Przegląd literatury historyi Żydów w Polsce.
I. 1907-1909 — 11. 1909-1911. ( z d o d a t k a m i z lat p o p r z e d n i c h ) . (C ią g d a lsz y ).C z ę ś ć II, 1909 — 1911.
I. B ib lio g ra fia .18 9 ) W Z eszytach
Revue des Etudes Juives
(P aryż) tom 6 3 i 64( 1 9 1 2 ) je s t b ib lio g rafia h isto ryi żyd o w sk iej w o gó le do r. 1 9 1 0 , o p ra cow ana przez В a c h e r a (dzieła h eb rajskie) i L i b e r a (dzieła w in nych ję zy k ae h ).
19 0 ) W
M itteilungen des Gesammtarchivs der deutschen Juden
B e r l i n (E u gen T ä u b 1 e r) tom I 19 0 9 , str. i i i — 1 1 2 N r. 1 2 7 — 1 3 2 , tom II 1 9 1 0 N r. N r. i i i — 1 1 5 , 1 3 7 ,1 3 8 , 14 0 — i
42
, 1 8 2— 18 3 , 1 8 5— 18 6 , 19 7 — 20 0, 20 3, tom III 1 9 1 1 / 1 9 1 2 (za ro k 19 10 ) N r. N r. 1 — 10 , 9 1 — 99, w szystkie m iasta w P o zn ań sk iem .1 9 1 ) W
M onatschrift f ü r Geschichte und W issenschaft des J u
dentums (W ro cław ) po d aje każdego ro k u B r a n n b ibliografię ju d aik ó w ,
w śró d k tó rych tu i ow dzie judaicum -polonicum .19 2 ) W a c h s t e i n B e r n a r d D r .: K a ta lo g d er S a lo K o h n ’- sch en S ch e n k u n g e n . I B ü ch e r aus der Sam m lun g des R a b b in e rs B e e r Fi'iedm ann, S a d a g ó ra . W ie n 1 9 1 1 . G ilh ofer u R an sch b u rg X V I I I + 2 1 э.40. Z a w ie ra 9 2 3 dzieł h eb rajskich, zeb ran ych przez je d n e g o z sad o gó rsk ich cadydców. W y d a w c a — znakom ity z n aw ca lite ra tu ry h eb rajskiej-—o k reślił każde dzieło w sposób naukowy'·, a cało ść poprzedził wstępem o d ru k a rzach i drukarn iach p o l s k i c h (V erz eich n iss d e r ö stlich en D ru cker). Z e sta w ie n ie p ie rw sz e w literatu rze rzuca dużo św iatła n a przedm iot. D zieła k a talo g o w a n e pochodzą z drukarń z B e rd y c z e w a , B ia łe j C e r kw i, B ro d ó w , D ubna, H ru b ieszow a, Jó z e fo w a , K o rc a , K ra k o w a , L w o w a , i t. p. i t. p. N a jstarsz e druki pochodzą z K ra k o w a (15 6 9 ), L u b lin a ( 15 7 3 ) , Ż ó łk w i (16 9 6 ); in n e (K o rzec, L w ó w i t. p.) m ają drukarzów do piero w drugiej po ło w ie X V I II w ieku. — Ilo śc io w o je s t tam na pierw - szem m iejscu L w ó w (8 1 druków ) Ż ó łk ie w (54 druków ), K ra k ó w ( 18 ) , K o rz ec ( 15 ), Ży'tom ież ( 13 ) i t. p).
244 P R Z E G L Ą D L I T E R A T U R Y H I S T O R Y I Ż Y D Ó W W P O L S C E .
19 2 a ) F r e i m a n n A . K a ta lo g d er B ib lio th ek d er israel. R e li gio n ssch u le zu F ran k fu rt a/M. F ran k fu rt nad M enem 19 0 9 , str. 2 0 1 + 69, 8°. 19 2b ) L ö w e n s t e i n (M osbach): S p is hebr. p ieśn i h isto ryczn ych w B o d le ja n a . [Z eitschrift f. hebr. B ib lio grap h ie 1 9 1 0 str. 12 5 — 12 7 ]. D o P o lsk i odnoszą się:
r. 16 2 3 . N a u w ięzienie C han och a w G n ieźn ie. K atal. S te in sc h n e id e ra N. 1 5 1
r. 16 2 9 . A u to b io g r. H e lle ra (M gilath E iw a ) rym o w an a „ N. 16 3
r. 16 4 8 . P rz e śla d o w a n ie
Żydów
w P o lsc e i n a L itw ie N. N. 1 7 1 i 17 4 r. 1 6 9 1 . M ęczen n icy w W iln ie N. 20 2, r. 16 9 6 i 1 7 1 6 . P rz eślad o w a n ia w P ozn an iu N. N. 2 0 5 i 2 2 3 , r. 18 3 5 . P o ża r w Ż ó łk w i N. 280, r. 1 8 8 1 P o g ro m w K ijo w ie N. 298.19 3 ) Z e i t l i n W .: B ib lio te ca S io n istica . H eb räisch e S ch riften über Sio n ism u s 1 8 5 2 — 19 0 5 , F ran k fu rt nad M enem , 19 0 9 , str. 34.
II. O pracow ania encyklopedyczne.
19 4 )
Jewrejskaja Encyklopedja
[Obacz w yżej N r. 7]. W latach19 0 9 — 1 9 1 1 w y sz ły tom y V I — X I, ob ejm u jące słow a G a d a ssy — O bszczy- na. Z w iększych artyk u łó w w tom ie V I w odn iesien iu do P o lsk i z n aj dujem y: G a licy a , H ask ala, G etto (W isznitzer, B alab e n , H essen ), G in z burg, G ro d n o i gub. gro d zień ska, G ottlieb, H irsch en b erg (m alarze i t. p.). W tom ie V II D rohobycz, E k a te ry n o sla w , D ubno, Zabłu dó w i t. p. W to mie V III E liasz z W ilna, ob cy Ż y d z i w u staw o d aw stw ie ro sy jsk iem , sztuką (iskustw o), Is se rle s M ojżesz, H isto ry o g ra fia , Je s z ib y w P o lsc e; w tomie IX : K a h a ł, K a z io n n a ja je w r. ulica, K araim i, Kijów ', K o w n o . K ra k ó w , K rochm al N achm an, K u rla n d y a , K am ien iec P o d o lsk i i t. p.;
w
to mie X : L e w in so h n , lipskie jarm ark i, Lilienblum , L ilie n tal, L e sz n o , L ite ratu ra n o w o h eb ra jsk a i ż arg o n o w a, L itw a , litew sk i sejm , Lublin, L w ó w , M en d elso h n i t. p., w I X tomie: Mińsk, M ohilew , M oskw a. L u d n o ść R o s s y i, N ikołajew , M ikołaj I i II, O bw in ienie Ż y d ó w o m ord rjńual-n y i t. d. T o m y późn iejsze (od VI) są lepiej illustrow 'ane, choć pod
tym w zględem m ożnaby o w iele w ięce j zrobić. C ie k a w e je st, że z d a lekich (np. japoń skich) miast zn ajd u jem y ry c in y , n atom iast brak n a j p ię k n iejsz ych zabytków' sztuki rodzim ej i blizkiej. N a o gó ł p race b a r dzo dob re, choć, ja k w każdej e n c y k lo p e d y i, n ierów n o m iern e. W y d a w n ictw o nadzw yczaj pożyteczn e dla laik ó w i uczonych.
19 5 ) O c a r I s r a e l . H eb rajsk a en c y k lo p e d y a w y c h o d z i
w New-
yorku
pod re d a k c y ąEisensteina
w ję z y k u hebrajskim . D otąd w yszło 5 tom ów. N ie ste ty nie dorów nyw nije ta en c y k lo p e d y a ani a n g ielsk iej an i ro s}'jsk ie j ani doborem artyku łó w , ani w sp ó łp raco w n ik ó w . W y d a w c a ch ce p o zysk ać w sz y stk ie sfe ry , n aw et u ltrao rto d o ksyjn e i n ad aje p e wnym art}'kułom k ieru n ek, g o d n j' śred n io w iecza. W sz y stk ie n o w e w y nalazki chce on odszu kać w biblii i talm udzie, n o w e o d k rycia a ssy ry o - lo giczn e w'prost n eg u je, natom iast p o św ięca n ajw ięcej m iejsca tra d y c y i i re lig ii ż yd o w sk iej, cz erp iąc pełnem i rękam i z p od ręczn ik ó w i e n c y kloped yi n iem ieck ich . Nie dziw, że ob szern a re cen z y a, p o św ię co n a p ie r w szym tomom tej en c y k lo p e d y i w w arszaw sk iejElacefirze, b yła je d n y m
w ielkim spisem niedorzeczności, tamże zaw artych.19 6 ) P h i 1 i p p s o n M a r t i n Dr . P r o f . :
Neuste Geschichte des
jüdischen Volkes
tom III L ip sk 1 9 1 1 [tom i — 2 ob. w }'żej N r. 9]. T omP R Z E G L Ą D L I T E R A T U R Y H I S T O R Y I Ż Y D Ó W W P O L S C E .
ten obejm uje w yłączn ie d zieje Ż y d ó w w R o s s y i i w K ró le s tw ie od w stąpien ia n a tron M ikołaja I do n a sz y ch czasó w . N iestet}', dobra w o la autora rozbiła się o zupełną n iezn ajo m o ść ję z y k a p o lsk ieg o , ro sy jsk ie g o , h eb rajskiego i żargon u ż yd o w sk ieg o ; d latego p o słu giw ał się autor dru- gorzędnem i źródłam i n iem ieckim i, oraz w yciąg am i, dlań rob ion ym i przez innych. N ajfataln iej w y p a d ło K ró le s tw o , w którcm użyto w p ro st dat i faktów , podan ych przez N u s s b a u m a w V tom ie je g o h istoryi. N ie ma ted y zupełn ie n o w szych bad ań , a ju ż do udziału Ż y d ó w w p o w sta niu listopadow em i stycz n io w e m n ie zn ajd zie się p ra w ie nic. H isto rya Ż y d ó w w R o s s y i i P o ls c e w in n a dać odpow iedź na dzisiejszy stan n apięcia n a ro d o w e go w K ró le stw ie , w in n a zaw ierać przesłan k i, z k tó rych w y n ik a łb y d zisie jsz y „w n io se k "', lecz do teg o trzeba było znać stosun ki w K ró le s tw ie z au to p syi, z ż yc ia , z toku dziejów , a nie z lu źnych, u rw an ych no tatek h istoryczn ych . L e cz panu P h ilip p so n o w i od m ów ić nie m ożna zasługi, że on p ie rw sz y sp ró b o w ał n a k reślić syn tezę d ziejów żyd o w skich na tym o b szarze ziem ; nie je g o w ina, że prób a się nie udała. L e p ie j i dokładn iej są o p ra co w an e n ajn ow sze c z a sy od po grom u r. 1 8 8 1 w R o s s y i, do K o n sty tu c y i paźd ziern iko w ej (19 0 5 ) i p o grom ów n a jn o w szy ch . T u taj m iał auto r obfity m ateryał dzien n ikarski i sz e re g znakom itych w y d a w n ictw o stosunkach w śród ż yd ów r o s y j skich.
19 7 ) F r ü h l i n g M o r i t z : B io g ra p h isc h e s H andbuch, d e r in dei-
κ.
u. к ö ste rr ung. A rm e e und K rie g sm a rin e aktiv ged ien ten O fficiere, A rzte, T ru p p en rech n u n gsfü h rer und so n stigen M ilitärbeam ten jü d isch en Stam m es. W ien 1 9 1 1 , str.* 2 2 4 4 0. D o kład n y re g e s tr oficerów i le k a rzy żyd. i w ych rzczo n ych , w śró d nich m n óstw o z G a licy i. D o h isto ryi Ż y dów w G a licy i źró d ło n a d er w ażn e, ileż e m a tery a ł a rc h iw a ln y zacze r p n ięty z m in isterstw a w o jn y w W iedniu.III. M a t e r y a ł y.
a) Z b io ry a k tó w , p ra w , d y a ry u s z y se jm o w y ch .
19 8 ) T ä u b l e r E u g e n D r .: A k te n In v e n ta r der S y n a g o g e n -G e m e i n d e M ärk isch F ried lan d
(Fryd la n d ek
). G . A . d. d Ju d e n 19 0 9 str. 7 1 — 80. A kta z aczy n a ją się z rokiem 17 5 8 i są w G esam m tarchiv w B erlin ie.19 9 ) T e n ż e : A k ten -In v en ta r d e r S y n a g o g e n -G e m e in d e D eutsch- K ro n e
(W ałcz)
j. w . str. 90 — 9 3. A k ta zaczy n a ją się z rokiem 16 2 3 i są j. w 200) T e n ż e : A k ten in ve n ta r d er S j'n a g o g e n -G e m e in d e : a) T h o rn(Toruń)
j. w . 19 0 9 str. 1 — 5, b) B ro m b e rg(Bydgoszcz)
str. 1 2 — 24, c) K ro to sch in(Krotoszyn)
str. 29 — 36. 2 0 1 ) B e r s o h n M a t i a s : D yp lom ataryu sz, d o ty c zą cy Ż y d ó w w daw nej P o lsce, na źródłach arch iw a ln yc h o sn u ty ( 13 8 8 — 17 8 2 ).Dzieło
pośm iertn e, w yd an e staraniem ro d zin y. W a rsz a w a 1 9 1 0 , str. X X X V II-)-
266. Ju ż nazw a „
D yplom ataryusz
“ dość dziw n ie brzmi, ileże w h isto-a-246 P R Z E G L Ą D L I T E R A T U R Y H I S T O R Y I Ż Y D Ó W W P O L S C E .
tyczn ej. A u to r po d aje w grubym tom ie re g e s ty aktów , dot3mzących
żyd ó w , a zaw artych w
Metryce koronnej, n ieraz zaś caie dokum enty, lub
obszerne w yjątk i z nich. N iestety, nie doczekał p. B e rso h n wj^dania tego dzieła, a ro d zin a n ie p rzejrzała ręko p isu i oddała go drukarzow i. T em m ożem y so bie w ytłu m aczyć, że trzy akty dw a ra zy wj^drukow ano w tym tomie, ( 3 17 = 3 0 0 , 3 3 0 = 3 0 1 , 3 3 1 = 3 0 7 ) że p rzed ru kow ano k ilk ad zie siąt aktów , w y d a n y c h ju ż w III tom ie
Rusko-jewr .-arehiwa
(B ierszad z- k iego) i spostrzeżon o to dopiero po ukończeniu druku. Nie do d a ro w a n ia są niezliczo n e b łę d y w p rz ep isy w an iu i to te sam e, które ju ż raz p op ełn ił autor w sw oim „T o b ia sz u K o b n ie “ i „S ło w n ik u b io graficzn ym “ . A ju ż błędem nie do przeb aczen ia je s t regestu m N r. 3 5 5 o cechury
baków,
g d y w tekście je s t w y ra ź n ie: „dam us facultatem ... p isto rib u s...“ ,a m owa o m ieleniu zboża. Z e
p istor
zn aczypiekarz, o tem w in ien
w iedzieć w y d a w c a dokum entów h istoryczn ych .
Mimo steku b łęd ó w w y d aw n icz y ch i rz eczo w ych , mimo całkiem
d o w o ln ego doboru całych dokum entów i re g e stó w , mimo b rak u
setek
in n ych re g estó w [porów naj z w yd aw n ictw em re g e stó w z M etryki K o ro n n ej W i e r z b o w s k i e g o ] , m usim y przyznać książce B e rso h n a p e w ną w a rto ść, ileże bodaj w części o ry e n tu je badacza w tre śc i M etryki K o ro n n e j. L e c z g d y W ie rz b o w sk i d o k oń czy sw e w y d aw n ictw o , w ó w cz as stanie się ten „D jrp lo m ataryu sz“ zupełnie zbędnym .
2 0 2 .
Regesty i nadpisy.
S w o d m ateriałów dla isto ry i je w r e je w w R o s y i (80 — 18 0 0 g.). T o m II ( 1 6 7 1 g — 17 3 9 ) . P e te rsb u rg 1 9 1 0 . (W yd. żyd. h istor.-etn ograficzn ego T w a). — O m ów ienie I tomu, obacz nasz „P rz e g lą d lite ra tu ry “ 19 0 8 N r. 29 5. P o d o b n ie jak I tom, tak też i ten stan o w i w jrdatny in d eks do kilkuset tom ów, drukiem w yd an ych aktów ró żn ych in sty tu cy i n au ko w ych . Do dziejówLitw y i R u s i
m am y tu zn a kom itą oryentac3?ę, zw łaszcza, że w y d a w c y p od ali tak ob szern e ekscerptyc, że m ogą one p ra w ie w z u p ełn o ści zastąpić ca ły tekst. N adto m am y tutaj ob szern e w y ją tk i ze w spó łczesn ych pam iętników , re la c y i posłów', k sią żek i broszur d ru k o w an ych i t. p. R azem je s t 7 3 7 zapisek, n ieraz p ier w szej w agi, tak, że z n iecie rp liw o ścią należ3T czekać koń ca całej p racy.B y łb y ostateczny»· czas, b yśm y otrzycmali takie re g e s ty do h istoryi Ż y d ó w w K o ro n ie .
20 3) K u t r z e b a S t .: Z b ió r aktów do h isto ry i u stroju sąd ów p raw a p o lsk ie g o i k a n c e la ry i sąd o w y ch w o jew ó d ztw a K ra k o w sk ie g o z w iek u X V I — X V III. A rch iw u m K o m isy i p raw n . A k ad . Um. w K r a k o wie. Т о т V III. II. K ra k ó w 19 0 9 . Z b ió r ten zaw iera w sz y stk ie porządki w o jew ó d zk ie dla Ż y d ó w i kilka n o m in acyi sęd zió w żyd., oraz rotę p rzy się g i starszych kah aln ych i szko ln ik ó w . W y d aw n ictw o nadzwymzaj p o trzebne.
204) K r z y ż a n o w s k i S t a n . D r .: P ra w a , p rz y w ile je i statuta m iasta K ra k o w a ( 15 0 7 — 1 7 9 5
)
tom II, z eszy t 3, ( 15 8 7 — 16 8 6 ).Acta
historica tom X II. K ra k ó w , 1 9 1 0 . Je s t to d o k o ń czen ie w ie lk ie g o zbioru
dokum entów krak ow sk ich w y d an e g o przez ś. p. prof. P ie k o siń sk ićg o i p rzerw an a w sku tek je g o śm ierci. P o za m nóstw em sp ra w ż yd o w sk ich , podn osi dla nas w a rto ść teg o tomu d o k ład n y in d eks im ien n y i rzeczo w y , u m o żliw iający użycie całeg o dzieła. P ro f. K a c z a n o w s k ie m u n a le ż y się w d zięczn o ść za k o n ty n u a cy ę tego w y d aw n ictw a.P R Z E G L Ą D L I T E R A T U R Y H I S T O R Y I Ż Y D Ó W W P O L S C E . 2 4 7
205) B a l z e r O s w a l d : C o rpu s ju ris polo n ici, tomu IV , z e sz y t I ( 1 5 2 3 — 15 2 6 ) K ra k ó w , 1 9 1 0 . Kilka- dokum entów o żydach.
206) J o f f e J . D r .: R e g e s te n u. U rkun den zur G esch ich te d. J u den in R ig a und K u rlan d . H e ra u sg eg e b e n vo n d er R ig a e r A b te ilu n g des V e re in s zur V e rb re itu n g v o n B ild u n g un ter den Ju d e n in R u s s land, Z e s z y t I R y g a 1 9 1 0 , od r. 1 5 3 6 — 1 7 1 0 . Z e sz y t II R y g a 1 9 1 1, r. 17 0 7 — 17 2 9 . D o R y g i p rz y b y li Ż y d z i d opiero po dczas rząd ów p o l skich t. j. w r. 1 5 6 1 . B y li to Ż y d z i lite w scy , któ rzy ju ż daw n iej ja k o kupcy d ob ijali się do bram tego m iasta. D alsze dzieje Ż y d ó w stan o w ią jed n ą w ielką w alkę o p raw a h an d lo w e i m ieszkanie w K u rlan d yi. R e gesta, podan e przez Jo ffe g o , ro z św ie tla ją nam p rz ed ew sz j'stk iem sto su n k i ekonom iczne; p o je d y n cz e stresz cz en ia są bardzo o b szern e, tak, że zu pełnie zastęp ują akta. J e s t ich razem 28 7.
20 7) F r i s s A rm in D r. W e i s s M aur. D r.:
Monumenta
Hun-gcu'iae Judaica
publicari fecit S o c ie ta s littera ria h u n garico -ju d aica.Tom I ( 10 9 2 — 15 3 9 ) B u d ap eszt 19 0 3 . R z ecz bardzo w ażna dla stw ie r dzenia tekstu p rzyw ileju b o le sła w o w śk ie g o z r. 12 6 4 . M am y tutaj pod Nr. 2 2 tenże sam tekst w w ydaniu B e li IV z 7 gru d n ia 1 2 5 1 1-., a przez je g o z e sta w ie n ie z tekstem austrjm ckim ( 12 4 4 ) i czeskim (12 5 4 ) m o żem y ustalić tekst polski. N ad to ro z św ietla ją akta stosun ki h an d lo w e i sąsiedzkie z P o lsk ą za L u d w ik a W ę g ie rsk ie g o . N ajstarsza w zm ianka 0 Ż y d a ch z r.
1092.
208) K o n o p c z y ń s k i W ł a d . : D y a ry u sz sejm o w y z r. 17 4 8 . W y d . T w a nauk. w a rsz aw sk ie g o . W a rsz a w a 1 9 1 1 . N a tym sejm ie p rzy go to w an o p raw ie całą reform ę p o g łó w n e g o żyd o w sk ieg o , p rz ep ro w a dzoną w r. 17 6 4 , d latego m nóstw o tam p ierw szo rzęd n ej w agi sz c z e g ó łów o Ż y d a ch . Na końcu in d eks rz eczo w y.
209) P r o c h a s k a A n t . : L a u d a sejm ikovre. T o m II. L a u d a W i- szyń sk ie 16 4 8 — 16 7 3 . [Ob. w yżej Nr. 10 ]. A k ta gro d zk ie i ziem skie t o m 'X X I . L w ó w 1 9 1 1 . N a o gó l szlach ta się spraw am i ż3'dow skiem i n ie zajmowmła; punkt, k tó ry się re g u la rn ie po w tarza, stanowdą je d jm ie p o datki ż yd o w sk ie. D o piero gd}' ja k iś w y p a d e k s z c z e g ó ln ie js z y zw ró ci u w agę sejm iku na Ż y d ó w , w ó w czas zap ad a w tej k w e s ty i u ch w ała 1 w p isu je się ją do in stru k cyi posłow i. I tak p ra w ie w sz y stk ie p ro c e sy o t. z w. m o rd erstw a rytu aln e w e L w o w ie lub P rz e n ^ ś lu w y w o łu ją ja kąś uchw alę w W iszn i, lecz na o g ó ł z ad o w a la s ię sejm ik gro źb ą, że g d y b y się taki w yp ad ek pow tórz}'ł, skaże się Ż y d ó w na w y g n a n ie . R ó w n ież p o ru sza szlach ta k w e s ty ę ż y d o w sk ą , ilek ro ć chodzi o u su n ię cie p leb ejó w od urzędów' i dzierżaw d ochod ów pu blicznych.
P ra c a p. P ro ch ask i j e s t — ja k w sz y stk ie in n e tego au to ra —
-wzo
rowa,,
a d o sk o n ałe in d eks}' u łatw iają szy b k ie i do k ład n e k o rz ysta n ie z o gro m n ego volum inu.b) Pam iętniki, kroniki i zbiory listów.
2 10 ) W e n g e r o f f P a u l i n e : M em oiren e in er G ro ssm u tter. B il d er aus d er K u ltu rgesch ich te d er Ju d e n R u ssla n d s im 19 Jh n d t. m it. G e le itw o rt v o n D r. G u stav K a r p e i e s. T om I. 19 0 8 , tom II, tom II 19 x 0 , B e rlin M. P o p p elau er.
2 4 8 P R Z E G L Ą D L I T E R A T U R Y H I S T O R Y I Ż Y D Ó W W P O L S C E .
je s t cie k a w y opis życia p ry w a tn e g o Ż y d ó w litew skich w p ierw szej po ło w ie X I X w. A u to rk a k re ś li z w ielkiem ożyw ien iem ów przełom , ja k i się z a ry so w a ł w życiu żyd o w skiem w chw ili w ta rg n ięcia k u ltu ry z a chodniej w dom y żyd o w sk ie. J e s t też k ilk a sce n h istoryczn ych , n a ry so w a n y ch z p o ry w a ją c ą tr a g e d y ą: przen iesien ie Ż y d ó w w B rześciu L i tew skim na n ow e m iasto, p rzyb ycie dra L ilie n tala na L itw ę , czasy M iko łaja I i t. p.
2 i i )
Die Memoiren der Glücket von Hameln
(16 4 5 — 1 7 1 9 ) ·w tłum niem . B e r ty P a p p e n h e i m . W ie d e ń , nakł. p ry w a tn y dra S t e fana M ay e ra i dra W ilh elm a P ap pen h eim a. 1 9 1 0 , stro n 3 2 0 . P ie r w sz e o ry g in a ln e (n iem iecko-żydow skie) w yd an ie wj^szło w r. 18 9 6 (F ra n k furt n/M) staraniem niezapom n ian ego prof. K auffm ann a. P am iętn ik i te są kopaln ią m ateryału h istoryczn ego do dziejó w żyd o w sk ich w e w sz y st kich k ra jach E u ro p y , a w ięc i w P o lsc e . D o w iad u jem y się o szkołach w P o ls c e , o to w arach tamże im portow anych, w ych o w an iu , w p ływ ie p o l skich Ż y d ó w na sw y c h n iem ieckich w sp ó łw y z n a w có w i t. p. O becnie ( I 9 I 3 ) w ych o d zi w B e rlin ie III nakład tych pam iętników (Jü d. V e r la g ) .
2 x 2) L o e w e H e i n r i c h : M em oiren ein es p o ln isch en Ju d e n · L e b e n se rin n e ru n g e n vo n M osche W a sserz u g . B erlin 1 9 1 1 , stron 6 + 2 8 . C ie k a w a (hebr) autob iografia żjM a, u ro d zo n ego w S k o k a ch w P ozn ań - skiem w r. 17 4 0 . P rzech o d ził on różne k oleje, aż osiadł w P łock u , gdzie p rz eż y ł czasy n a p o le o ń sk ie i umarł około r. 1 8 1 8 .
г г г а ) L a m m L o u i s : N ehem ias Ju d a L e ib , ein M ärtj'rer für den Ju d en leib zo ll. B e r lin 1 9 1 0 , str. 19 . P am iętn ik żeb raka z 18 w iek u , po ch o d ząceg o z P rz ew o rsk a , w lo k ą ce g o się przez P ru s y . R z ecz n ader ciekaw a.
2 1 3 ) P a p e r η a A . J .: Iz n ik o łaje w sk o j je p o c h j'. W ospom in a- nia. P iereżyń oje II (P e te rsb u rg 1 9 1 0 ) str. 1 — 5 3 i c. d. W spom nień. P ie re ż y to je III ( 1 9 1 1 ) str. 2 6 4 — З64. N adzw yczaj to ciek aw e zapiski z m ałego m iasteczka na L itw ie (K o p yl) z p o ło w y X I X w.
2 1 4 ) L i w e r a n t ; Prydduczenie je w r e ja w o w rem ia połsk. woz- stan ia 18 6 3 g. J . S t. 1 9 1 0 , 3 7 8 — 39 0 . P am iętn ik
żyda
ja n o w sk ie g o z r. 18 6 3 , w rogi pow staniu polskiem u i P olak om . P o w s ta ń c y czj^hali r.a życie autora.2 1 5 ) K a t z e n e l l e n s o h n A . S .: R azsk az m ojej babuszki, J . S tar. 1 9 1 0 , str. 6 0 7 — -i i. O porjrw aniu dziew cząt za M ikołaja I.
2 16 ) S p i e g e l : S zapisok K an to n ista. J . S t. 1 9 x 1 . pg. 24 9 — 25 9 . A u to b io gr. p isarza w o jen n ego , u rod zo n ego w zasław skim pow iecie na W o łyn iu i zab ran ego w ch łopięcym w ieku do w o jsk a . 'Ż y ł w T o bolsk u.
2 1 7 ) K r y p p e L : Iz zapisok em igran ta 1 8 8 1 g . J . S t. 1 9 1 1 pg. 3 7 2 - 3 8 8 .
2 1 8 ) K ro n ik i, o p isy i e le g ie h eb rajsk ie z czasó w C hm ielnickiego,
I.
Jawein Mecu la
t. j. b agn o g łęb o k ie. K ro n ik a zdarzeń z lat 16 4 8 —16 5 2 , n a p isan a przez N atana H a n n o w e r a z Z a sła w ia i w y d an a po raz pierwszym w W e n e c y i w r. 16 5 3 . P rz e ło ż y ł z o rygin ału i opatrzył w stępem i ob jaśn ien iam i dr M a j e r B a l a b a n . R u ś 1 9 1 1 , str. 4 6 — 63, 1 5 2 — 1 76, 28 5 — 300 , 3 9 7 — 4 1 2 . C ało ść w y sz ła w odbitce w r. 1 9 1 2 n ieco ro zszerzo n ej i o patrzon ej in d eksem im ion w łasn ych (nie
w
handlu).P R Z E G L Ą D L I T E R A T U R Y H I S T O R Y I Ż Y D Ó W W P O L S C E . 2 4 9
2 1 9 ) K a g a n - D u b n o w : N o tatk a hebr. o zdobyciu B y c h o w a w r. 16 4 8 . J . S t. 1 9 1 1 , str. X 14 — 16 .
22 0 ) N aro d n aja p ie śn ią o k azacko j rie z n ie w B a r ie 16 4 8 g. [Żargon, p ieśń o rzezi w B arze]
Piereżytoje
III 1 9 1 1 , str. 3 7 8 — 9. (Z e zbiorów L i t y ń s k i e g o ) .2 2 1 ) L i t y ń s k i:
Kina a l gzejras Ukraina
,
Hausfreund
S p e k-t o r a . W a rsz a w a 1 9 1 0 , str. 5 3 — 57 , Ż a rg o n o w a pieśń n a rzeź humań- ską (17 0 8 ).
2 2 2 ) W a c h s t e i n - L a n d a u : Jü d isc h e P riv a tb rie fe aus dem J . 1 6 19 . W ie n 1 9 1 1 . K ilk a d z ie sią t listów żyd o w sk ich , p isa n ych z P r a g i do W ied n ia i p rz y ch w y co n y ch w drodze p rzez w o js k o w j' patrol ce sa r ski (w o jn a trzyd ziesto letn ia). T e k s t o ry gin a łu i tra n sk ry p c y a łaciń ska, w stęp i sło w n iczek . M nóstw o szczegó łó w o P o lsc e , szcze g ó ln ie o Ż y dach k rak o w sk ieh . Do po zn an ia ro z w o ju żarg o n u ż yd o w sk ie g o n ie o c e n io n e źródło.
2 2 3 ) J . K . A . (Jew ish K o lo n isa tio n A sso ciatio n ) S b o rn ik m ate- ry a łó w ob ekonom iczeskom p o ło żen ii je w r e je w w R o s s jd , 2 tom y, P e tersb u rg 19 0 4 . T o sam o po francuzku, w y d a n e w P a ry ż u tom 19 0 6 , tom II 19 0 8 . R e c u e il des m atériau x p o u r la situ ation économ ique des Isra e lite s de R u s s ie .
224)
Die Judenpogromme in Russland.
H e ra u sg e g e b e n vomsio n istisch en H ilfsfon d in L o n d o n . K ö ln -L e ip z ig 1 9 1 0 , 2 tom y. O p ra co
w an ie i
m ateryały,
na m iejscu zb ieran e.c ) Luźne m ateryały.
2 2 5 ) B a l a b a n M a j e r : M a r y n a S y r o w a je c (ad casum C atari- nae W a jg e l). A llgèm . Z tg . d. Judentum s. B e rlin 1 9 1 0 N r. 3 8 . N otatka 0 zasądzeniu n a śm ierć ch rześcian k i za p rz y ję c ie w ia r y żj'd. w D ubnie w r. 1 7 1 6 .
В a r a с G.: D w a dokum enty z 18 2 8 g. J . S ta r. 1 9 1 1 , str. 89— 95. S p r a w a m ord erstw a ry tu a ln e g o w W ieliżu.
226) B e i l i n : C y rk u la r o je w r . sam osu d ie. J . S t. 1 9 1 1 . [Ob. w y ż e j N r. 18].
227) В r a n n M.: E in V e r sc h o lle n e s L ie d . Odb, 7. F estsch rift na cześć L e v y ’ego. W ro cław . 1 9 1 1 . P ieśń A le x a n d r a G utkinda K atza na pom ord ow an ie 3 3 ludzi w P ile w dniach 2 4 — 25 k w ietn ia 16 5 6 r.
228) D u b n o w : W m ieszan ie się ustaw p ań stw , w bo rbę ch a
syd zk ą (około 18 0 0 r.) J . S t. 1 9 1 0 , str. 8 4— 10 9 , 2 5 3 — 282.
229 ) F r e i m a n A .: B rie fw e c h se l ein es S tu d en te n der M edicin in F ran k fu rt a/O mit dem in H alle stu d ie ren d en Isak W allich im J . 17 0 2 . Z tsch rift f. hebr. B ib lio gr. 1 9 1 0 . W e w stę p ie n otatka o T o b iaszu Koh- n ie lekarzu ; w H alle stu d yo w ał Ja k ó b K o h n z M esso w a n a Pom orzu 1 Jo e l B lo ch z M ięd zjn zecza w P o lsc e .
230) M e i s s 1 J o s e p h : E in M em orandum d er ru ssisch en R e g ie ru n g, (M on atssch rift f. G esch ich te u W is s . d. Ju d . 1 9 1 0 , str. x — 3 ). M e m o ryał z r. 18 4 0 n a podstaw ie p ra cy D ubnow a, K n ig i W o sch o d a 1 9 0 1 . N r. N r. IV i V .
2 3 1 ) G a l a n t J.: R y tu a ln y p ro c e s w D u n a jg ro d zie w r. 17 4 8 . J . St. 1 9 1 1, str. 2 6 8 — 85. S p ra w a d u n ajgro d zka sąd zon a b yła w K am ień cu
2 5 0 P R Z E G L Ą D L I T E R A T U R Y H I S T O R Y I Ż Y D Ó W W P O L S C E .
podolskim . N ie stety autor p rzetłóm aczyl całkiem n iep o trzeb n ie caty do kum ent z p o lskieg o n a ro sy jsk ie .
2 3 2) G o l d s t e i n S : Iz za źmudźkoj s ta r y n y J . S t. 1 9 1 0 , str. 4 0 4 — 4 10 .
2 3 3 ) T e n ż e : D w a przjH vileje O giń sk iej, dan e Ż y d o m w S ie d l cach ( 17 9 4 i 17 9 8 ) J . S t. 1 9 1 1 , str. 1 2 5 — 12 9 .
234) T e n ż e : K ’is to ry i K ra k o w sk o j je w r . o b szczyzn y X V w ,
J.
S t. 1 9 1 0 , str. 6 24 — ■ 3 1 . Układ Ja n a D łu g o sza z żydam i krak. z r. 14 6 9 . K ilk ak ro tn ie d ru k o w an y ( C h m i e l : B ib l. P rz ez d z ieck ich N r. 20, C o d e x dipl. U n iver. crac. II 2 2 3).2 3 5 ) Z p erep isk i
A.
W . G o t t l o b é r a ( 18 4 9 — 18 8 5 ) J . S t. 1 9 1 0 , str. 2 8 3 — 92, 4 1 0 — 18 , r. 1 9 1 1, str. 2 9 9 — 3 0 3 , 4 0 3 — 408. Dużo w sp ó ł czesn ych szczegó łó w , np. o cenzorze k ijow skim G rünbaum ie i t. p.2 3 6 1 H. H.: K ’isto ry i je w r. go ro d o w W e n g ro w a i S o k o ło w a w P o d lach ii. J . S t. 1 9 1 1 . K ra s iń s k i d aje p rz y w ile je lo k ac yjn e Żydom W . i S . w r. 16 6 5 .
2 3 7 ) J o f f e: B o rb a b iu rgerstw a z je w re ja m i w K u rla n d y i w X V III w. (17 5 9 ).
J.
St. 1 9 1 1 , str. 568 — 80. N adzw yczaj in fo rm u jąca re ła cy a k a n c ela ry i w ielk o ksią ż ęce j o h isto ryi Ż y d ó w w K u rlan d y i.238 ) К a g a n М.: D om asznij règlem en t w B ia lo ro ssy i (1 8 4 5).
J . S t. 1 9 1 0 , str. 1 1 0 — 17 . R o zp o rząd zen ie an tilu k su sow e o szatach i ucztach.
239 ) T e n ż e : K w ita n c y a pojm an n ika. (Z czasów M ikołaja I
18 5 5 ). K ’p ro ro czestw u o B o n a p a rtie . J . S t. 1 9 1 0 , str. 4 2 7 — 8.
240) Ż y d z i w
Połonnem
o trzym u ją przj^wilej od L u b o m irsk iej(16 8 4 ) J . S t. 1 9 1 1, str. 4 1 3 — 14 .
2 4 1) P ru sk i „S ch u tzb rie f“ dla H ersza D a w id a w B iałym stok u w r. *79 9 . J · S t. 1 9 1 1, str. 5 8 7 — 8.
24 2) B e i l i n S . C h .: P e re p is k a m ieżdu bucharskim i i
sokołow
skim i
je w re ja m i 18 0 2 g. P ie r . II ( 1 9 1 0 ) , str. 2 7 4 — 280.2 4 3) G i n z b u r g S .
M.:
Iz sw ia z k i pisem : a) L is t L ilie n ta la do G in zb u rga, b) Ż j'd z i w ile ń sc y z w ra ca ją się do o jca L ih e n th a la , c) L ist L e w in so h n a do K u lisch era . P ie r . II 1 9 1 0 , str. 2 8 9 — 29 5.244) G o l d b e r g S z . : P ry sia ż n y j list je w r. re k ru ta 18 2 9 g. P ie r . II ( 19 10 ) str. 2 8 5 —7.
2 4 5 H e s s e n J .; a) W ile ń sk a K o m isy a w spr. żyd. 18 6 6 — 69, b) p ie rw sz y żyd . p raw n ik w R o s}d (S . L . W ulf.) P ier. II ( 19 10 ) , str. 3 0 6 — 16 .
246) P i r o ż n i k o w I. J .: Iz pisem ep isko pa F ila re ta k ’ O. N. S z te in b e rg u . P ie r. II ( 1 9 1 0 ) str. 29 9 — 30 2 .
2 4 7 ) S z l i o s b e r g
H.
B.:Z
re w iz y i sen a to raA.
P o ło w co w a 1 8 8 1 r. P ie r. II 1 9 1 0 , str. 2 0 4 — 5.248) M a r k o n I. J .: R zecz o spalen iu kap itan a-poru czn ika A le x . W o z n icy n a za p rz y ję c ie re lig ii żyd o w sk iej i B o ru ch a L e ib o w a za n a w rócen ie go. P rzed ru k ca łe g o tekstu ro ss.. P ie r. II 1 9 1 0 . i — 48 III 1 9 1 1, str. 49— 80.
249) Z i n b e r g S . L .: L is t L ilie n ta la do K a tze n elen so h n a P ie r . III 1 9 1 X, str. 3 7 9 — 80.
2 50) G i n z b u r g : L is t P in s k ie ra do G o rd o n a. P ie r. III 1 9 1 1, str.
P R Z E G L Ą D L I T E R A T U R Y H I S T O R Y I Ż Y D Ó W W P O L S C E . 2 5 1
IV . M i a s t a .
a) P o zn a ń i p o z n a ń s k ie .
2 5 1) B l o c h P h i l i p p D r : D er S tre it um den M oreh des Meimo- nides in d. Gem. P o sen um die Mitte d. 16 Ihrh n drls n eb st M itteilun gen und A k ten stü ck en zur ällesten Z e it d. P o s e n e r R ab b in ats. P resz b u rg 19 0 3 , [odb. z M onatsschrift],
2 5 1a ) H e p p n e r - H e r z b e r g : A u s V e rg a n g e n h e it und G e g e n w art d er Ju d e n und d er jü d G em ein d en in den P o s e n e r L a n d e n . [Ob.
w yżej N r. 37], D otąd w yszło n o w ych zeszytó w 4 ( 1 5 — 18 ) obejm ują
cych gm in y żyd. w K ro to szy n ie , K ru sz w ic y , K u rn ik u , Labisz3m ie, L e sznie, Ł o b ż en icy, (L o b sen s), M argo lin ie, M iędzyrzeczu, M iłosław iu, M o giln ie i t. p. i ,t. p. W 18 zeszycie zaczął się druk histor}d Ż y d ó w w P oznan iu .
N a o gó ł o p ra co w an ie n ieró w n o m iern e. N ie k tó re m iasta dość o b sze rn ie u w zględ n io n e, o innjmh tylk o kilka szczegó łó w . Mimoto m oże m y w jrdaw nictw o to n azw ać użytecznem .
2 5 2 ) J a f f e : D ie S tad t P o se n unter p re u ssisc h er H errsch aft. L ip sk . 19 0 9 . M nóstw o szczegó łó w o Ż yd ach .
2 5 3 ) T ä u b l e r E u g e n : Ü b e r den E rw e rb v o n L a n d g ü tern durch Ju d e n im N etzedistrikt. M. d. G e sa m ta rch iv e s d. deutschen J . 1 9 0 9 , s t r . 9 3 — 9 7 ·
254) L e w i n L .: Jü d isc h e P ro s e ly te n in G ro ssp o len [Jah rb ch d. jü d .-liter. G es. F ran k fu rt a/M., str. 3 7 5 — 7].
2 5 5 ) W a r s c h a u e r A .: D ie deutsche G esch ich tssch reib u n g in d er p ro v. P o se n . P o z n a ń 1 9 1 1 8° stron 15 0 . [Odb. z H . Z tsch rift. P o sen torn X X V ]. O Ż y d a ch na str. 8, 2 1 , 26, 29, 64, 1 2 2 — 3 , 13 9 . D o b ry podręcznik.
256) W a s s e r m a n R .: D ie E n tw ic k e lu n g d. jü d . B e v ö lk e ru n g in d e r p ro v. P o se n und das O stm arken -P rob lem (Z tsch rft f. D em ogr. u S tatistik . 1 9 1 0 , tom V I, str. 6 5 — 76).
2 5 7 ) S t ä d t e b i l d e r aus d er P ro vin z P o sen : A d eln au , O stro w o, K oschm in, P ie sc h e n , S ch n eid em ü h le. (P o se n er P ro vin z ialb lätte r. 1 9 1 0 , 4, 10 , 28, 30. P ozn ań u M erzbacha).
258 ) B a m b e r g e r : A u s d er L e id e n sz e it d. Ju d e n in P o se n . (A u s dem P o s. L a n d e V N r. 3, 19 10 ) .
259) A l t - S c h n e i d e m ü h l (Piła). (Sch n eid em ü h ler Z e itu n g 1 9 1 1 Nr. N r. i — 4, 6, X II 19 10 ) .
260) K n ö t e l P a u l : G eschichte d. P ro v in z P o se n für w e itere K r e is e d argestellt, 3 4 illustr. i mapa. K atto w itz . 1 9 1 1 , str. 1 5 1 .
2 6 1 ) L e w i n L o u i s : A u s dem n o rd isch en K rie g e . H. M on. P o sen 19 0 9 , tom X , str. 1 8 5 - - 9 1 . R e l. Ż j'd a pozn ań skiego o zam k n ię ciu szk o ły talm udu, u staw ie p rzeciw zbytko w i, o zarazie w 1. 17 0 9 — 1 1 , g d y ze 1 5 5 dom ów zostało 10 9 , nadto re la c y e z G rodziska, F la to w a ,' Ł o b ż en ic y i t. p.
262) P r ü m e r s R .: D ie G esch ich te K u ja w ie n s mit b e so n d e re r B erü ck sich tig u n g des alten K re is e s
Inowrocław.
(H. Z tsch rft. P o sen . 1 9 1 0 , tjnn X X V , str. i — 74).2 5 2 P R Z E G L Ą D L I T E R A T U R Y H I S T O R Y I Ż Y D Ó W W P O L S C E .
S tr. 2 7 . W piśm ie bisk u pa do papieża (i7 2 8 ) sk arg a na w zrost Ż y d ó w . W r. 17 6 8 : katol. 16 0 ,9 8 8 , p ro test. 1 2 6 ,1 5 5 , żyd ó w 1 ,5 3 5 ro dzin. N a str. З7 p rzek azan ie ż}-d ó w Ja ro ck ie m u (15 0 6 ). S tr . 43 — 4. C zy n sz e żyd. P rz y w ile j z r. 1 6 8 1 . S tr. 46: r. 17 7 5:· 9 27 żydów , 52З ch rześcian.
26 3) B r e s l a u e r В.: D ie A u sw an d eru n g der Ju d e n aus der P ro v in z P o sen . D en ksch rift 19 0 9 .
264) H e r z b e r g J .: D ie poln. In surrektio n d. J . 18 4 8 und die Ju d e n in den P o se n e r L a n d e n . A llgem . Z tg . d. Ju d en tu m s 19 x 0 , tom 74, Pg· 4 7 5 — 7)·
265) L a n d s b e r g e r J .: Z u r B io g ra p h ie d. P o s e n e r M ärtyrers R e b A r je L ö b . [Jahrbuch, d. jü d . litera risch e n G es. F ran k fu rt a/M. V II ( 1 9 1 0 ) str. 3 5 1 — 5. S z c z e g ó ły z p rocesu w Pozn an iu w r. 17 3 6 .
266) L a u b e r t M.: E in e C ultur-historisch politische D en ksch rift ü b er P o se n 1 8 1 1 (Ztsch rift P o se n 19 1:0, t. X X V , str. 1 1 3 — 43, (na str. 1 1 3 , 12 7 i 1 3 2 bardzo ujem ny sąd o Ż y d a c h .
267) P r ü m e r s R .: D ie S tad t P o se n in sü d p reu ssisch er Z e it II [żtscb rft d. h. P . f. d. G . P o se n , r. 19 0 8 , t. X X III, str. 7 1 f.], S tr. 74. Słu żba nocn a w g h ecie, str. 8 3, P o ży cza n ie na fan ty str. 89, tan deta str. 92 lekarz str. 93 i 10 0 . Ghetto, str. 96, grzeban ie zmartycb str. 12 9 , cm entarz żyd ow ski.
268) W a l t e r R a b b. D r .: D ie drei ersten G ru n d e rw e rb sv ersu che d er Ju d e n in B ro m b erg (B yd goszcz) (A llg. Z tg . d. Juden tum s 19 0 7 N r. N r. 2 7 — 28). D opiero około 1 7 9 1 r. uzyskał praw o n abycia gruntu w B . Ż y d D aw id Salo m on . Z a nim poszli inni.
269) B r a n n M.: „D eu tsch K r o n e “ ( W a ł c z ) V o ra rb e ite n zur
„Germania Judaica“
M onatschrift f. G . u. W . Ju d en tu m s, 19 0 9 , str.6 7 4 —
5
·270) В i с к e r i с h W .: D er L iss a e r S e h e r S tep h an M elisch und sein V erh ä ltn iss zu C om enius. (Ztschrif. P o sen 19 0 9 tom X X I V , str. 249— 3 8 3 . S tr. 299 piyvvatn y dług.
żyd.
w L e s z n ie 15 0 0 złp.).2 7 1 ) K o h t e J .: E in e S tad tan sich t von L is s a aus d e r Mitte des 1 8 Ihdt. (H. M on. P o se n . 19 0 9 , tom X , str. 3 6 — 8). S tr. 3 7 : B ożn ica.
27 2) T ä u b l e r: N atu ralisatio n sp aten te im R e g e n z b ez irk B ro m b erg (Bydgoszcz) bis A p r il 18 3 8 , ibid. str. 2 6 — 8.
2 7 3 ) T e n ż e : Z u r G esch ich te d er D om anialabgaben in K ro to -sch in (Krotoszyn) ibidem str. 4 2 — 48.
2 7 3 )
Inowrocław
(H ohensalza). O braz now ej s y n a g o g i w . J .Isra e l. Fam ilien b latt. N r. 44, str. 6, 19 0 8 .
2 7 5)
Posen
P ro vin z . G em ein d elexik on für das K ö n ig reich P reu s- sen . N a podstaw ie spisu ludności z i gru d n ia 19 0 5 . Z e sz y t V : Poznań, B e rlin 19 0 8 . W nim staty sty k a Ż y d ó w .276) K a s s e l K a r l : D ie Ju d e n in P o sen . (G en e ral-A n ze ige r fü r die gesam ten In tere sse n des Ju d en tu m s. 19 0 8 Nr. Nr. 42 — 43. O bacz w y ż e j N r. 32.
277) M a r w i t z F. A . L .: E in m ärkisch er E delm an n im Z e ita l ter der B e fre iu n g sk rie g e B e rlin 19 0 8 . N a str. 1 0 2 do r. 17 9 4 notatka
o Szubinie
, m iasteczku żydow skiem .278) K n o o p O t t o : B e iträ g e zur G esch ich te d er S tad t R o g a se n
P R Z E G L Ą D L I T E R A T U R Y H I S T O Y I Ż Y D Ó W W P O L S C E . 2 5 3
379 ) K o c h F r i e d r i c h : „A u s den A k te n des B ro m b erg e r G y mnasiums 1 8 1 7 — 18 6 7 . (
Bydgoszcz
). A u s den P o s e n e r L a n d e “ R o k VI, N r. 10 .280) N i с к o 1 J .: D ie A b w a n d e ru n g d e r Israe liten aus den ö st lichen P ro v in z en . E in B e itra g zur O stm arkfrage. („D ie O stm ark “ R o k X V I N -r 8) 1 9 1 1.
2 8 1) P r ü m e r s R o d g e r o : D ie P e s t in G ro ssp o len . (P o se n e r Z e itu n g 1 9 1 1. Nr. N r. 12 , 15 , 16 ).
282) W a l t e r G o t t h i l f : D er S tre it um die jü d. G ark ü ch e am B eg in n des X I X Jh d ts. M o n atsch rift f. G e sch . u. W iss. d. Ju d . 1 9 1 1
Nr. 3 — 4.
28 3. D ie Neue S y n a g o g e in P o s e n (R y cin a ). D eu tsch e B a u z e i tung. 19 0 9 , ro k 4 3. Nr. 89.
284) K o n o p k a O t t o : D as P riv a tsc h u lw e se n d er S ta d t P o se n seit 1 8 1 5 . (H. Z eitsch rift P o sen ) 1 9 1 1 tom 26. N ad zw yczaj ciek a w e daty o fre k w e n e y i szkolnej Ż y d ó w , o ch ed erach , k w alifikacyi p ryw atn jrch n a u czy cieli i n a u czy cielek żjM ow skieb.
b) P ru sy k ró le w s k ie .
28 5) F r i e d r i c h d e r G r o s s e . P o litisch e K o rre sp o n d e n z X X X I I B e rlin 19 0 8 . O Ż y d a c h w C hełm ie, str. 249 Nr. 2 1 ,0 1 4 , list do
ks. H e n ry k a z 1 2 . V I. 1 7 7 2 . *
286) S t o e V e r: M itteilungen ü b er das L e b e n und die R e c h te d er w e stp reu ssisch en Ju d e n 1 7 7 2 — 1 8 1 2 . [M itteilungen d e s w e stp re u ss. G e sc h ic h tsve rein e s 19 0 8 . G d aiisk, N r 1 , str. 8 — 1 1 ] . N a przyk ład zie m iasteczk a
B eren t
autor po d aje c ie k a w e sz c z e g ó ły o adm in istracyi i r e prezen tacjo kah ałów w P ru sac h k ró lew sk ich .287) B e e r M.: W e stp reu ssen u n ter F rie d ric h dem G ro ssen . I
B d . D arste llu n g, II B d. Q uellen (Publikationen aus den K . p re u ss. S ta a ts arch iv e n B d . 8 3 u. 84). L ip sk 19 0 9 . N a str. 4 2 0 — 3 6 c a ły ustęp o Ż y dach w P ru sie c h zach., o założeniu gm in żyd. n a p rzed m ieściach G d ań sk a (A ltsch o ttlan d, H opp en bru ch i t. p.). D zieło p od staw o w e.
288) S i m s o n : E in K ra w a ll vo n E n g lä n d e rn in D an zig im J . 15 4 7 . [Mitteil. d. W estp re’uss. G e sc h ic h tsv e rein e s 19 0 8 , str. 2 — 5]. O Ż y dach n a str. 5.
289) T ä u b l e r E u g.: Z u r F r a g e d es G ru n d stü ck erw erb s durch Ju d e n in T h o rn
(Toruń),
(M itteil. d. G esam m tarch ivs d. deu tschen J u den. 1 9 1 0 , str. 10·— 1 1 ) .T e n ż e : A u s den A k ten d. S ta d ta rc h iv s zu T h o rn .; j . w . str. 5 — 10 , udział Ż y d ó w w ja rm a rk ach .
290) H o l l a c k E .: Z u r V o rg e s c h ic h te d e r Ju d e n in O st u W e s t p re u sse n (Zt. f. D em ogr. u Statistik 19 0 9 , str. 9— 1 3 i 1 7 — 24).
c ) K r a k ó w .
2 9 1) В a l a b a n M a j e r : R e m ie sle n n y je ce ch y w K ra k o w ie w 16 i 17 w. J . S t. 1 9 1 1 , str. 46 4— 483.
2 5 4 P R Z E G L Ą D L I T E R A T U R Y H t S T O R Y I Ż Y D Ó W W P O L S C E .
292) W e t t s t e i n :
Ltoldoth Israel wJchachamow b’Polin.
(Dod z ie jó w Izrae la i je g o m ę d rcó w w p o lsce). Odb. z
Häeszkol.
K ra k ó w 19 0 9 , str. 2 5. M nóstw o ciek aw ych szcze gó łó w do uczon ych k ra k o w sk ich , oraz kilka ułam ków z k ron ik i żyd.29 3) L a c h s J a n ; K ro n ik a lek a rzy k rak o w sk ich do k o ń ca X V I w ieku. P rz yc z yn k i arch iw aln e. K ra k ó w 19 0 9 . (Odb. z X I I t. A rch , dla hist, literatu ry w P o lsc e . A k ad . Um. w K rak o w ie). L icz n e szczegó ły 0 lek arzach żyd.
294) M o r p u r g o D. E d g a r d o : L a Fam igłia-M orp urgo di G ra - d isca s u ir Isonzo 15 8 5 ·— 17 8 5 , M on ografia sto rica docum entata. P a d o v a .
19 0 9 . D oku m enty III i V I — V III odnoszą się do pro m o cja
krakowskich
Ż yd ó w -lek arzjn dra D aw ida M orpurgo (r. 16 2 3 ) i dra A ro n a M orpurgo ( 1 6 7 1 ) .
29 5) K u t r z e b a - P t a ś n i k : D zie je handlu i k u piectw a k ra k o w sk ieg o . (R o czn ik k rak o w sk i tom X I V 19 x 0 .— T w o m iłośn ików historyn 1 zab ytk ów K ra k o w a ). L icz n e w zm ianki o Żj^dach w X V I I I w., szcze g ó l n iej w dodatkach, zaw ierającjm h u ch w ały k o n g re g a c ja kupieckiej z r. 1 7 8 3 . Nadto trochę szcze gó łó w o handlu żyd ow skim za czasów R z e cz jrpospolitej k ra k o w sk ie j.
296) K o n o p c z y ń s k i W ł a d : D ziennik zdarzeń w m ieście
K ra k o w ie w czasie k o n fe d e ra c y i b arsk ie j, pisań y przez W o jciech a M ą- c z e w s k i e g o . (Bibl. k ra k o w sk a 1 9 1 1 N r. 43) S z c z e g ó ły o Ż y d a ch
i K azim ierzu
passim.
297) C h m i e l A d a m ; Ź ró d ła do h istoryi sztuki i c y w iłiz a cy i w P o lsc e . T o m I: R ach u n k i dw oru k ró le w sk ie g o 15 4 4 — 15 6 7 .
Kraków
A k ad . Urn. 1 9 1 1 . S z c z e g ó ły o Ż y d . dostaw cach dw oru Z j'gm u n ta A u g u sta na str. 30 , З2, 1 1 0 , i i i , 17 7 i t. p.298) B ą k o w s k i K l e m e n s : K ro n ik a k rak o w sk a 1 7 9 6 — 18 4 8 . C zęść I 19 0 5 , C zęść II 19 0 6 , C zęść III 1 9 1 0 . (Bibl. k ra k o w sk a N r. N r. 2 7 , 3 o i 42). S ą to w y cin k i ze w spółczesn jm h gazet k rak ow sk ich , odno szące się do w yp ad k ów w m ieście. W śró d nich, szczegó ln ie w III czę ści, kilka notatek do Ż y d ó w ; np. egzam in w szk o le na Kazim ierzu, zm iana stroju (18 4 4 ), w j'b ô r M ejzelsa do parlam entu (18 4 8 ) i t. p.
299) B ą k o w s k i K l e m e n s : D zieje K ra k o w a . K ra k ó w 1 9 1 1 . 4 0, stro n 4 9 1. O Ż j7dach led w ie kilk a m ylnych u w ag n a str. 1 2 2 — 12 4 . A u to r tw ierd zi, że Ż y d z i nie robili m ieszczanom k o n k u ren cyi, albow iem
w r. 14 8 5 zrzekli się handlu. Sąd zę, że n ajp o bieżn iejsze p rzejrzen ie
archiw um m ie jsk ieg o z ap rzeczy temu tw ierdzeniu autora.
30 0 ) S p ra w o zd a n ie ju b ile u sz o w e d y re k c ja szk o ły w j'd zialo w ej im. K azim ierza W ie lk ie g o w K ra k o w ie . K ra k ó w 1 9 1 0 . Z a w ie ra na str. 3 — 2 1 , ciek aw ą K ro n ik ę szkoty ż j’d. n a K azim ierzu, n apisan ą przez jej o b ecn ego d y re k to ra, S a lo m o n a S p i t z e r a.
c ) I n n e m i a s t a i z i e m i e .
3 0 1) M a r g a l i o t h C h . Z .:
Dubno Rabsi,
(hebr.) H isto ry aŻy
dów
w D ubnie na W ołjniiu. W a rsza w a 1 9 1 0 , stro n 19 2 . N a str. 3 — 39 k ró tk a h istorjm Ż j'd ó w w Dubnie na p o d staw ie m ateryału h ebr., zupeł n ie bez u w zględ n ien ia m ateryałó w arch iw aln ych . S t r . 4 0 — 18 3 w y p isyP R Z E G L Ą D L I T E R A T U R Y H I S T O R Y ! Ż Y D Ó W W P O L S C E . 2 5 5
z k siąg k ah alnych n ad er w ażne i ciek a w e, ja k o m ateryał arch iw aln y (hebr.). S tr. 1 8 3 — 19 2 tek sty n a g ro b k ó w cm en tarn ych .
3 0 2 ) R y w k i n С h. D.: Je w r e i w S m o leń sk ie. S t. P ete rsb u rg 1 9 1 0 , stro n 10 2 . R z ec z ciek aw a, choć
w
w ielk iej części odnosi się do R u si w o g ó le , co ju ż autor w podt}ńule u w zględ n ił. N iestety, w p ie rw szych rozdziałach (do str. 30) g ra n ic e R u si u au to ra n ie sta le, gd yż za R u ś uw aża całą S ło w ia ń sc z y z n ę . C ało ść oparta w y łą c z n ie na m ateryale drukow anym .3 0 3 ) R y w k i n :
Hakhila hajisräelith.
W iln o 19 0 9 , str. 28.S p raw o zd an ie K ah ału w
Kownie.
*
*
•X·
304) L i e b e n S . H .: D ie v o n M aria T h e re sia p ro jek tierte E sro - gim steuer. [M onatschrift f. G. u W iss d. Ju d . 19 0 9 , str. 7 2 0 — 2].
3 0 5 ) B r a w e r A .:
J o seif haszeini w’jhudei Galicia.
Jó z e fII
i Ż y d z i g a lic y js c y .
(Hasziloach
O dessa. 1 9 1 0 Ż e sz . lipc. sierp n . paźdz. i łistop.). P r a c a sy n tety cz n a, arch iw aln a, oparta na p ie rw sz o rzę d n y m m a tery a le. S zczegó ln ie — p ie rw sz y raz o p raco w an e p ró b y osad n ictw aŻ y d ó w na roli i p rz y cz y n y n ieu d an ia się tych prób.
306 ) A d l e r E . N.: V o n G hetto zu G h etto. 19 0 9 . X III + 2 x 3 .
Stuttgart, tlóm. z an g ielsk ieg o . ^
e) Ż y d z i w k rajach s ą s ie d n ic h , b ę d ą c y c h w ś c is ły c h s to s u n k a c h z P o ls k ą .
30 7) B r a n n M.: G esch ich te d er Ju d e n in S ch le sie n . V , B re sla u 1 9 1 0 . J e s t to V zeszjrt [I— IV ob. nasz P rz e g lą d litera tu ry z r. 19 0 8 N r. 59] w y d aw n ictw a, o b ejm u jący lata 15 2 6 — 15 8 2 . R z ec z w y c ze rp u ją c a i z w ielk ą e ru d y c y ą o p raco w an a, przjn iosi pośred n io m nóstw o m ateryalu do P o lsk i, ja k np. o drukarzach H e l i c , o pierw szym druku k rak o w sk im z г. 15 З 4 i t. p.
308) F r e y s t a d t (F ry sz ta t na Ś lą sk u ). M iejskie arch iw alia, de p on ow an e w państw . A rch , we W ro cław iu . T . X X . Ju d e n sa c h e n i 286. P ra w n o p a ń stw . stos. Ż y d ó w 1 8 1 2 — 18 4 8 , 287. Ju d a ic a w o gó le.
309) K n ö t e l P.: B e iträ g e zur T o p o g ra p h ie v o n G lo gau (Z e it sch rift des V e re in s für G esch . S c h le sie n s torn 42 (19 0 8 ) str. 3 2 ss. S tr. 5 2 o ulicach żyd. P la n Nr. 40, str. 56 o G h ecie.
3 10 ) G r i i n b e r g (Ś ląsk ) A rch , m iejsk ie. В . P ru sk ie czasy: R e pertorium 3, se k c y a IV i V III R e p . 4, se k c y a V III.
3 1 1 ) Z i v i e r : D ie Ju d e n O b ersch lesien s im A n sch lu ss an das G esam m tarchiv d. deutschen Ju d e n . W yk lad . 19 0 8 .
3 1 2 ) B r a n n
M.:
V o ra rb e ite n zur G erm an ia Ju d a ic a . A rt.: K lein Tinz,(
Mały Tyniec
)
M onatssch rift f G. u W . d. Ju d . 19 0 9 , str. 6 7 7.3 1 3 ) T e n ż e : R o se n b e rg , tam że, str. 6 7 6 — 7.
3 1 4 ) F r a n z H.: D ie Ju d e n in S c h le sie n v o r der Em anzipation. (A llg . Z tg . d. Ju d en tu m s 19 0 9 , str. 17 6 ss).
3 1 5 ) B e t h u s y H u e v o n : A u s den C h ro n ik en sch le sisch e r S tä d te . 1 9 1 0 . O Ż y d a ch w G leiw itz str. 2 3 —-24, w Z g o rz e lic a c h (G ö r litz) str. 1 3 2 — 3.
3 16 ) J e c h t R .: Q u ellen zur G e sc h ic h te d. Stad t G örlitz (Z go -rzelice) bis 16 0 0 , G örlitz 19 0 9 , O Ż y d a ch : str. 3 1 , 45, 99, 14 8 , 16 2 .
2 5 6 P R Z E G L Ą D L I T E R A T U R Y H i s f O R Y I Ż Y D Ó W W P O L S C E .
3 1 7 ) R o s a n e s A. S a l o m o n : G esch ich te d er Ju d e n in d er T ü rk e i vo n J . 13 0 0 —■ 15 2 0 nach ge d ru ck ten und handschriftlichen Q u ellen , n eb st einem V erze ich n isse der hebr. B ü ch er, w elch e bis 15 2 0 in d er T ü rk e i ged ru ckt w u rd en vo n R abb. Dr. N. P o rg e s, mit E rg ä n z u n g e n v o n D r. A . M arx u vom V e r fa s se r. H u siatyn 19 0 7 , str.
232
(pohebrajsku).
W r. 1 9 1 2 w yszed ł II tom, ob ejm u jący d zieje lat 15 2 0 — 1 5 7 5 z w yk azem k siąg h eb r., druk. w 1. 1 5 2 1 — 16 0 0 przez A . F reim an a, str. 2 5 8 . [Oba tom y om ów ię przy bibliografii za rok 19 12 ] .
3 18 ) Z e i d e l L .: Je w r e i n a U rale (istor. zam ietka) J . S t. 1 9 1 0 , str. 4 2 2 — 426.
3 19 ) S c h w a r z I g n . D r .: D as w ie n e r G h etto, sein e H äu ser
und sein e B e w o h n e r. I D as Ju d e n v ie rte l in d er in n eren S ta d t bis zu se in e r A ufh eb u ng im J . 1 4 2 1 II. D ie Ju d e n stad t im U n teren W e rd 1 6 2 5 — 16 7 0 . (Q uellen und F o rsch u n g e n zur G esch . d. Ju d e n in D eutsch- O esterreich . Bd. II. W ien 19 0 9 ). Znakom ite o p racow an ie źró d ło w e, z ma pami, planam i i w ykazam i. F ic z n e sz c z e g ó ły o żyd.
krakowskich
, str. 1 8 3 i 224 , oraz o Ż y d a ch z P o lsk i w o gó le (vide in d ex sub v o c eP o
lak
(Pollakh).( . J \ D r . M A J E R B A L A B A N .
