko-wo?y?skiej ze stanowiska Z?ota _"Grodzisko I" i _"Grodzisko II" 77

'First Linear Band _Pottery Graves in Poland'. Graves of Lublin- _Volhynian Culture at Z?ota, Sites 'Grodzisko l' and 'Grodzisko II'

Gra?yna Or l i ?

sk a, _Materia?y osadnicze z _{Transboru, gm. Latowicz, woj.} mazowieckie

Materials from Settlement at Transbór, comm. Latowicz, woj. Mazowieckie

115

Ludwika Sawick a, _Gytis Gr iza s, _Mogi?a Wielkoludów ... Szwedów czy konfederatów. Cmentarzysko kurhanowe

w Pakalniszkach _{(pó?nocna Litwa)} w ?wietle bada? Marii _Butrymówny w 1897 roku 165

'Giants' Mound, Swedish _Graveyard, Confederates' _Cernetery'. Maria _Butrymówna Excavations ₍₁₈₉₇₎ ofBarrow _Cemetery

at Pakalniszki (N. Lithuania)

"Milzinkapis ... ?vedu arba konfederat?". Pakalni?kiu pilkapynas (?iaures Lietuvoje): ?vilgsnis i Marijos Butrimaites (Butrymówna) 1897 _{met? tyrinejimus} KRONIKA Anna B it n e r - Wr ó b l e w ska, Marian _Kaczy?ski (4.12.1932 -17.10.2007) Wojciech B r z e z i ?

sk i, _{Najpierw by?y Ateny} ...

203 205 206

Bibliografia prac Mariana _{Kaczy?skiego (Anna} B it n e r - Wrób l

e w sk _a)

T

A

A

M

E

R

I

?

y

Wiadomo?ci _{Archeologiczne,} t. LIX, 2007

BARBARA

_SA?ACI?SKA,

ANNA

ZAKO?CIELNA

PIERWSZE GROBY KULTUR CERAMIK

_WST?GOWYCH

W POLSCE.

GROBY KULTURY LUBELSKO-

_WO?Y?SKlEJ

ZE STANOWISKA

Z?OTA

_"GRODZISKO

I" I

_"GRODZISKO

II"

'FIRST LINEAR BAND POTTERY GRAVES IN POLAND'.

GRAVES OF LUBLIN-VOLHYNIAN CULTURE AT _Z?OTA, SITES 'GRODZISKO I' AND' GRODZISKO II'

Tytu?

artyku?u

jest

zapo?yczony

z

_pierwszej

wzmianki

Józefa

?urowskiego

(1930c; por. te? 1932) o

_odkryciu

grobów

ludzkich w

_Z?otej,

_{opublikowanej}

na ?amach

tomu XXXV

_"Sprawozda?

z

_czynno?ci

i

_posiedze?

Komisji

Archeologicznej

PAU w Krakowie".

_Zgodnie

z

_ówczesn?

_terminologi?

_{J. ?urowski (1930c,} s. 29; 1934,

s. ₃₂₎

_wspóln?

_nazw? kultur ceramik

_wst?gowych

obej-mowa?

_kultur?

ceramiki

_wst?gowej

_starszej

_(kultur?

cera-miki

_wst?gowej

_rytej),

_kultur?

ceramiki

_wst?gowej

m?od-szej

(kultur?

ceramiki

_wst?gowej

_k?utej

- dzi? _w

odnie-sieniu do materia?ów z

_Wy?yny

_{Sandomierskiej}

_grupa

samborzecko-opatowska

lub kultura malicka

-KML)

oraz

_kultur?

ceramiki

_wst?gowej

_malowanej

(moraw-skiej)

- dzi? kultura

lubelsko-wo?y?ska

(KL- W).

dzisko I we wsi _{Z?ota, pow. Sandomierz,}

_publikuj?c

rów-nie?

_fotografie

_cz??ci

_inwentarzy

_grobowych

_(Z.

Pod-kowi?ska 1953, ryc.

6\

tabL IV:3-5).

Bogato

ilustrowany

materia?ami KL- W ze

_Z?otej

_artyku?

_zamie?ci?y

Zofia

Podkowi?ska i Danuta Rauhut ₍₁₉₆₀₎ na ?amach

"Ar-chaeologia

Polona" Dwukrotnie

_materia?y

KL- W

pub-likowa?a D. Rauhut. W

_{"Archaeologia}

Polona" zamiesz-czony zosta?

plan

grobu

101 i

ozdoby

miedziane z

_jego

wyposa?enia

(D. Rauhut 1962, ryc. 5,6). W

popularno--naukowym

tek?cie w _"Z otch?ani wieków" _ponownie

ukaza?o _si?

_zdj?cie

_tego

_grobu

i

_bransolety,

a tak?e

foto-grafia

grobu

390 z _"Grodziska I" oraz

_pochodz?cych

z

_niego

ozdób _(D. Rauhut _{1975, ryc.} 14

-grób

101,

15-17

-grób

390).

Materia?y

KL-W ze

_Z?otej

oraz

_plan

grobu

101

_zosta?y

_wykorzystane

w

_{angloj?zycznej}

syn-tezie Neolithic in Poland do zilustrowania

_cz??ci

_pracy

po?wi?conej

"grupie

ceramiki

_{bia?omalowanej"}

_(J.

Ka-mie?ska, J. K. Koz?owski 1970, ryc. 34, 35) oraz w

_drugim

tomie _syntezy

_pradziejów

ziem

_polskich

_(A.

Kulczycka--Leciejewiczowa

1979, ryc. 54, 55, 81).

Przytaczamy

tu

oczywi?cie

tylko

wybór

najwa?niejszych

publikacji.

Wi?kszo??

wyników

bada? w

_Z?otej,

_gm. Samborzec,

pow. sandomierski,

woj.

?wi?tokrzyskie,

nigdy

nie

zo-sta?a

_opublikowana

i los ten

_podzieli?y

równie?

_groby,

b?d?ce

przedmiotem

tego opracowania. Jeszcze w

trak-cie bada? i tu? _po ich zako?czeniu _J. ?urowski _(1929;

1930b; 1930c; 1932) kilkakrotnie zamieszcza?

_ogólne

informacje

o

_osi?gni?tych

_wynikach,

_zwykle

pozba-wione

_ilustracji,

a

_wyj?tkowo

_opublikowa?

_zdj?cie

gro-bu 101 z _"Grodziska II" _(J. ?urowski 1933, ryc. 2). Ta

sama

_fotografia

znalaz?a _si? w _opracowaniu

cmentarzy-ska z Brze?cia

_Kujawskiego,

_pow. w?oc?awski, stan. 4 i _5,

pióra

Konrada

_{Ja?d?ewskiego}

_(1938, tabl. _XXVIII:8),

który

przytaczaj?c

analogie

do

_grobów

_kultury

brzesko--kujawskiej,

odwo?ywa?

si? kilkakrotnie do obiektów

i materia?ów ze

_Z?otej.

_Wyniki

bada? _J.

?urowskiego

opisa?a

ogólnie

Zofia Podkowi?ska w

_artykule

Pierwsza

charakterystyka

stanowiska

_{eneolitycznego}

na

_polu

Gro-BADANIA WYKOPALISKOWE W_Z?OTEJ Stanowisko w

_Z?otej

_po?o?one

_jest

na

_trójk?tnym

_cyplu

wyniesionym

ok. 30 m

_ponad

_teras?

_zalewow?

_Wis?y.

Od _zachodu,

_po?udnia

i wschodu

_op?ywa

_go

Polanów-l

Muszle _ma??y i ?limaków oraz zausznice miedziane _{przedstawione} na

tej rycinie zosta?y b??dnie podpisane. Pochodz? z _grobu 390 z"Grodziska 1': anie z_grobu 101 z "Grodziska II".

ka

_(dawniej

_?y?),

_lewy

_dop?yw

_Wis?y.

_Ko?cow?

_cz???

cypla

d?ugo?ci

400 m i szeroko?ci 130 m

_zajmuje

_pole

"Grodzisko I". Na

_pó?nocny

wschód od

_niego,

_gdzie

cypel

znacznie _si? rozszerza,

_le?y

"Grodzisko II", a za

nim

-"Nad Wawrem"

_(Ryc.

_1,2). Podnó?e stoku

po?u-dniowego,

obecnie zabudowane, nazwane zosta?o

"Pod-grodzie"

(Z. Podkowi?ska 1953, s. 3, 4, ryc. 1).

Zespó?

stanowisk w

_Z?otej

zosta?

_odkryty

w latach

80. XIX w. _przez

_{artyst?-malarza}

Zdzis?awa

Lenartowi-cza,

który

prowadzi?

_tutaj

amatorskie i

niesystematycz-ne badania.

_Cz???

z nich

_wykona?

na zlecenie Erazma

Majewskiego

(1913, s. 50; W. Antoniewicz 1925, s. 197;

Z. Krzak 1973, s. 229; 1976, s. 9, 10; B.

_Stolpiak

1984,

s. _73-74).

_Znalazcy

zale?a?o

_przede

_wszystkim

na

pozys-

"-\

I

1000m _-===_-====::1

Ryc. 1. Z ?ota, _pow. Sandomierz. _Lokalizacja stanowisk: 1- "Grodzisko 1': 2

-"Grodzisko II': 3

-"Podgrodzie': 4

-"Nad Wawrem",

5

-"Gajowizna': Rys. B. Sa?aci?ska, A. _Potoczny

Fig. 1. Z ?ota, distr. Sandomierz. Location of sites: 1- "Grodzisko 1': 2

-"Grodzisko II': 3

-"Podgrodzie': 4

-"Nad Wawrem" 5

-"Gajowizna': Drawn _by B. Sa?aci?ska, A. _Potoczny

I"', -? -:J - "-': '.i?<;: _ t ... -,.- , , . .. .,..-- . .." -" ... , ? "-.-.... ? . ?:. .. ? ::.. '''-.. ... '- ?-. -.' ':f"" ... " .... ...

-Ryc. 2. Z?ota. Widok na "Grodzisko I" od _{strony po?udniowo-zachodniej,} z _uj?cia Polanówki (1926-1930). Fot. archiwum PMA

kaniu

_zabytków.

Nie zwraca?

_uwagi

na _kontekst, w

któ-rym

wyst?powa?y

ani na

_szczegó?y

_rytua?u

pogrzebowe-go. Wswoich

poszukiwaniach

pos?ugiwa?

si?

d?ug?

me-talow?

szpil?,

przy

u?yciu

której

sondowa? teren, a

nast?-pnie zabiera? co _{si? da?o, cz?sto}

_{pozostawiaj?c}

niewyeks-plorowane

do ko?ca

_obiekty

_(Z. Krzak 1973, s. _330-331).

Pozyskane

materia?y

Z. Lenartowicz

_sprzedawa?

lub

przekazywa?

licznym

kolekcjom

prywatnym oraz

muze-om, m.in.

trafi?y

one do Gabinetu

_{Archeologicznego}

UJ oraz Muzeum

_{Archeologicznego}

PAU w Krakowie,

Muzeum

_{Dzieduszyckich}

we Lwowie, Muzeum

Oddzia-?u PTK w Piotrkowie, Muzeum

_{Diecezjalnego}

w

Sando-mierzu, Muzeum Oddzia?u PTK w _Kielcach, Muzeum

Archeologicznego

im. Erazma

_Majewskiego

w

Warsza-wie _(K. Hadaczek 1907, s. 1; E.

_Majewski

1913, s. 50;

M. Wawrzeniecki 1914; R. _Jakimowicz 1920; Z. Podko-wi?ska 1923; W. Antoniewicz 1925, s.197-198; Z. Krzak

1973, s. _{229; 1976,} s. _{8, 10).} W 1921 r. Pa?stwowe

Gro-no Konserwatorów

_Zabytków

_{Prehistorycznych}

(PG-KZP) zakaza?o Z. Lenartowiczowi

_prowadzenia

samo-dzielnej

dzia?alno?ci

_{(Sprawozdanie}

1921, s. _145). Od

tej

pory

pomaga?

on

_jedynie

_przy

_{profesjonalnych}

badaniach i udziela?

_informacji

_{oniewyeksplorowanych}

grobach

(W. Antoniewicz 1925, s. 191; J. ?urowski

1930b, s. 1).

byli

m.in. Gabriel

_Le?czyk

i Tadeusz

_Reyman

w 1927 r.,

Zygmunt

Prószy?ski

w 1928 r., Rudolf _Jamka w latach

1928 i _{1929, Jan} Fitzke w latach _1928-1930, Kazimierz

Salewicz w latach _1928-1930, Stanis?aw Art w 1929 r.,

Józef Marciniak w latach 1929 i 1930 oraz _Jan

_Bartys

w 1930 r.

_(Ryc.

3,4; J. ?urowski 1934, s. 31; 1935, s. _291).

Prace te

_obj??y

stanowiska "Grodzisko 1': "Grodzisko

II':

_{.Podgrodzie';}

"Nad Wawrem" oraz

_"Gajowizn?':

po?o?on?

poza

cyplem,

po

drugiej

stronie Polanówki

(Ryc.

1). Ponadto w latach 1927 i 1928 Z.

_Prószy?ski

prowadzi?

badania na

_{wczesno?redniowiecznym}

cmen-tarzysku

rz?dowym,

po?o?onym

ok. 2 km na zachód

od

_cypla,

na stanowisku

_"Mi?kiny"

_(J.

_G?ssowski

1953,

s. 80). Na "Grodzisku 1':

_badanym

w latach 1928 i _1929,

odkryto

i

_{wyeksplorowano}

449 obiektów o

zró?nicowa-nej

funkcji

i

_chronologii

oraz _{rowy zwi?zane} z

umocnie-niami

_osady

KL- W

_(Ryc.

_5).

_Wykopaliska

na

"Grodzis-ku II"

_{przeprowadzono}

w roku _1930;

_{zarejestrowano}

190 obiektów

_osadniczych

i

_grobowych,

a tak?e _rowy

otaczaj?ce

osad?

KL- W _{(R. J}akimowicz 1929, s. _279;

Sprawozdanie

1929, s. 208; J. ?urowski 1929, s. 1-3; 1934,

s. _{31, 33; 1935,} s. _291).

_Rowy

te nie

_by?y

_{eksplorowane.}

Przechowywana

w PMA

_dokumentacja

_{fotograficzna}

zosta?a

_wykonana

na _poziomie ich

_odkrycia

_(Ryc.

_6).

Nie zachowa? _si?

_niestety

ani

_oryginalny

_plan

"Grodzis-ka II" ani dane do odtworzenia

_przebiegu

rowów. ??cz-nie, w trakcie

_{systematycznych}

bada? w

_Z?otej

trwaj?-cych

ok. 20

_miesi?cy

_{(J. ?urowski} 1933, s. _5), z

ca?kowi-tej

powierzchni

stanowisk

_szacowanej

na ok. 100 ha,

Pierwsze

_{archeologiczne}

badania

_{wykopaliskowe}

w

_Z?otej

_zosta?y

_{przeprowadzone}

w 1922 r. _przez

W?o-dzimierza Antoniewicza _(1925),

_który

_wydoby?

_jeden

grób

na stanowisku "Nad Wawrem". W _{tym samym}

roku

_delegat

PGKZP _Jan Pietraszewski _(1925, s. 120,

121;

_Sprawozdania

1929, s. 200-201)

_przebada?

_jeszcze

jeden

obiekt. W 1925 r., w

_zwi?zku

z

_planowan?

parce-2

W_odpisie listu z Ministerstwa Reform _Rolnych, z dnia 7 VII 1931 r. widnieje data 1956 _{(Dzia? Dokumentacji Naukowej} PMA - DDN

PMA, teczka _{"Korespondencja"). Prawdopodobnie} chodzi _jednak o rok 1936,

gdy? wyst?powano o od?o?enie _parcelacji do _tego w?a?nie terminu

(R. Jakimowicz 1935b,s.238).

lacj?

maj?tku

pa?stwowego

w

_Z?otej,

PGKZP zleci?o

Józefowi ?urowskiemu

_{przeprowadzenie}

_prac

archeolo-gicznych

-rozkopa?

on wówczas dwa

_groby

na

stano-wisku "Nad Wawrem"

_{(Sprawozdania}

1929, s. 200-201; J. ?urowski 1930a).

3

Na _{podstawie odpisów} listów zlat 1925-1931, _{znajduj?cych si?} w zbio-rach DDN _PMA, teczka _{"Korespondencja':}

4

Przez wiele lat _{podstaw? funkcjonowania} PMA stanowi? _Reskrypt

Organizacyjny wydany przez Ministerstwo WRiOP w 1923 r. _Podstawy

prawne swego istnienia PMA _{uzyska?o dopiero} 22 III 1928 r. wraz z

wy-daniem _{Rozporz?dzenia} z _{moc? ustawy Prezydenta Rzeczypospolitej} prof. Ignacego Mo?cickiego o _Pa?stwowym Muzeum _{Archeologicznym}

("Dziennik Ustaw _{Rzeczypospolitej Polskiej"} nr 36 z 24 III 1928 r., _poz.

346; przedruk: "Wiadomo?ci Archeologiczne" t. X, 1929, s. _176-177). Natomiast 2 IV 1928 r. zosta?o _{wydane rozporz?dzenie Rady} Ministrów,

zatwierdzaj?ce statut PMA _("Monitor Polski" nr 129 z 6 VI 1928 r., _poz.

216; _przedruk: "Wiadomo?ci Archeologiczne", t. _X, 1929, s. _177-182), nadaj?cy mu _{prawa pa?stwowego} zak?adu _{naukowo-badawczego,} maj?-cego za zadanie badanie _{prehistorii przede wszystkim} na _terytorium Polski, gromadzenie, przechowywanie zbiorów iich udost?pnianie,

kon-serwacj? zabytków i_{popularyzacj? archeologii (A.} Ab ra m o wic z 1991, s. 115; R. _Jakimowicz 1936, s. 206; D. Piotrowska 2003, s. 14;

B. Matr a s z ek 2006, s. _321-324). W _{tej sytuacji rozmowy} w

spra-wie bada? w _{Z?otej prowadzi?o Prezydium} PGKZP, a zw?aszcza R.

Ja-kimowicz, _który w marcu 1929 r. zosta? _{pierwszym dyrektorem} PMA. Po _powstaniu PMA, gdy zgodnie z _decyzj? Ministerstwa WRiOP

zako?-czy?o dzia?alno?? PGKZP _{(PMA przej??o jego zadania), cz??? tworz?cych}

je konserwatorów zosta?a _pracownikami Muzeum _(D. P io tr o w ska

2003, s. _14, 15; B. Matr a s z ek 2006, s. _321-324).

Dzi?ki

dzia?alno?ci PGKZP, a

_przede

_wszystkim

_jego

kierownika Romana _{J akimowicza,}

_który

_prowadzi?

roz-mowy z Ministerstwem Rolnictwa i Dóbr

Pa?stwo-wych,

Ministerstwem Reform

_Rolnych

oraz

Minister-stwem

_Wyzna?

_Religijnych

i O?wiecenia

_Publicznego

(WRiOP),

decyzja

o

_parcelacji

_maj?tku

_pa?stwowego

Z?ota zosta?a

_odsuni?ta

_najpierw

do

_jesieni

1929 r. lub

1 IV 1930 r., a ostatecznie do 1936 r.2 Równocze?nie od

1929 r. R. _Jakimowicz

_podejmowa?

starania o _zmian?

lokalizacji

placu

?wicze? i

_strzelnicy

dla

_garnizonu

sta-cjonuj?cego

w Sandomierzu,

_planowanych

tak?e na

te-renach stanowisk w

Z?otej',

W

zwi?zku

z

_odsuni?ciem

parcelacji

pojawi?a

si? mo?liwo??

_{przeprowadzenia}

w latach 1926-1930

_{systematycznych}

_prac

wykopali-skowych

o charakterze

_ratowniczym,

_którymi

z

ramie-nia PMA4 w 1926 r. kierowali R. _Jakimowicz i

_Zygmunt

Szmit, w 1927 r. _J. ?urowski i Z. Szmit, za? w latach

----'-.::o...?

\

\ \

r

,TIr

\

, ?.

J

.;:--, • ." _{1IIIiiIII?I.._}

Ryc. 3. _{Cz??? ekspedycji wykopaliskowej} wZ?ote_j. Od _{lewej stoj?: Ryc.} 5. Z?ota, stan. "Grodzisko 1': _{Wyeksplorowane rowy} w _cz??ci pó?nocno-zachodniej osady, w_{g??bi widoczny} ko?ció?

Z. Szmit, J. ?urowski, R. _Jamka; od _{lewej siedz?:} J. Fitzke,

K. Salewicz, J. Marciniak (1926-1930). Fot. archiwum PMA wSamborcu (1928?). Fot. archiwum PMA

Fig. 3. Some members of the excavation team at Z?ota. From the left

-standing: Z. Szmit, J. ?urowski, R. _Jamka; seated: J. Fitzke,

K. Salewicz, J. Marciniak (1926-1930). Photo PMA archive

Fig. 5. Z?ota, site 'Grodzisko I: Excavated ditches in the NW part of the settlement, in the _background, the church

at Samborzec (1928?). Photo PMA archive

. ..? ?\? ?'-?

??."..;.??""

.?

J(

.'

.?!??;????;?;;.

J?

... ". ..

??.????

.. ?I , "- .

?.

-to.I'?,

--l

.. -..1 .. ot -:

Ryc. 4. Z?ota, stan. _"Grodzisko II': _{Cz??? ekspedycji wykopaliskowej} przy grobie 101. Od _lewej: J. Marciniak, R. _Jamka, K. Salewicz, J. Fitzke,

J. Bartys (1930). Fot. archiwum PMA

Ryc. 6. Z ?ota, stan. _"Grodzisko II': Ods?anianie rowów

obronnych (1930). Fot. archiwum PMA

Fig. 6. Z?ota, site 'Grodzisko II: _Exposing the defensive ditches (1930). Photo PMA archive

Fig. 4. Z?ot a, site 'Grodzisko II'. Som e members of the excavation team at _grave no. 101. From the left: _J. Marciniak, R. _Jamka,

K. Salewicz, J. Fitzke, J. Bartys (1930). Photo PMA archive

GR II GRI

l

?

• ? r. ... . '" '"-''' . t .,: _ .... .,. " "" .. ' ... . ?

·,\"tli\'

••

???._?;?;??N??i(;?iilf?.?:t???t,:.

Ryc. 7. Z ?ota. Widok na "Grodzisko I" _{(GR I)} i "Grodzisko II" _{(GR II)} od _strony Polanowa _{(sierpie? 1956).} Fot. S. Biniewski _{(archiwum PMA)}

dwóch sezonach _zaprzestano

_wykopalisk.

Natomiast

z

_my?l?

o

_ca?o?ciowym

_opracowaniu stanowiska w

Z?o-tej,

obejmuj?cym

tak?e

_materia?y

_pozyskane

_przed

wojn?,

wykonano

ogromn? prac?,

polegaj?c?

na

syste-matycznym

katalogowaniu

zbiorów,

znajduj?cych

si?

w PMA oraz Muzeum

_{Archeologicznym}

w Krakowie

(MAK). Pozosta?o _po

_niej

cenne _archiwum, autorstwa

g?ównie

Z.

_{Podkowi?skiej}

i D. Rauhut, z

_klasyfikacj?

kulturowo-chronologiczn?

obiektów i

_rysunkami

naj-bardziej

dystynktywnych

zabytków.

przebadano

ok. _10%,

_odkrywaj?c

1572

_ró?nego

_rodzaju

obiekty

nieruchome

-groby,

jamy,

paleniska

i rowy

ob-ronne _(J. ?urowski _1934, s. _31; Z. Krzak _1970, s. _7-8).

Poprzedzaj?ce

wielk?

akcj?

wykopaliskow?

amator-skie

_rozkopywania

Z. Lenartowicza oraz dora?ne

ba-dania W Antoniewicza i _J.

_?urowskiego

_dostarczy?y

g?ównie

grobów

kultury

z?ockiej

(KZ).

Przyst?puj?c

do

bada?

_{systematycznych}

_spodziewano

_{si? wi?c} natrafi?

przede

wszystkim

na

_relikty

osadnictwa w?a?nie

_tej

kultury

(J. ?urowski 1933, s. 6-7; 1934, s. 31).

_Wynik

by? zaskakuj?cy

-odkryto

niezwykle

bogate,

wielokul-turowe stanowisko, z

_{pozosta?o?ciami}

osad oraz

nekro-poli,

datowanych

od neolitu a? _po wczesne

?redniowie-cze (J. ?urowski 1929, s. 4-9; 1934; Z. Podkowi?ska

1953, s. 2-3; D. Rauhut 1962; Z. Krzak 1970, s. _8,14).

Opracowywano

i

_sukcesywnie

_publikowano

zró?ni-cowane kulturowo

_materia?y

_neolityczne

_(grób

KZ

z "Grodziska I"

-D. Rauhut 1953;

_cmentarzysko

_tej

kultury

z _"Grodziska I" - Z. Krzak

1961; 1976; z

"Grodzi-ska II" - Z. Krzak

1958; ze stanowiska "Nad Wawrem"

-Z. Krzak _{1970; 1976;}

_cmentarzysko

_kultury

amfor

kulistych

(KAK) z

_"Gajowizny"

- Z. Krzak

1977), a

tak-?e z

_m?odszych

faz osadnictwa

(wczesno?redniowiecz-ne

_cmentarzysko

ze stanowiska

_"Mi?kiny"

-J.

G?ssow-ski _1953; osada wczesno?redniowieczna na _"Grodzisku

I"

-J.

G?ssowski

1969).

Równolegle

prowadzone

by?y

badania

_{specjalistyczne.}

_Zosta?y

okre?lone ludzkie

szcz?tki

kostne z

_cmentarzysk:

KAK ze stanowiska

"Ga-jowizna"

(B. Miszkiewicz _1977), KZ ze stanowiska _"Nad

Wawrem" (Z. Krzak 1970, s. 14),

wczesno?redniowiecz-ne ze stanowiska

_"Mi?kiny"

_(B.

_Zarzycka

₁₉₅₃₎ oraz

szcz?tki

zwierz?ce z

_cmentarzyska

KAK ze stanowiska

"Gajowizna"

(K.

Krysiak,

A. Lasota-Moskalewska 1977;

A. Lasota-Moskalewska _1977). Dla materia?ów KL-W

przeprowadzono

antropologiczne

analizy

szcz?tków

ludzkich _(B. Miszkiewicz ₁₉₅₈₎ oraz metaloznawcze

badania

_wyrobów

_miedzianych

_(T. Dzieko?ski _1962).

Niestety

nie zosta?o zrealizowane

_planowane

opraco-wanie

_wszystkich

materia?ów ze

_Z?otej,

przechowywa-nych

w zbiorach PMA.

J. ?urowski

wi?za?

ze

_Z?ot?

wielkie

_plany

badawcze.

Zamierza?

_obj??

badaniami

_{wykopaliskowymi}

_ca?y

obszar, na

_którym

_rejestrowano

_pozosta?o?ci

osadnictwa

pradziejowego,

projektowa?

za?o?enie

_terenowej

_Szko?y

Praktycznej

Archeologii

Przedhistorycznej.

Jednak

kry-zys

gospodarczy

w 1929 r.

_zniweczy?

te

_zamiary.

Pa?-stwowe ?rodki na badania w

Z?otej

zosta?y

uszczuplone,

a w 1930 r. _przyznano

_je

_po raz ostatni (R. Jakimowicz

1936, s. _5). Z _{tego zapewne}

_wzgl?du

nie

_podj?to

eksplo-racji

rowów

_obronnych

na

_badanym

w ostatnim sezonie

"Grodzisku II':

Przedwojenne

wielkie

_wykopaliska

w

_Z?otej

_by?y

pierwszymi

przedinwestycyjnymi

badaniami w Polsce

(B. Matraszek 2000, s. 51-52).

Ju? w trakcie trwania _prac

_wydano

_par?

_artyku?ów,

informuj?cych

o

_{najciekawszych}

_odkryciach

(Z.

Jaki-mowiczowa 1927a; 1927b). Poza

_{sprawozdaniami}

lub

ogólnymi

informacjami

J.

?urowskiego

(1929; 1930a;

1930b; 1930c; 1931; 1933; 1934)

ukaza?y

si? tak?e

opra-cowania

_{specjalistyczne}

_zwierz?cych

_szcz?tków

kost-nych

(H.

Hoyer

1923; B. Rosi?ski 1924; K. Wodzicki

1933; 1935; Z. _{Jaworski 1938)} oraz ludzkich _(S.

Lence-wicz _1913).

_Cz???

materia?ów z okresu

_rzymskiego

zosta?a

_opublikowana

_{przez J.} Marciniaka _(1948).

Pocz?wszy

od lat 80. XX w.

_powsta?o

kilka

opraco-wa?,

_omawiaj?cych

_materia?y

ze

_Z?otej

na _szerszym tle

analitycznym.

S?

to _prace

_magisterskie

lub

_dysertacje

doktorskie,

dotycz?ce

problematyki

osadnictwa

neoli-tycznego na

_Wy?ynie

_{Sandomierskiej}

(B. Kwiatkowska

1986; H. Kowalewska-Marsza?ek _1992),

_omawiaj?ce

osa-d?

kultury

pucharów

lejkowatych

ze stanowiska _"N ad

Wawrem" _(B. Matraszek _2001),

_cmentarzysko

_kultury

mierzanowickiej

ze stanowiska "Nad Wawrem" (J. T.

B?-bel _1987),

_osady

_kultury

_przeworskiej

i

wczesnos?owia?-skiej

ze stanowiska

_{.Podgrodzie''}

(A. Dudek2002), atak?e

przedstawiaj?ce

aspekty

neolityzacji

pod

wzgl?dem

antropologicznym

(M. Krenz-Niedba?a _2000).

W

_zwi?zku

z

_podj?ciem

_opracowania materia?ów ze

Z?otej

zespó?

badawczy

Dzia?u Neolitu

_Instytutu

Historii

Kultury

Materialnej

PAN _(obecnie

_Instytut

_Archeologii

i

_Etnologii

PAN

-IAE _PAN) w Warszawie

pod

kierun-kiem Zofii

_{Podkowi?skiej}

_{przeprowadzi?}

w latach 1956

i 1958

_{weryfikacyjne}

badania

_{wykopaliskowe}

na

"Gro-dzisku II"

_(Ryc.

_7). Ich celem

_by?o

_przede

_wszystkim

ponowne

ods?oni?cie

odkrytych

w 1930 r. rowów _i uzys-kanie

_danych,

_czy,

_jak

_przypuszcza?

_J.

?urowski,

tworz?

one

_zamkni?ty

_system

_{fortyfikacyjny}

_zbli?ony

do

otacza-j?cego

"Grodzisko I" _(Z. Podkowi?ska, D. Rauhut,

Z. Krzak 1959a, s. 237, 239; 1959b, s. _{20,21). Jak}

wyni-ka ze

_sprawozda?

(Z. Podkowi?ska, D. Rauhut, Z. Krzak

1959b, s. ₂₀₎ Z. Podkowi?ska

_planowa?a

przeprowadze-nie bada? na o wiele

_wi?ksz?

_skal?,

ni? sta?o _si? to w

_{rzeczywisto?ci.}

Nie _znamy

_powodów,

dla

_których

_po

Rejon

Z?otej

do

_dzisiaj

dostarcza

_nowych

_odkry?

prehistorycznych

osad i

_nekropolii,

na

_których

przepro-wadzane _s? badania ratownicze, np.

grób

kultury

cera-miki

_sznurowej

na stanowisku 59 _(J.

_?cibor,

_J. M. ?cibior

1992) oraz

_pozosta?o?ci

osad i

_cmentarzysk

z neolitu

i

_wczesnej

_epoki

_br?zu

na stanowisku 6, tzw.

_Kopcu

LOSY MATERIA?ÓW skanie

_{interdyscyplinarnych}

_analiz, które

_mia?y

mie?

wy??czno??

publikacji

w

_planowanej

_monografii

stano-wiska lub _opracowaniu

_{zamieszczonym}

w

"Wiadomo?-ciach

_{Archeologicznych".}

_Cz???

_zwierz?cych

_szcz?tków

kostnych

zosta?a

_wys?ana

do Zak?adu Anatomii

Porów-nawczej

UJ w Krakowie, a nad ich

_{rozdysponowaniem}

pomi?dzy

poszczególnych

badaczy

i

_kompleksowym

opracowaniem mia? czuwa?

_prof.

_Henryk

_Hoyer

_(1923;

R. _Jakimowicz 1935a, s. _213). Z ramienia

_tej

_instytucji

w

_analizy

_zaanga?owany

_by?

m.in. doc. dr Kazimierz

Wodzicki _{(1933; 1935),}

_który

_opisa?

ko?ci

_psów.

Prof.

Zygmunt

Jaworski (1938) z Zak?adu Hodowli

_Zwierz?t

Uniwersytetu

Stefana

_Batorego

w Wilnie

_opracowa?

ko?ci ?wi?. Materia?

_{malakologiczny}

_(muszle ?limaków

i

_ma??y

z

_grobu

390 ze stanowiska "Grodzisko _I") trafi?

do

_prof.

dr. Wilhelma

_Friedberga

ze Lwowa".

_Szkielety

koni

_(przede

_wszystkim

_czaszki?)

_zosta?y

_wys?ane

do dr. Tadeusza

_Vetulaniego,

_najpierw

do Zak?adu

Szcze-gó?owej

Hodowli

_Zwierz?t

_Domowych

w _Poznaniu,

a _nast?pnie do Zak?adu Hodowli

_Zwierz?t

Uniwersyte-tu Stefana

_Batorego

w Wilnie _(brak

_informacji

_czy

zos-ta?y

opracowane").

Niestety,

jak

si?

wydaje

wi?kszo??

tych

materia?ów nie wróci?a do PMA, co

_mog?o

_by?

tak?e _zwi?zane z

_wybuchem

II

_wojny.

O zwrot

_zabytków

ze

_Z?otej

z Muzeum

_{Archeologicznego}

PAU

_zabiega?

R. _Jakimowicz

_ju?

w 1938 r,"

Ogromny

zbiór

_wykopalisk

ze

_Z?otej

ma

_d?ug?,

skom-plikowan?'

a tak?e

_tragiczn?

_histori?.

_Zabytki

_dzieli?y

losy

ludzi z nimi

_zwi?zanych

i

_instytucji,

do

_których

trafia?y.

Materia?y

z

_{systematycznych}

bada? w latach

1926 i 1927

_zosta?y

_przewiezione do PMA5 i

przecho-wywane

by?y

w

_gmachu

_{Podchor??ówki}

w Parku

?azien-kowskim'

gdzie

znajdowa?a

si? wówczas siedziba

mu-zeum _{(Z. Jakimowiczowa 1927a).}

_Najwi?kszym

prob-lemem PMA, od _samego

_pocz?tku

_jego

_{funkcjonowania,}

by?a

bardzo

_ograniczona

_powierzchnia

_magazynowa.

Zabytki

pozyskane

w trakcie

_licznych

bada?

_przechowy

-wano w

_skrzyniach,

_cz?sto

_u?o?onych

_jedna

na

_drugiej

(D. Piotrowska 2003, s. _17). Zdzis?aw

_Rajewski

_(1968,

s. 261) _wspomina, ?e z

_powodu

braku

_pomieszcze?

_cz???

zbiorów

_zdeponowano

w muzeach krakowskim _i

poz-na?skim.

W czasie walk o _Warszaw? we wrze?niu 1939 r. PMA

nie

_ponios?o

strat, ale

_ju?

w

listopadzie

_Niemcy

rozpo-cz?li

rabowanie zbiorów, które trwa?o do

_po?owy

grud-nia. Podczas

_konfiskaty

_cz???

materia?ów

_zabytkowych,

a tak?e zasobów

_{bibliotecznych}

i

_{archiwalnych,}

_uleg?a

zniszczeniu _(Z.

_Rajewski

_1968, s. _262; K. _Ja?d?ewski

1995, s. 141-142; D. Piotrowska 2003, s. 20). We

wrze?-niu 1940 r. w?adze

_okupacyjne

_nakaza?y

_{przeniesienie}

zbiorów PMA z

_budynku

_dawnej

_Szko?y

_Podchor??ych

do

_gmachu

Muzeum

_Narodowego

_przy Alei 3

_Maja

(K. Ja?d?ewski 1995, s. 147; D. Piotrowska 2003, s. 20).

Po Powstaniu Warszawskim

_zosta?y

one

_wywiezione

z

_Warszawy,

a w latach 1945-1947 zwrócone w ramach

rewindykacji

(Z. Podkowi?ska, D. Rauhut, Z. Krzak

1959b, s. _19). Po II

_wojnie

PMA wznowi?o dzia?alno??

w 1945 r. Od 1950 r.

_jego

_siedzib?

_{by? budynek}

_przy ul.

Chocimskiej,

a od

_pa?dziernika

1958 r.

_gmach

warszaw-skiego

Arsena?u _(Z.

_Rajewski

1968, s. 262; D. Piotrowska

2003, s. _{21, 25, 26).} W 1964 r. muzeum

_otrzyma?o

resz-tówk?

dworsko-parkow?

w

_Rybnie,

_pow. sochaczewski,

i dokona?o

_jej

_odbudowy

i

_adaptacji

do celów

studyjno--magazynowych

(W. Bender 1997, s. 8).

Niestety,

historia

_powtórzy?a

_si? w latach 50. XX w.

Planuj?c

kompleksowe

opracowanie zbiorów ze

_Z?otej

materia?y

rozes?ano do

_ró?nych

analiz i

_podzielono

mi?dzy

badaczy.

Cz???

z nich nie wróci?a do PMA, np.

szkielety

ludzkie

_przekazane

do

_analizy

antropologicz-nej

Brunonowi Miszkiewiczowi

_znajduj?

_si? obec-nie w Zak?adzie

_Antropologii

PAN we Wroc?awiu.

Przedwczesna ?mier? nie

_pozwoli?a

_J. ?urowskiemu

na _opracowanie i

_og?oszenie

drukiem

_wyników

bada?

w

_Z?otej.

Nie

_zdo?a?y

_tego równie?

_uczyni?

kontynua-torki

_jego

dzie?a - Z. Podkowi?ska i D. Rauhut.

Podej-mowane

_przed

_{i po II}

_wojnie

_próby

_opracowania

zró?-nicowanych

chronologicznie

zbiorów _przez

_badaczy

z wielu o?rodków

_sprawi?y,

?e

_materia?y

ze

_Z?otej

nie

Tragiczny

los

_spotka?

_cz???

_zbiorów, które

_trafi?y

do Poznania

-zosta?y

"rozstrzelane" w czasie walk o

mia-sto

_pod

koniec

_wojny.

_Niemcy

zas?aniali okna _piwnic Muzeum

_{Prehistorycznego}

_przed

od?amkami

_pocisków

artyleryjskich

stosami

_wysypanych

z

_pude?ek

_naczy?

i

_fragmentów

ceramiki z

_ró?nych

stanowisk.

_By?y

tam

m.in.

_naczynia

ze

_s?ynnego

_cmentarzyska

z

_epoki

kamien-nej

w

_Z?otej

w_pow. sandomierskim (J. Kostrzewski 1946,

s. _9). Nie

_sposób

obecnie oszacowa? rozmiarów strat,

jakich

dozna?y

materia?y

i

_dokumentacja

bada?

_podczas

dzia?a?

_wojennych.

List Romana _Jakimowicza do _{zawiadowcy stacji} Sandomierz w _sprawie op?at za _{transport skrzy?} ze zbiorami z _wykopalisk, 8 IX 1927 r.

-teczka

z_{korespondencj?,} DDN PMA.

6

Teczka _{"Korespondencja:} DDN PMA.

7

Wli?cie z 5 XII 1934 r., _skierowanym do J. ?urowskiego pisze, ?e otrzy-ma? odbitki _{swojej pracy} o ma??ach i?limakach ze _{Z?otej opublikowanej}

w .Journal de _{Conchybiologie"} w _{którym opisuje} te _{materia?y. Niestety,}

nie uda?o nam _si? dotrze? do _{tej pracy.}

8

Na _podstawie listów i _odpisów listów z lat 1927-1938 _{znajduj?cych si?} wzbiorach PMA _(DDN PMA, teczka _{"Korespondencja').}

9

List R. _{Jakimowicza, dyrektora} PMA, do dr. Tadeusza _Reymana,

kusto-sza Muzeum _{Archeologicznego} PAU, z 6 V 1938 r. W_odpowiedzi na list dr _{Reyman (lO} V 1938 _{r.) wymienia zbiory} PMA _{znajduj?ce si?} w Muze-um _{Archeologicznym} PAU, aw?ród nich _interesuj?ce nas _zabytki z_grobów

KL- W Trudno wskaza?, _{kiedy znalaz?y si?} one w Krakowie. Wli?cie

z 10 II 1934 r. do W_{Friedberga J. ?urowski pisze,} ?e _{materia?y znajduj?}

si? wPMA, przy ul. Agrykola 9_(DDN PMA, teczka _{"Korespondencja').}

Ju? w trakcie bada? a tak?e _po ich zako?czeniu

materia?y

rozsy?ane

by?y

do

_ró?nych

o?rodków i

nau-kowców, o _czym

_decydowa?

R. _Jakimowicz,

_kieruj?c

_si?

uzy-s?

niestety

przechowywane

w

_jednym

_miejscu,

a

_cz??ci

z nich nie uda?o _si?

_jeszcze

odnale??.

_Wi?kszo??

_wielkiej

kolekcji

znajduje

si? w PMA

_(cz???

_zabytków,

zwi?za-nych

przede

wszystkim

z

_grobami

_KZ,

_spali?a

_si?

_podczas

po?aru baraku na dziedzi?cu muzeum w 1991 r.),

nie-wielka

_cz???

w _MAK,

_gdzie

_trafi?y

_g?ównie

inwentarze

grobów

KML i KL- Woraz

_cz???

tzw.

_zabytków

wydzie-lonych

tej

ostatniej.

Niekiedy,

a

_dotyczy

to równie?

grobów

KL- W,

_mi?dzy

_wymienione

_instytucje

_zosta?y

rozdzielone

_materia?y

z

_tych

_samych

_zespo?ów.

Doku-mentacja

rysunkowa,

fotograficzna

i _opisowa

_znajduje

si? w DDN _PMA, a

_wi?kszo??

_inwentarzy

_grobowych

KL- W w MAK.

_{Przechowywane}

w _PMA, MAK oraz

Zak?adzie

_Antropologii

PAN we Wroc?awiu

_szkielety

zosta?y

zdekompletowane,

a ko?ci

_jednego

osobnika

znajduj?

si? nawet w kilku

_miejscach.

tacji,

?le

_s?u?y

_samym

_zabytkom,

utrudnia

_pos?ugiwanie

si? nimi w _pracy

_badawczej,

a w

_konsekwencji

nie

sprzy-ja

nauce. Powinna

_by?

równie? _przestrog? dla

_tych,

którzy

korzystaj?c

ze zbiorów

_muzealnych

- oczarowani

cz?sto autentycznym

pi?knem

i

_{niezwyk?o?ci?}

_zabytków

- nie

po?wi?caj?

wystarczaj?cej

uwagi

temu,

_aby

_trafi?y

one

_pó?niej

na w?a?ciwe

_miejsce.

STAN MATERIA?ÓW I _DOKUMENTACJI

Na tle

_trudnych

losów zbiorów z

_wykopalisk

w

Z?otej

inwentarze i

_dokumentacja

_{publikowanych}

tu

_grobów

KL- W

_zachowa?y

_si?

_szcz??liwie

w _stanie,

_który

oceni?

mo?na

_jako

bardzo

_dobry.

_Brakuje

_jedynie

trzech

na-czy?

(jednego

z

_grobu

27 i dwóch z

_grobu

₁₂₂₎ oraz

topora rogowego, dwóch

trapezów,

pi?ciu wiórów,

pó?-tylczaka,

przek?uwacza

(wiertnika?) i

_bronzowego

kolca

z

_grobu

101.

_Dotychczas

nie odnaleziono równie?

ma-teria?ów z

_wype?niska

_jamy

_16,

_zalegaj

_?cych

nad umiesz-czonym w

_niej

pochówkiem

ludzkim.

Zdekompletowa-ne _s? równie?

_zbiory

_{osteologiczne.}

Nie uda?o _si?

_dot?d

odnale?? szkieletu _dziecka, czaszki i

_znacznej

_cz??ci

szkieletu

_{postkranialnego}

_kobiety

z

_grobu

_27, czaszki,

?eber i ko?ci

_d?ugich

szkieletu z

_grobu

_101, obu

niekom-pletnych

szkieletów z

_grobu

121 oraz czaszki

_kobiety

z

_grobu

390. Ta ostatnia mo?e

_znajdowa?

_si? w zbiorach

Zak?adu

_Antropologii

PAN we Wroc?awiu,

_gdzie

trafi-?a do _opracowania

_(por.

B. Miszkiewicz _1958). Dzia? Neolitu PMA stara _si? od

_d?u?szego

czasu

o

_zgromadzenie

w swoich zbiorach

_wszystkich

materia-?ów z bada? w

_Z?otej.

Na

_prze?omie

lat 80. i 90. XX w.

wróci?a do muzeum

_cz???

_zabytków

z IAE PAN w

Kra-kowie i w Warszawie _(B. Matraszek 2001, s. _127), za? w 2004 r.

_Instytut

_Archeologii

_Uniwersytetu

_?ódzkiego

(lA U?)

przekaza?

materia?y

ze stanowiska

_.Podgrodzie"

(g?ównie

z okresu

_wp?ywów

_rzymskich

i

wczesno?red-niowiecznego),

które razem z

_dokumentacj?

_polow?

znajdowa?y

si? w latach 70. XX w. w

_piwnicy

domu

J. Marciniaka

la,

a _nast?pnie

_zosta?y

_przeniesione do domu

rodziców

_El?biety

_D?browskiej

_(wówczas

_zagin??y

ma-teria?y

praskie),

a w 1976 lub 1977 r. do lA _UJ. Wlatach

80.

_Magdalena

_M?czy?ska

_przepakowa?a

i

uporz?d-kowa?a te

_zbiory,

a w latach 90.

_przewioz?a

do lA U?ll.

W czasie

_wojny

_zagin??a

_cz???

_dokumentacji

wyko-paliskowej,

m.in.

_wykonany

w czasie bada?

_plan

"Gro-dziska II" w skali 1:20014 (Z. Podkowi?ska, D. Rauhut,

Z. Krzak 1959a, s. _236). W DDN PMA

_znajduj?

_si?:

_plany

"Grodziska I" i stanowiska "Nad Wawrem" w skali _1:200,

wi?kszo??

notatek

_polowych

z krótkimi _opisami

obiek-tów i

_niekiedy

ich zawarto?ci,

_{zaopatrzonych}

w

_plany

i

_rysunki

_ci??

_profilowych

_(plany

_wykonywane

_by?y

na

poziomie

odkrycia

oraz w

_cz??ci

_sp?gowej

poszczegól-nych

jednostek;

niektóre z

_jam

_{gospodarczych}

_maj?

ci?cia poziome

wykonywane

co 20 _cm), bardzo

_bogaty

Rozproszenie

zbiorów bardzo utrudnia

_korzystanie

z _materia?ów, a

_ponadto

rodzi

_problemy

du?o

powa?niej-szej

natury

-pomy?ki,

które

_pokutuj?

_potem w

litera-turze

_naukowej.

_Przyk?adem

niech tu

_b?dzie

_"sprawa"

grobu

185 z "Grodziska II':

_który

zosta? _przez

Ma?gorza-t?

Kaczanowsk?

rozpowszechniony

w literaturze

jako

grób

KL- _W, z

_obsydianowym

_grocikiem

w inwentarzu

(M. Kaczanowska 1980, s. _{39-41, ryc.}

_8g)12.

W

rzeczywis-to?ci

_jest

to

_zespó?

_grobowy

KML

_wyposa?ony

w

pucha-rek, asymetryczn?

siekierk?

z

_?upku

i

_dookolny

rdze?

do mikrowiórów. W DDN PMA zachowa? _si?

oryginal-ny opis tego

grobu

ze szkicami

_zabytków

_wchodz?cych

w sk?ad

_wyposa?enia

oraz

_szklany

_negatyw

_zdj?cia,

na-tomiast

_wyposa?enie

_grobu

185

_znajduje

_si? w MAK (nr

inw. 11/9076). W

_nieznanym

czasie

_zosta?y

zamienione

metryczki

lub

_zabytki

w?o?ono do

_{niew?a?ciwego}

pu-de?ka i

_obsydianowy

_grocik

_uzyska?

_metryczk?

_grób

185. Na domiar

_z?ego

_jedno

z

_naczy?

KL-W _(czara z dwoma

ro?kowatymi

guzkami

na brzu?cu)

_podpisane

zosta?o

grób

18513,

co ostatecznie

_przekona?o

M.

_Kaczanowsk?

o

_takiej

_{przynale?no?ci}

_kulturowej

_tego

_zespo?u.

10

Trudno stwierdzi?, _kiedy te _{materia?y znalaz?y si?} w_{posiadaniu J.} Mar-ciniaka. _{Najbardziej prawdopodobne wydaje si?,} ?e _{zosta?y wywiezione}

z PMA w 1953 lub 1954 r., _kiedy Marciniak zosta? kierownikiem

Oddzia-?u PMA w _Nowej Hucie _(M. Bazielich 1987, s. 214, 215). W 1971 r. E. _{D?browska wypo?yczy?a} dla _niego z PMA _{cz??? dokumentacji} ze

Z?o-tej, przede wszystkim, dotycz?c? stanowiska _.Podgrodzic"

11

Pragniemy w_{tym miejscu} serdecznie _{podzi?kowa? prof.} dr hab. Mag-dalenie _M?czy?skiej za udzielenie _{tych informacji.}

12

Grocik, _{jako pochodz?cy} z _grobu KL- W, _uwzgl?dniony zosta? w

pra-cy Anny Z ako? c ieln _{ej (l} 996b, s. 181, tabl. XLII: _{14) po?wi?conej}

krzemieniarstwu _{tej kultury.}

13

Jak dotychczas nie uda?o _{si? przypisa? tego naczynia} do _w?a?ciwego

zespo?u. 11

Plan ten zosta? _{odtworzony przez Zygmunta} Krzaka, a_{nast?pnie Janusza} Budziszewskiego (cz??? zwi?zana z _{grobami kultury pucharów}

dzwono-watych), którym dzi?kujemy za mo?liwo?? _skorzystania z niepublikowa-nych wyników ich _pracy.

Opisana

historia dowodnie

_?wiadczy,

?e rozdzielanie

zespo?ów

archeologicznych,

przechowywanie

w

_ró?nych

-w

pobli?u

_miejsca,

gdzie

znajduje

_{si? przerwa}

mi?dzy

rowami V/3 a V/4

_(Ryc.

8). W

_jego

_s?siedztwie

znajdo-wa?a _si?

_wkopana

w rów 11/5

_jama

osadnicza 264 oraz

jama

265, naruszona _przez rów 1/4. Obie

_zosta?y

_przez

Z.

_Podkowi?sk?

i D. Rauhut

_przypisane

KL- WIS.

zbiór

_fotografii

z bada?

_{przedwojennych}

oraz

_zabytków

wydzielonych

na

_szklanych

_negatywach

i

_{diapozytywach,}

niepe?na

korespondencja

zwi?zana z

_{przygotowaniami}

do bada?, ich

_prowadzeniem

oraz

_{opracowywaniem}

i

_{wypo?yczaniem}

_materia?ów,

_niekompletna

dokumen

-tacja

z bada?

_{weryfikacyjnych}

w latach 1956 i 1958, kartoteka i notatki Z.

_{Podkowi?skiej}

i D. Rauhut

zwi?-zane z

_prowadzonymi

_przez nie _pracami nad

monogra-fi?

stanowiska. W Archiwum MAK

_{przechowywane}

_s? notatki

_polowe

T.

_Reymana

_dotycz?ce

_niektórych

obiek-tów z bada? w 1927 r. na stanowisku _{"Nad Wawrern',}

zapewne

niekompletny

katalog

naukowy

J.

Bartysa,

pastele

wykonane

w trakcie bada? _przez G.

_Le?czyka,

przedstawiaj?ce

plany

grobów,

rysunki

zabytków

oraz

widoki wsi.

Na "Grodzisku II" w 1930 r.

_przebadano

4 dobrze

za-chowane

_groby

KL- W_(27, 101, 121, 122).

Istniej?

mniej

lub

_bardziej

uzasadnione

_podejrzenia,

?e z _t?

_kultur?

mo?na

_??czy?

kilka

_innych

_pochówków,

m.in.

_grób

bez

wyposa?enia

odkryty

w 1958 r. w

_gospodarczej

_jamie

1616 _(Z. Podkowi?ska 1960b, s. 15-17, ryc. 9).

Grób 27

_{zlokalizowany}

_by?

samotnie w

_po?udniowej

cz??ci

obszaru

_zbadanego

_{przez J.}

_?urowskiego,

wodle-g?o?ci

kilkunastu metrów od

_jam

_osadniczych

_(Ryc.

_8)17.

Tworz?ce

skupisko

groby

101, 121 i 122

_znajdowa?y

_si?

na

_{pó?nocno-wschodnim}

_skraju

_wykopalisk

i oddalone

by?y

od

_grobu

27 o ok. 55 m na

_pó?noc.

_Usytuowane

by?y

w

_jednej

linii,

_mniej

_wi?cej

na osi NE-SW,

wod-leg?o?ciach

od 3 do 5 m od siebie;

_odleg?o??

_mi?dzy

po?o?onymi

skrajnie

grobami

101 i 121

_wynosi?a

ok.

7 m. W ich

_s?siedztwie

_znajdowa?y

_si? równie?

_jamy

osadnicze KL- W

_(Ryc.

_8).

LOKALIZACJA ZESPO?ÓW GROBOWYCH

Wprowadzony

przez J.

?urowskiego

podzia?

pola

na

"Grodzisko I" i _"Grodzisko II"

_jest

_sztuczny.

_Ca?y

ten

obszar

_zajmowa?a

_pierwotnie

_jedna,

_rozrastaj?ca

_si?,

d?ugotrwa?a

osada.

_Przyzna?

_trzeba, ?e

_istnia?y

_pewne

przes?anki,

które

_przemawia?y

za takim

_podzia?em,

a zw?aszcza

_zamkni?ty

_system rowów

_obronnych

ota-czaj?cych

"Grodzisko I". _Jednak

_obiekty

osadnicze

KL-W

_"wychodz?"

_poza te umocnienia, co wida?

_ju?

na

_planie

_J.

?urowskiego

z 1929 r.,

_który

od _strony

za-chodniej

urywa si? na obni?eniu terenu

-jarze

wcina-j?cym

si? w

_cypel.

Na

_po??czonych

_planach

"Grodziska

I" i "Grodziska II",

_wyst?puje

w _tym

_miejscu

pozbawio-ny obiektów pas o szeroko?ci niewiele

_ponad

10 m,

a

_dalej

_wyst?puj?

one a? do

_granicy

obszaru

_zbadanego

w 1930 r.

_(Ryc.

_8). Nasza

_próba

scalenia

_obydwu

_planów

jest

zapewne obarczona

b??dem,

ale

-jak

si?

wydaje

-niewielkim. "Grodzisko II" nie zosta?o zbadane w

ca?o-?ci, a

_{weryfikacyjne}

_prace Z.

_{Podkowi?skiej}

z

_zespo?em,

zakrojone

na

_niewielk?

_skal?,

równie? nie

_da?y

odpo-wiedzi na

_pytania

_zwi?zane z

_zasi?giem

_osady

i

przebie-giem

rowów

_obronnych.

_Niestety

nie uda?o _si? nam

zgra?

planów

z bada? _J.

?urowskiego

z

_planami

z _prac

Z.

_{Podkowi?skiej.}

Plan

_zbiorczy

_obiektów, na

_którym

"Grodzisko I" z bada?

_{przedwojennych}

_po??czone

_jest

z

_wykopami

z lat 1956 i 1958

_opublikowany

zosta? w

zna-cznym

zmniejszeniu

(Z. Podkowi?ska, D. Rauhut,

Z. Krzak _{1959a, ryc. 1,2; 1959b, ryc. 1,2;} Z.

Podkowi?-ska 1960b, ryc. 1, 3).

Brakuje

wi?c

danych

umo?liwia-j?cych

scalenie

_planów,

a

_ponadto

w

_publikowanej

do-kumentacji

stwierdzono

_niezgodno?ci

w

_lokalizacji

wykopów

z bada? Z.

_{Podkowi?skiej.}

Na _powa?ne

_problemy

natrafia

_lokalizacja

pochów-ku w

_jamie

16. Z

_próby

_po??czenia

_planów

"Grodziska

I" i "Grodziska II" oraz naniesienia na nie

_wykopów

z lat

1956 i 1958, a tak?e z

_informacji

_zawartych

w

sprawo-zdaniach Z.

_{Podkowi?skiej}

_wynika,

?e

_wykopy

VII iVIII

znajdowa?y

si? w

_{pó?nocno-wschodniej}

_cz??ci

"Grodzi-ska II': a

_wykop

VIII niemal w ca?o?ci

_wykracza?

_poza

obszar

_zbadany

_{przez J.}

_?urowskiego

w 1930 r. Zatem obiekt 16

_znajdowa?

_si?

_{najprawdopodobniej}

na

pó?no-cny wschód od

skupiska

grobów

101, 121 i 122, nie

sposób

jednak

ustali? w

_jakiej

_odleg?o?ci.

W

_obydwu

_cz??ciach

stanowiska

_odkryto

_ponadto

groby

ludzkie w

_ró?nym

_stopniu zniszczone. O

"Gro-dzisku I" _J. ?urowski _(1930c, s. ₃₁₎

_pisa?,

?e Ziemna ta warownia

_zniszczy?a

_oprócz

_szeregu ziemianek

prawdopo-dobnie tak?e i

_groby

_kultury

ceramiki

_malowanej.

Pra-cuj?ce

nad

_monografi?

_Z?otej

Z. Podkowi?ska i D.

Rau-hut

_pozostawi?y

notatki, z

_których

_wynika,

?e o

przyna-le?no?? do KL- W

_podejrzewa?y

6 obiektów z

"Grodzis-ka I": 37

-grób

zniszczony

KCMI8,

137 - KC

W, bez

uk?adu

_{anatomicznego,}

_fot.

_444, 149a - KCM - nie

ry-sowany, brak

fotografii,

247

-KCW?, 406

-KZ/KCW?,

442 - KCW?, KCSz?, brak

rys. i

fot.

[jama

osadowa] i 7

15

Wzakresie _{atrybucji kulturowej} obiektów _{osadniczych opieramy si?}

na _{informacjach zawartych} wkomunikatach J. ?ur o w sk ie_go _(1930;

1932; 1934) oraz w_katalogu Z. _{Podkowi?skiej} i D. Rauhut.

16

Niestety, Z. Podkowi?ska _prowadz?c badania _{weryfikacyjne} na "Gro-dzisku II" numerowa?a ods?aniane _obiekty od _pocz?tku. W_zwi?zku z_tym

do numeru 17 oznaczenia obiektów _{s? zdublowane.}

Na

_polach

"Grodzisko I" i _"Grodzisko II" w

_Z?otej,

poza rowami

obronnymi

i

wielk?

liczb?

jam

osadni-czych,

odkryto

równie?

_groby

ludzkie KL- W Z

"Grodzi-ska I"

_pochodzi

_tylko

_jeden

_grób

390,

_{wyeksplorowany}

w 1929 r.

_Po?o?ony

_by?

on w

_zachodniej

_partii

stanowi-ska,

_mi?dzy

zewn?trznym rowem V/3 a rowem 11/5,

17

Na _{podstawie planów} "Grodziska II': _odtworzonych przez Z. Krzaka iJ. Budziszewskiego.

18

Cytujemy dos?ownie: KCM

-kultura ceramiki _malowanej, KCSz - kul-tura ceramiki _sznurowej, KCW - kultura ceramiki

wst?gowej, KPDz - kul-tura _{pucharów dzwonowatych.}

E

o

Q

O

N N o 0: ..<:) o o oo ? o?o <fu o o 0° o C? o O o ? O o Oo 00 O E o LD o

> I : . i---r----I : I ' : \.. I ••• I ... I I I I I --- --1---1 --- ---+---I I I :_---- --- --- --- ---1--- - ---,---I I I 1 I 1 I I I I I I I 1 E o N i :---++-'...3....-'" ...---'- __ ----1 I :

I

: I I 1 I : I :

!

_l

i

!

_____________ L ...J

I

I

co .c u "'C Q) en

n

I

T

>< CI') I _J: I

?

? ? ·N

?

'"O o _·N ;... q '"Oo ;... d P ? (l) ? .? +-' ? o +-' o N N 0\ 0\ u ? p::biJ