Aneta Niewęgłowska
Średnie szkolnictwo żeńskie w
Toruniu w latach 1820-1920
Rocznik Toruński 31, 101-135
R O C Z N I K T O R U Ń S K I T O M 31 R O K 2004
Średnie szkolnictwo żeńskie w Toruniu
w latach 1820-1920
Aneta Niewęgłowska
N a początku X IX w . rozw ój średniego szk o ln ictw a żeńskiego w Prusach był zd eterm in o w an y p rzez ó w cześn ie p an u ją cy p ogląd na m iejsce kobiety' w sp o łecz eń stw ie. W ielu św iatły ch m yślicieli p rz eło m u X V III/X IX w. było zdania, iż celem życia k obiety je s t b y cie w z o row ą m atką, ż o n ą i g o sp o d y n ią d o m u 1. T akie sp o jrzen ie na płeć żeń sk ą m iało ró w n ież o d zw iercied len ie w stw orzonym dla niej sy stem ie w y ch o w an ia. O d m om entu w p ro w ad zen ia obow iązku szk o ln eg o d z ie w częta m iały w p raw d zie m ożliw ość uczęszczania do szkół ele m e n tar nych, których celem było przekazanie uczennicom w ied zy p o d sta w o w ej, o ra z do zak ład ó w p ryw atnych, tzw . p en sji, je d n a k ż e d o p iero w y darzen ia po czątk u X IX w., re w o lu cja fran cu sk a i w o jn y nap o leo ń sk ie zm ien iły w znacznym sto p n iu sp o jrzen ie na ko b ietę2.
1 J. J. Rousseau, Emil czyli o wychowaniu, Wrocław 1955: J. H. Campe, Ojcowska
rada dla mojej córki, Warszawa 1848; M. Jonach, Väterliche Ratschläge fü r bürgerli che Töchter. Mädchenerziehung und Weiblichkeitsideoiogie bei Joachim Heinrich Campe und Jean-Jacques Rousseau, [w:] Aspekte pädagogischer Innovation, hrsg. v.
E. Leitner, Bd. 22, Frankfurt 1997; por. T. v. Hippel, Ober die Ehe, hrsg. v. M. W. Faust, Stuttgart 1972; tenże, Über die bürgerliche Verbesserung der Weiber, Frankfurt am Main 1977; E. Reich, Studya nad kobietą, Warszawa 1876; zob. Festrede des
Directors Herrn D. A dolf Prowe am 1. November 1870, Thomer Zeitung, 1870,
nr 259, nr260.
2 Zob. L. Braun, Historia ruchu kobiecego, Warszawa 1904, s. 83-84.
Średnia szkoła żeń sk a w P rusach, czyli tzw . höhere T öchtersch u le
i m ittlere M äd ch en sch u le, sta n o w iła poziom w yższy od szkół e le
m entarnych. N a początku X IX w. w T oruniu je d y n ą m o żliw o ścią kształcenia dziew cząt były zakłady pryw atne. Jed n ak ani szkoła pry w atna o nazw ie G rafsch e M äd ch en sc h u le, ani p en sjo n at francuski J. A. C havet de la Perierre, w którym uczono jęz y k ó w obcych, tańca i zasad d o brego w ychow ania, nie stanow iły w y starczająceg o zaplecza dla kształcenia d z iew cząt3. Z an iep o k o jo n y tą sy tu a cją M agistrat zlecił ó w czesnem u n auczycielow i gim nazjum m ęskiego dr. Johannow i P au lowi B orm annow i u tw orzenie szkoły dla d ziew cząt4. W niosek o utw o rzenie szkoły d la d ziew cząt z w yższych w arstw zo stał przedstaw iony na posiedzeniu M ag istratu w dniu 16 VII 1820 r. U zyskał on p e łn ą ak cep tację n a k olejnym posied zen iu w dniu 19 lipca i ju ż 1 listopada szkoła ro zp o częła sw o ją dzia łaln o ść w dom u n r 414 na Starym M ie ście (d zisiejsza ul. S zczytna)5. K ie ro w n icz k ą (V o rsteh erin ) szkoły zo stała w dow a F ried erik e C ib o ro v iu s z G d ań sk a6. O bok funkcji
kie-3A. Prowe, Aktenmässige Darstellung der Geschichte der höheren Töchterschule zu Thorn, Książnica Miejska w Toruniu (dalej cyt. KM), rkp. nr 148, s. 5; Archiwum Państwowe w Toruniu (dalej cyt. APT), Höhere Töchterschule zu Thom (dalej cyt. Höhere Töchterschule), sygn. 2, k. 3; K. Głowszczyńska, Dzieje wychowania szkolne go dziewcząt miasta Torunia w XIX w., Toruń 1952, praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. K. Sośnickiego, Archiwum UMK, sygn. 663, k. 5.
4 Dr J. P. Bormann był wyższym nauczycielem w Gimnazjum Toruńskim. Od
1820 r. sprawował funkcję miejskiego inspektora szkolnego. Od 1 X 1820 r. objął nadzór nad następującymi szkołami: szkołą nowomiejską, reaktywowaną w 1817 r., szkołą elementarną dla chłopców, powstałą w 1820 r., szkołą dla dziewcząt, założoną w 1817 r. w pomieszczeniu Kantora Nicolai, szkołą dla dziewcząt, mieszczącą się w domu pod nr 110 na Nowym Mieście, przy ul. Prostej przy bramie, założoną w drugiej połowie 1820 r., oraz „instytutem dla panien wyższej klasy obywateli”, mieszczącym się w domu nr 414 na Starym Mieście przy ul. Szczytnej. APT, Höhere Töchterschule, sygn. I, Obwieszczenie publiczne Magistratu dotyczące stanu szkol nictwa na terenie Torunia z 12 X 1821 r., k. 4.
5 Festrede des Direktors Herrn Dr. A dolf Prowe am 1. November 1870, Thomer
Zeitung, 1870, nr 258.
6 Nauczycielki w szkołach pruskich nie mogły wstępować w związki małżeńskie.
Umowa o pracę zawierała klauzulę dotyczącą natychmiastowego poinformowania o małżeństwie, co wiązało się z rezygnacją z wykonywania zawodu. Zob. Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz Berlin (dalej cyt. GStAPK), XIV. HA, Rep. 163,
rów n ik a szkoły utw orzono także funkcję dyrektora. Pierw szym d y rektorem zo stał p asto r B orkow ski, który pełnił ten urząd tylko do 31 n i 1821 r.7 K o m p eten cje o b o jg a nie zostały w yraźnie sp recy z o w a ne. D y rek to r szkoły p ełnił fu n k cje kontrolne, decy d o w ał o p lanie n a u czan ia, ustalał p o rz ąd ek szkolny, nato m iast k ierow niczka m usiała troszczyć się o o d p o w ied n ie c o d zien n e fu n k cjo n o w an ie szkoły. D o je j o b o w ią zk ó w należało p o b ieran ie od u czennic op łat szkolnych, ja k i tro szczen ie się o w y p łaty dla nau czy cieli8. W pierw szych latach d ziałaln o ści szkoła m iała ch arak ter półpryw atny, co oznaczało c z ę ścio w e fin an so w an ie p rzez M agistrat. D opiero w 1846 r. zo stała c a ł ko w icie p rzejęta p rzez m iasto 9. N ad zó r nad szkolnictw em żeńskim sp raw o w ał w latach 1 8 2 0 -1 8 9 0 p o w iatow y in spektor szkolny (K reis- sch u lin sp ek to r). Był nim do czasu regulacji z 1872 r. su p erin te n d en t (in sp e k to r p o w iato w y ) to ru ń sk ieg o pow iatu kościeln eg o (T h o rn er K irch en k reis), potem głów ny p o w iato w y in sp ek to r szkolny (h a u p t am tlic h er K reissch u lin sp ek to r).
Z ak ład m iał trzy klasy, a n auka w każdej z nich trw ała trzy lata. C elem szkoły było, „aby panny ośw iecen ie w yższe, aniżeli ju ż w w sp o m n ian y ch szkołach d z ie w c z ą t10 posiadały, oraz aby m oralnym i i
nr 198, Personalakten Else Gessel. Elsa Gessel była nauczycielką rysunków w wyższej szkole żeńskiej od Wielkanocy 1903 r.
7 Do 1857 r., czyli do czasu zatrudnienia A. Prowego jako dyrektora z urzędu dla wszystkich miejskich szkól żeńskich, funkcję tę sprawowali: profesor J.P. Bormann od I IV 1821 do końca 1826 r.; pastor dr J.E. Güte od grudnia 1826 do początku 1828 r.; prof. C.W. Schirmer od początku 1828 do 1846 r. Po ustąpieniu Friederike Cibo- rovius ze stanowiska kierowniczki szkoły w 1846 r. urząd ten nie został ponownie obsadzony. W kolejnych latach urząd dyrektora sprawowali: pastor Erdmann od 1846 do 9 XI! 1849 r.; nauczyciel gimnazjalny dr Reusch od 10 XII 1849 r. do 24 III
1850 r.: pastor C.G. Markull od kwietnia 1850 do kwietnia 1857 r. 8 A. Prowe, op. cit., s. 5.
9 Nie do końca ustalony charakter szkoły był niejednokrotnie przyczyną konflik tów władz szkolnych z Magistratem. Spór dotyczył przede wszystkim spraw finanso wych, tj. utrzymania szkoły, co pozostawało częściowo w gestii Magistratu. B. May- dom, Geschichte des städtischen Oberlyzeums zu Thom. Festschrift zum Gedächtnis tage des hundertjährigen Bestehens am 1. November 1920, KM, rkp. nr 582, k. 12—13; APT, Höhere Töchterschule, sygn. 2, k. 14.
10 Chodzi tu o szkoły dla dziewcząt powstałe w 1817 r. i 1820 r.
o b y czajn y m i były. G eografii, h istorii p ow szechnej d o sk o n ałe w y o b ra żenie m iały, jęz y k iem francuskim m ów iły, listy lub inne w y p ra co w a nia pisem n e i rachunki p o trzeb n e dobrze zrobić m ogły, do rysunków , ro b ó t kobiecych i do śp ie w an ia się w p raw iały , a słow em w tem się ćw iczyły, aby się w p rzyszłości w to w a rzy stw ie lub pow o łan iu jak ie m zn aleźć p o trafiły ” 11. D ziew częta p o b ierały nauki z następ u jący ch przedm iotów : relig ia (ale tylko ew an g elick a), śpiew , ję z y k niem iecki, ję z y k p o lsk i12 (4 godziny tygod n io w o ), język francuski, fizyka, g e o grafia, histo ria, rachunki, p isanie, rysunki o raz ro b o ty rę c z n e 13. D w ad zieścia lat p óźniej, 2 1 1840 r. kiero w n iczk a szkoły F riederike C ib o ro v iu s o p u b lik o w ała N a ch rich t von d er E in rich tu n g d e r hiesig en stä d tisch en höheren Tö ch tersch u le, z u r B efö rd e ru n g d e s w ichtigen Z u sa m m en w irken s zw ischen Sch u le u n d dem elte rlich en H a u se. W e d łu g tej broszury celem szkoły żeńskiej p o w inno być przede w szy st kim w y ro b ien ie w u czennicach stałeg o ch arak teru , w ła sn eg o poglądu i p ilności w dążeniu do zd obyw ania w iedzy. W idać w ięc j u ż z n ac zn ą ró żn icę w celach określonych w 1820 i w 1840 r. Była ona tak że w i d oczna w zm ianie liczby godzin po szczeg ó ln y ch przed m io tó w , np. w klasie 1 zm n iejszo n o o 2 godziny z ajęcia z ro b ó t ręcznych (z 7 na 5 godzin), z w iększono liczbę godzin nauki ję z y k a niem ieck ieg o i fran cuskiego, o g ran iczając przy tym liczbę godzin jęz y k a p o lskiego do 2 14. O dużym zain tereso w an iu szk o łą św iad czy ł szybki w zro st liczby uczennic, któ ra z 27 na początku listo p ad a 1820 r. p o d n io sła się w następnym roku szkolnym do 89. W ko lejn y ch latach w a h ała się pom iędzy 50 a 70 uczennicam i. O płaty szkolne w y nosiły w ów czas: 1 ta la r m iesięcznie dla dzieci poniżej 10 roku życia, d la d ziew cząt
pow yżej dziesiąteg o roku życia 1 '/2 talara o ra z 1 ta la r rocznie na
o p a ł15. R odzice, których trzecie dziecko uczęszczało do tej sam ej
szko-11 APT, Höhere Töchterschule, sygn. 1, k. 12.
12 14 I 1853 r. rząd postanowił ostatecznie znieść nauczanie języka polskiego w wyższej szkole żeńskiej. Po reorganizacji szkolnictwa żeńskiego w 1855 r. przed miot ten został zaliczony do zajęć fakultatywnych.
13 Zob. A. Prowe, op. cit., s. 11.
14 APT, Höhere Töchterschule, sygn. 2, k. 5. 15 Ibid.
ly, byli zw olnieni z o p łat za n ie 16. W 1826 r. szkoła p rzen io sła się do now ego lokalu na Starym M ieście n r 59 przy d zisiejszej ul. Ł aziennej i p o zo stała tam do listopada 1855 r.
Ju ż w 1829 r. p o jaw ił się plan refo rm y to ru ń sk ieg o szk o ln ictw a żeń sk ieg o . P ro jek to d aw cą był p ro feso r C arl W ilhelm S chirm er, od 1828 r. d y rek to r w yższej szkoły żeńskiej. Z am ierzano utw orzyć dw u- k laso w ą „w o ln ą” szkołę dla dziew c zą t (M ädchen F re isc h u le )17 i także d w u k la so w ą szkołę e le m en tarn ą dla d ziew cząt stanu niższego. D la có rek o byw ateli stanu śred n ieg o i w yższego p ro p o n o w an o urządzić szkołę m iejską. W szystkie w yżej w ym ienione in stytucje w raz z ist n ieją cą ju ż w y ższą szk o łą ż eń sk ą m iały być p o łączo n e i pozostać pod nadzorem je d n e g o rek to ra (tak ja k w m iejskiej szkole m ęskiej). Plan ten. w ielo k ro tn ie je s z c z e podd aw an y dyskusji, zo stał je d n a k o d rzu co ny pod k o n iec 1829 r.18
D nia 10 III 1830 r. o d b y ł się pierw szy egzam in szkoły przed M a g i stratem i S zk o ln ą D ep u tacją. 30 m arca kiero w n iczk a szkoły została p o w o łan a do o d b y cia egzam inu n au czy cielsk ieg o przed ra d cą sz k o l nym R ejen cji w K w idzynie G ro lp e m 19. Słaby w ynik egzam inu stał się p rzy czy n ą licznych kon flik tó w pom iędzy k iero w n iczk ą F. C ib o ro v iu s a M agistratem w następnych latach. O stateczn ie 29 VIII 1846 r. w y p o w ied zian o je j posadę, a stan o w isk o nie zo stało obsadzone. U stalono no w e zasady fu n k cjo n o w an ia szkoły, która zo stała w yjęta spod n a d z o ru M iejsk ieg o Inspektoratu Szkolnego. O piekę nad sz k o łą przejęła sp ecjaln a kom isja (S p ezialk o m m isio n ), k tó rą utw orzono z m iejskich urzędników . W je j skład w chodzili: nad b u rm istrz T h eo d o r K örner, przed staw icie l R ad y M iejskiej G ustav W eese i landrat H erm ann von
16 Zob. ibid., sygn. 74, k. 3.
17 „Wolna” szkoła dla dziewcząt została założona w 1833 r. Na początku była jed- noklasowa, pod kierunkiem wdowy Krause, od Wielkanocy 1850 r. dwuklasowa. Uczęszczało do niej przeciętnie 110-130 uczennic, w tym 30% to katoliczki. Erster
Jahresbericht über die städtische höhere Töchterschule zu Thorn, Thom 1858, s. 7.
18 APT, Höhere Töchterschule, sygn. 2, k. 8; A. Prowe, op. cit., s. 19.
19 Magistrat Torunia stwierdził, iż pani Ciborovius nie ma odpowiednich kwalifi kacji na kierowniczkę szkoły, dlatego chcąc zachować to stanowisko musi zdać egza min.
B esser. N ad zó r pań stw o w y p o z o stał w rękach P ow iato w eg o In spekto ratu S zkolnego20.
K olegium szkolne liczyło, w raz z o so b ą dy rek to ra, 10 osób. Z e w zględu na duże opłaty szk o ln e (ro czn y do ch ó d szkoły z op łat przy 75 u czennicach w yn o sił 760 talaró w ) szk o ła zach o w ała sw ój c en zu sow y ch arak ter21.
D nia 13 XI 1855 r. w y ższa szkoła żeńska zo stała p rzen iesio n a do budynku przy ulicy Piekary, zajm o w an eg o w cześn iej p rzez gim nazjum
m ęskie. D zięki tem u ó w czesn y d y re k to r w yższej szkoły żeńskiej,
p astor Carl G ustaw M arkull d o k o n ał reo rg an izacji to ru ń sk ieg o szkol n ictw a żeńskiego. W je j w yniku d o szło do w yraźnych zm ian p ro g ra m ow ych, m. in. w pro w ad zo n o ję z y k angielski ja k o przedm iot o b o w iązkow y. 3 XI 1856 r. w y ż sz ą szkołę ż eń sk ą ro zszerzo n o o 4 klasę, a rok później utw orzono k olejną, 5 klasę22.
U zyskanie w łasnego budynku um o żliw iło zm iany w statu sie p raw nym szkoły i 17 III 1857 r. R ad a M iejsk a po d jęła uchw ałę o z atru d n ie niu p ierw szego d y rek to ra z urzędu. Z o stał nim A d o lf Prow e, który 11 października o b jął k iero w n ictw o nad trzem a szkołam i żeń sk im i23. B yła to ch w ila p rzełom ow a w historii to ru ń sk ieg o szk olnictw a ż eń skiego24.
W now ej siedzibie zn alazły się szkoły żeńskie, ro zrzucone dotąd po całym m ieście. Były to: w y ższa szk o ła żeńska, k lasa w yższa, zw ana też selektą, przeznaczona dla kształcen ia n au czy cielek d o m o w y ch 25,
20 B. Maydom, op. cit., k. 28.
21 Duże opłaty byty przyczyną pojawienia się koncepcji likwidacji dodatku miej skiego dla szkoły, który dla przykładu w 1846 r. wynosił 800 talarów, i przeznaczeniu go na stypendium dla uczennic żeńskich szkół prywatnych.
22 Erster Jahresbericht über die städtische höhere Töchterschule, s. 9. 23 A. Prowe, op. cit., s. 149.
24 Np. w 1860 r. A. Prowe utworzy! dla dzieci nie objętych jeszcze obowiązkiem szkolnym ogródek freblowski, będący pierwszym stopniem (Vorstufe) dla wyższej szkoły żeńskiej. L. Lübeck, Der Thorner Kindergarten, Vierteljahresschrift für höhere Töchterschulen, 1867, Jg. 1, s. 123; por. A. T. Allen, „Geistige Mütterlichkeit“ als
Bildungsprinzip. Die Kindergartenbewegung 1840-1870, [w:] Geschichte der Mäd- chen- und Frauenbildung, hrsg. v. E. Kleinau, C. Opitz, Bd. 2, Frankfurt 1996, s. 19-34.
25 Zob. APT, Höhere Töchterschule, sygn. 30, pismo z 13 X 1862 r.
szkoła elem en tarn a trzy k laso w a, p o w stała z po łąc ze n ia staro- i now o- m iejskiej szkoły elem en tarn e j, o raz szkoła w o ln a dla dz ie w cząt u b o g ich 26. P o łączo n e kolegium liczyło 22 nauczycieli. P rzez p o szerzenie
wyższej szkoły żeńskiej do sześciu klas, elem entarnej do czterech,
a wolnej do 2, system ten podlegał w następnych latach dalszym zmianom. W czasie sp raw o w an ia urzędu d y rek to ra przez A d o lfa P ro w eg o zo stała ro zw iązan a spraw a d o ty cząca utw orzonej w 1857 r. klasy w y ż szej (O b erk lasse) - selekty'. Jej celem było przy g o to w an ie do w y k o n yw ania zaw odu nauczycielki. N iestety , egzam in k o ńcow y selekty, p rzep ro w ad zan y w ew n ętrzn ie, nie daw ał form alnych upraw nień do w yko n y w an ia zaw odu (do tego potrzebna była o b ecn o ść p rz ed sta w i c iela R ejen cji). P ierw szy taki egzam in (A b g an g sp rü fu n g ) odb y ł się 25 IX 1858 r. Z siedem nastu u czennic, które uczęszczały do selekty, tylko 7 p rzy stąp iło do egzam inu. W latach 1 8 5 8 -1 8 6 8 38 ab so lw en tek selek ty na pod staw ie końcow ego egzam inu otrzym ało u p raw n ien ia do w y k o n y w an ia zaw odu n auczycielki dom ow ej (G o u v ern an te n C once- sion). W latach 1 8 6 9 -1 8 8 0 48 uczennic selekty zło ży ło je d n a k p a ń stw o w e egzam iny nauczycielskie przed kom isjam i w G dańsku, G ru dziądzu, E lblągu i M alb o rk u 27. W 1880 r. se lek ta z o stała przek sz tał co n a w dw u letn ie sem inarium żeńskie. P o d jęto także staran ia o uzy skanie praw a p rzeprow adzania egzam inów n au czy cielsk ich , je d n a k że w ład ze R ejen cji w K w idzynie nie w idziały takiej konieczn o ści, gdyż praw o to p o siad ały ju ż szkoły w G rudziądzu i w K w idzy nie28. T oruń zd o b y ł te up raw n ien ia do p iero 13 VII 1881 r.29 O d 1893 r. k u rs p e d a go giczny ob ejm o w ał ju ż trzy lata30.
26 S. Tync, Szkolnictwo Torunia w ciqgu jego dziejów, [w:] Dzieje Torunia, red. K. Tymieniecki, Toruń 1933, s. 336.
27 B. Maydom, Festschrift zur 25 jährigen Jubelfeier des städtischen Lehrerinnen
Seminars zu Thorn am 2. und 3. April 1906, Thom 1906, s. 5 2 - 54.
28 APT, Höhere Töchterschule, pismo z 17 II 1860 r.
29 Ibid., pismo z 13 VII 1881 r.; B. Maydom, Festschrift zur 25 jährigen
Jubelfeier, s. 55-58. W latach 1881-1906 173 uczennice seminarium zdały egzamin
nauczycielski.
30 APT, Höhere Töchterschule, sygn. 217, pismo z 15 XII 1893 r.; Jahresbericht
über das städtische Lehrerinnenseminar, die höhere- und Bürger - Mädchenschule zu Thorn 1893, s. 14.
D yrektor w yższej szkoły żeńskiej A d o lf Prow e31 należał do grona najbardziej zaangażow anych w reform ę średniego szk olnictw a ż eń skiego pedag o g ó w pruskich. Byt jed n y m z org an izato ró w konferencji dyrektorów i nauczycieli niem ieckich szkół żeńskich w W eim arze w e w rześniu 1872 r.32 C elem tej ko n feren cji było stw orzenie projektu planu, który stan o w iłb y p o d staw ę dla przyszłego ustaw odaw stw a. Spotkanie to było je d n o c ze śn ie w yrazem protestu przeciw poziom ow i i b eztreściow ości przekazyw anej w iedzy, w szczególności w zakładach pryw atnych. B ył to także p rotest przeciw ko „n ie zau w ażan iu ” szkół żeńskich p rzez w ład ze o św iatow e. D la realizacji postu lató w k o n feren cji, ja k i dalszych prac nad re fo rm ą średniego sz k olnictw a żeńskiego p ow ołano w ó w czas do życia „ D er d eutsche V erein fü r das höhere M äd ch en sch u lw esen ”33.
A d o lf Prow e był także redaktorem ukazującego się w T o ru n iu c za sopism a pt. „V ierteljah re ssch rift fü r T ö ch tersch u len und F ra u en bild u n g ” 3 . R ed ag o w ał rów nież czaso p ism o „M o n atssc h rift für das g esam te d eu tsch e M äd ch en sch u lw e sen ” , które było organem p raso wym sto w arzy szen ia zało żo n eg o na konferencji w W eim arze.
D zięki staraniom A. Prow ego d oszło do utw o rzen ia w 1875 r. sto w arzyszenia „L eh rerin n en U n te rstü tz u n g s-V e re in ” w sp ierająceg o fi nansow o n auczycielki i w y ch o w aw czy n ie dom ow e, które ze w zględu na w iek bądź ch o ro b ę po trzeb o w ały takiej pom ocy35.
31 Zob. M. Niedzielska, Adolf Georg Prowe, Toruński Słownik Biograficzny, red. K. Mikulski, T. 3, Toruń 2002, s. 177-179.
32 APT, Höhere Töchterschule, sygn. 70, k. 211; por. Hasenbalg, Rede, von weitem
gehalten an die Versammlung der Töchterschule-Lehrer zu Weimar, Thom 1872;
Tliomer Zeitung, 1872, nr 230; E. Willms, Zur Versammlung, der Dirigenten, Lehrer,
und Lehrerinnen deutscher höherer Mädchenschulen zu Weimar, Monatsschrift für
das gesamte deutsche Mädchenschulwesen, 1873, H. 1, s. 3-5.
APT, Höhere Töchterschule, sygn. 70, k. 225; Jahrbuch fü r das höhere
Mädchenschulwesen im Königreich Preußen, hrsg. v. E. Meyer, 1910/1911, Jg. I,
s. 62 - 63. Nie byta to jedyna organizacja, której celem było unowocześnienie średnie go szkolnictwa żeńskiego. Na terenie Prus działały jeszcze: „Verein der Direktoren an preußischen höheren Lehranstalten für Mädchen“, „Preußischer Zentralverband für die Interessen der höheren Frauenbildung“, „Bund privater deutscher Mädchenschulen“. Por. Thomer Zeitung, 1914, Nr 143.
34 APT, Höhere Töchterschule, sygn. 70, k. 158.
35 Ibid., Satzungen des Lehrerinnen Unterstützung-Vereins zu Thom aus 21. März
A naliza planów n au czan ia szkoły w latach 1 8 5 7 -1 8 8 4 w sk azu je, że w okresie tym z w iększono liczbę godzin lekcyjnych dla przed m io tó w naukow ych, do których zaliczano: religię, histo rię, g eo g rafię, przyrodę i rachunki. Z w iększono godziny n au czan ia ję z y k a n iem ieck ieg o i a n gielskiego, zm n iejszając przy tym liczbę g odzin fran cu sk ieg o . Z rez y g n ow ano także z dużej liczby godzin p o św ięco n y ch ć w iczen iu u m ie ję tn o śc i (F ertigkeiten), czyli pisania, rysunków , prac ręcznych, śpiew u
i gim n asty k i36.
D uży problem w planie nauczania w w yższej szkole żeńskiej sta n ow iły lekcje religii dla m niejszości w yzn an io w y ch : k atoliczek i u czennic w yznania m ojżeszow ego. W pierw szy ch lalach istnienia szkoła była p rzezn aczo n a tylko dla ew an g eliczek . L iczba uczen n ic w y zn an ia k atolickiego była niew ielka. W kw ietn iu 1856 r. o jciec j e d nej z u czennic - k atoliczek w nioskow ał d o M ag istratu o z o rg an izo w a nie lekcji religii kato lick iej, je d n a k p ro śb a ta z o stała o d rzucona. K ato lickie uczennice m iały m ożliw ość brania udziału w lekcjach religii w m iejskiej szkole żeńskiej (M ädchen S tadtschule). D opiero w 1860 r. zo stał zatru d n io n y pierw szy nauczyciel religii kato lick iej (kapelan Z akrys do kw ietn a 1863 r.). P o te m zatru d n io n o je s zc ze dw óch n au czy cieli, je d n e g o dla klas stopnia w yższego i sem inarium , d ru g ieg o dla klas sto p n ia średniego i n iższeg o 37. U czennice religii m ojżeszow ej do
1890. k. 269. W Prusach działało wiele organizacji nauczycielskich, wśród nich: „Verband akademisch gebildeter und studierender Lehrerinnen“, „Der allgemeine deutsche Lehrerinnenverein“, „Verein katholischer deutscher Lehrerinnen“, „Lan desverein preußischer für Lehranstalten geprüfter Zeichenlehrerinnen“, „Der Lan desverein preußischer technischer Lehrerinnen“.
36 APT, Höhere Töchterschule, sygn. 34, k. 2—22; ibid., sygn. 87, Übersicht der Lehrverfassung für die Töchterschule; zob. Achter Jahresbericht über die städtischen
Töchterschulen zu Thorn, Thom 1866, s. 19. Początkowo wiele kontrowersji wzbu
dzało wprowadzenie zajęć gimnastycznych. W wyższej szkole żeńskiej zajęcia te odbywały się od lat sześćdziesiątych XIX w., najpierw jako przedmiot fakultatywny, dopiero w późniejszych latach jako obowiązkowy. Pedagodzy toruńscy byli zdania, iż zajęcia te są bardzo korzystne dla dziewcząt, ponieważ prowadzą do wyćwiczenia poprawnej sylwetki i mają duży wpływ na ogólny stan zdrowia. Zob. Das Turnen
Mädchen, Thomer Wochenblatt, 1860, nr 46—47.
37 Od 1863 r. religii katolickiej w wyższej szkole żeńskiej nauczali: kapelan Koni- tzer (od 15 VI 1863 r. do 1881 r.); pastor Bönig (1881 r. - 1 VIII 1887 r.); pastor Emil
1862 r. d o b ro w o ln ie brały u dział w lekcjach religii ew an g elick iej. O d ręb n e lekcje religii żydow skiej zostały zo rganizow ane przez C ohna w lutym 1862 r.38
W realizacji p ro g ram u n au k o w eg o w ykorzystyw ano liczne pom oce naukow e. Szkoła m iała w ła sn ą b ib lio tek ę39, dobrze w y p o saż o n ą p ra co w n ię c h em icz n ą i fizyczną, liczne m apy, ja k rów nież przyrządy
40 gim n asty czn e .
C elem szkól żeńskich nadal p o zostaw ało w y ch o w an ie u czennic w pru sk im d uchu p atrio ty cz n o -re lig ijn y m . D o planow ych środków w ych o w aw czy ch o tym p odłożu należały coroczne św ięta szkolne. R egularnie odb y w ały się u roczystości z okazji urodzin kró la i cesarza. Szkoła o rg an izo w ała tak że przeróżne ju b ile u sz e zw iązane z ro d z in ą cesarsk ą czy dni p am ięci ku czci zasłużonych dla p aństw a n iem iec kiego41. U czennice przyg o to w y w ały spec ja ln e w y stąp ien ia, na które skład ały się recy tacje, śpiew y czy w y staw ien ia m ałych sztuk. W y jąt kow o uro czy ście uczczo n o c zterd ziesto lecie istnienia szkoły w 1860 r.42, a także 2 5 -lecie fu n k cjo n o w an ia sem inarium w 1906 r. O b chody św ięta sem inarium ro zp o częły się w D w orze A rtusa, n astępnie
Schmeja (1887/8); pastor Nikel (1888-1893); wikary dr Pawlicki (1894-1896); pastor Zientarski (sierpień 1896 do 1900, potem od sierpnia 1902 do lutego 1907); nauczy ciel Rebeschke (1900-1902); wikary Wilmowski (sierpień 1902 do września 1908); pastor i prałat dr Joseph Schmidt (1907-1912); wikary Franz Stoli (1908-31 III 1920 r.).
38 B. Maydom, Geschichte des städtischen Oberlyzeum, k. 173-174.
39 Od 1901 r. toruńskie średnie szkoły żeńskie mogły korzystać z miejskiej biblio teki dla nauczycieli. Powstała ona z połączenia zbiorów bibliotek należących do nastę pujących szkół: męskiej i żeńskiej szkoły średniej oraz szkoły gminnej. Miasto prze znaczyło na jej utrzymanie roczny dodatek w wysokości 400 marek. Pierwszym admi nistratorem biblioteki był nauczyciel Lubenow, który doprowadził do jej urządzenia, jak i utworzenia katalogu kartkowego. Biblioteka posiadała zbiory z następujących dziedzin: wychowanie, religia, literatura piękna, język niemiecki, języki obce, tj. łaci na, francuski, angielski, historia, geografia, muzyka. Zob. Katalog der städtischen
Lehrerbibliothek zu Thorn, Thom 1905.
40 APT, Höchere Töchterschule, sygn. 18, k. 12; APT, Städtisches Oberlyzeum zu Thom (dalej cyt. Städtisches Oberlyzeum), sygn. 3, k. 24; ibid., sygn. 2, k. 33-34.
41 Por. APT, Höchere Töchterschule, sygn. 65, k. 315.
42 Thomer Wochenblatt, 1860, nr 129; APT, Höchere Töchterschule, sygn. 25, k. 32.
zo stały p rzen iesio n e do auli średniej szkoły m ęskiej. T am w y słuchano w ykładu w y g łoszonego p rzez d y rek to ra szkoły B e rn h ard a M aydom a, o d był się także w y stęp c h ó ru 43.
W 1865 r. d oszło do p rzek ształcen ia doty ch czaso w ej p ięciokiaso- w ej szkoły obyw atelsk iej dla dziew c zą t (B ü rg erm äd ch en sch u le) w szkołę śred n ią44. O d 1 IV 1892 r. żeń sk a sz k o ła o b y w atelsk a w p o łą czeniu z trzy k las o w ą o d rę b n ą sz k o łą e le m en tarn ą sta ła się sa m o d ziel nym zakładem nau k o w y m 45. P ierw szym rek to rem siedm ioklasow ej szkoły był rek to r Spili. Jeg o n astęp c ą w 1909 r. zo stał Paul L o ttig4 . K olegium n au czy cielsk ie liczyło 10 osób. S zkoła ta p ra co w ała w edług ro zp o rząd zen ia m in iste rialn eg o z 15 X 1872 r., któ re d otyczyło o rg a nizacji szkół śred n ich (M ittelsch u le). N a z w ą tą zo stały o kreślone w szystkie szkoły poziom u w yższego od szk ó ł e le m en tarn y ch , w tedy też u jed n o lico n o ich pro g ram 47, który z o stał uzu p ełn io n y ro z p o rząd ze n iem z d n ia 3 II 1910 r. (B estim m u n g en ü b e r die N eu o rd n u n g des M ittelsch u lw esen s)48. C elem teg o typu szkół było przy g o to w an ie a b solw en tó w do w y konyw ania z aw o d ó w u rzęd n iczy ch 49. S tan o w iły one stopień pośredni pom iędzy szkołam i p ow szechnym i a w yższym i.
43 Ibid.. sygn. 219, k. 527, 532, 537-538.
44 Zob. A. Dammann, Die deutsche Bürger-Mädchenschule. Ein vollständiges
Unterrichtsplan. Mit besonderer Benutzung der einschlägigen Literatur, Berlin 1876.
W latach sześćdziesiątych XIX w. o wychowanie dziewcząt w Toruniu troszczyły się jeszcze dwie żeńskie szkoły elementarne (Julie Lehmann i Magdalene Hasenbalg), szkoła prywatna Charlotty Voigt, absolwentki toruńskiej wyższej szkoły żeńskiej, oraz niewielki zakład prywatny sióstr Emilie i Henriette Zimmenmann, Festrede des
Directors Herrn D. Adolf Prowe am 1. November 1870\ M. Niedzielska, Życie poli tyczne i kulturalne Torunia (1815-1914), [w:] Historia Torunia, red. M. Biskup, t. 3,
cz. I, Toruń 2003, s. 268-269: APT. Höhere Töchterschule, sygn. 70. k. 112-115. 122-125, 128-129, 135-138.
45 Bericht über die Bürger-Mädchenschule zu Thorn, Ostern 1893, s. 1.
46 Bericht über die Mädchenschulen zu Thorn (Mädchenmittelschule) fü r das
Schuljahr 190811909, Ostern 1919, s. 4.
47 G. Schöppa, Das Mädchenschulwesen in Preussen. Ministerielle Bestimmungen
und Erlasse, Leipzig 1909, s. 63-75; Jahresbericht über die Mädchen-Mittelschule (auch genant Bürger Mädchenschule zu Thorn), Ostern 1898, s. 4—5.
48 Bestimmung über die Neuordnung des Mitlelschulwesens in Preußen vom 3.
Februar 1910, Berlin 1910.
Toruńska żeńska szkoła średnia ro zp o częła pracę d o p iero w roku szkolnym 1911/1912. N auka została podzielona na trzy stopnie: sto pień niższy klasy IX -V 1I, stopień średni klasy V 1-IV i stopień w yższy klasy f f l- I 50.
W celu u sp raw n ien ia funk cjo n o w an ia zarów no w yższej szkoły, ja k i średniej szkoły żeńskiej organizow ano regularne k o n feren cje n a u czycielskie, w ciągu roku p rzeprow adzano ich o k oło 6 5 -7 0 51. U n o r m o w ano k w estie d o ty czące przyjm ow ania uczennic. Z d ecy d o w an o , iż nabór będzie się o d byw ał dw a razy w roku, na W ielkanoc i na św.
M ichała, czyli w e w rześniu. Podczas sem estru przy jm o w an e były
tylko uczennice zam iejscow e. R egulacje objęły ró w n ież k w estie d o ty czące w y m eld o w an ia uczennic, op łat szkolnych, a także zw olnień z po szczeg ó ln y ch lekcji. D ecyzje o zw olnieniu uczennicy z o b o w iąz ku u częszczan ia np. na lekcje z gim nastyki czy ry sunków p o d ejm o w ało kolegium nauczycielskie na p odstaw ie dok u m en tó w d o sta rcz o nych przez rodziców . N ajczęściej były to zaśw iad czen ia lekarskie52.
Handels und der Industrie erfordert eine gesteigerte Ausbildung der Knaben und Mädchen für diese Erwerbszweige. Im Zusammenhang damit macht sich das Bedürfnis nach einer geeigneten Vorbereitung auf mancherlei mittlere Stellungen im Verwaltungsdienste des Staates und der Gemeinden, wie größerer Industrie- und Handelsgeschäfte geltend [...]. Daraus ergibt sich die Notwendigkeit einer zwischen der eigentlichen Volksschule und der höheren Schule stehenden Schuleinrichtung. die unter Vermeindung auch des Scheines wissenschaftlichen Betriebes der Kinder in ihren Lebenskreise heimisch macht und sie befähigt, sich im ihrem späteren Lebensberufe zurechtzufinden“. Bestimmung über die Neuordnung des Mittelschul
wesens in Preußen vom 3. Februar 1910, s. 1; zob. Bericht über die Mädchen - Mittel schule zu Thorn fü r das Schuljahr 1910/1911, s. 5: APT, Szkoły elementarne stopnia
niższego i wyższego w Toruniu (dalej cyt. Szkoły elementarne), sygn. 17, k. 11. 50 Bericht über die Mädchen-Mittelschule zu Thorn fü r das Schuljahr 1911/1912, s. 3; APT, Szkoły elementarne, sygn. 19, Neuer Lehrplan der Mädchenschule zu Thorn genannt „Bürger Mädchenschule“.
51 Zob. APT, Szkoły elementarne, sygn. 18, Protokoll-Buch für der Bürger- Mädchenschule und höhere Töchterschule (1872-1885); APT, Höhere Töchterschule, sygn. 48, Conferenz-Joumal (1885-1891); ibid., sygn. 33, Verhandlungen des Lehrerkollegiums der höherer Töchterschule (1857-1861).
52 Zob. Erster Jahresbericht über die städtische höhere Töchterschule, s. 19; APT, Szkoły elementarne, sygn. 18, pismo z 15 XI 1878 r.; Jahresbericht über das
A n aliza składu n aro d o w o ścio w eg o i w y znaniow ego uczennic to ruńskich szkół żeńskich w yraźnie w skazuje, iż liczba k ato liczek m a lała na w yższych poziom ach szkolnych. W w yższej szkole żeńskiej dom in o w ały u czen n ice w y zn an ia ew an g elick ieg o , n astępne m iejsce zajm o w ały u czen n ice żyd o w sk ie i na końcu były k a to liczk i53. N ato m iast w żeńskiej szkole średniej ró w n ie ż przew ażały ew an g eliczk i, ale na drugim m iejscu zn ajd o w ały się j u ż katoliczki, a na trzecim uczen nice w yznania m o jżeszo w eg o 54. W szkole elem en tarn ej n atom iast katoliczki z ajm o w ały p ierw sz ą p ozycję, n astępne były ew angeliczki i na trzeciej pozycji uczennice żydow skie. Jeżeli przyjm iem y, iż przy należność w y zn an io w a o d p o w ia d ała przynależności narodow ej, tj. ew angeliczki - N iem ki o raz katoliczki - Polki, to da się zauw ażyć, że liczba P olek w w yższej szkole śred n iej, będącej przecież sz k o łą dla có rek stanu w yższego, była bardzo nikła. D ane te w sposób pośredni o b ra zu ją straty fik ację m ają tk o w ą u czennic, z czego w ynika, że do w yższej szkoły żeńskiej uczęszczały przede w szystkim córki bogatych m ieszczan niem ieckich, nato m iast dzieci z niezam ożnych rodzin p o l skich pob ierały naukę w przew ażającej m ierze ty lk o w szkole e le m entarnej, czyli szkole o n ajniższym p o zio m ie55.
W latach sied em d ziesiąty ch X IX w . w d e b atę nad stanem to ru ń sk ie 1890, s. 19-20; Jahresbericht über das städtische Lehrerinnenseminar, die höhere- und Bürger - Mädchenschule zu Thorn 1891, s. 13-14.
53 Proporcje te kilka lat przed wybuchem I wojny światowej uległy zmianie. We dług sprawozdania z 1914/15 w liceum wyższym naukę pobierały 24 uczennice wy znania ewangelickiego i 8 katolickiego, nie ma tu żadnej uczennicy wyznania żydow skiego. W liceum 289 ewangeliczek, 75 katoliczek i 35 uczennic żydowskich. Żadna z uczennic tych placówek nie deklarowała pochodzenia polskiego. W szkole ćwiczeń było 109 ewangeliczek, 68 katoliczek i 7 żydówek. APT, Städtisches Oberlyzeum, sygn. 4, s. 27.
54 W roku szkolnym 1896/97 na 458 uczennic przypadało 317 ewangeliczek, 121 katoliczek i 20 dziewcząt wyznania mojżeszowego. W 1901/02 liczba uczennic wyno siła 488, w tym 317 ewangeliczek, 159 katoliczek i 12 uczennic żydowskich. 400 uczennic deklarowało język niemiecki jako język ojczysty, pozostałe 88 język polski. Zob. Sprawozdania roczne średniej szkoły żeńskiej w Toruniu z lat 1893-1912; por. APT, Szkoły elementarne, sygn. 22, k. 3; ibid., sygn. 24, k. 71-72.
55 Vierteljahresschrift fiir höhere Töchterschulen, 1867, Jg. 1, s. 31-35; A. Głow- szczyńska, op. cit., k. 28-29.
go szk o ln ictw a żeńskiego w łączyli się tak że p rzed staw icie le sp o łecz ności polskiej. Przede w szystkim należy w sp o m n ieć rozpraw ę F ran c iszk a R ak o w icza C o u m ieć p o w in n y ko b iety? , z a m ieszczo n ą w części pub licy sty czn ej D ra R a ko w icza ka len d a rza p o lsk ie g o na ro k 1871. F ran ciszek T ad eu sz R akow icz (1 8 3 9 -1 8 7 8 ) był pierw szym polskim księgarzem w T o runiu, redaktorem i w y d aw cą „G azety T o ru ń sk iej”56. W iele m iejsca w sw ojej p u blicystyce p o św ię cił kw estii w y chow ania kobiet. W licznych k o resp o n d en cjach do „ N ad w iślan in a” zaw arł m ię dzy innym i poglądy na tem at kształcen ia d ziew cząt stanu m ieszczań sk ieg o 57. W yszedł z p ro p o z y cją u tw o rzen ia w P oznaniu W yższego P raktycznego Instytutu Ż eńskiego, w którym od b y w ały b y się z ajęcia z
m atem atyki kupieckiej, k sięgow ości, g o sp o d arstw a d om ow ego, ry
sunku k raw ieckiego, higieny i gim n asty k i58. Z aa n g ażo w an ie F. R ak o w icza w spraw y kształcen ia d ziew cząt były zau w ażaln e ró w n ież w je g o pracy tran slato rsk iej. W 1869 r. d o konał tłu m aczen ia na ję z y k polski dzieła Jo h n a Stuarta M illa P o d d a ń stw o ko b iet, a w rok później p rzetłum aczył pracę niem ieckiej autorki F anny L ew ald O em a n cyp a cji k o b iet cztern a ście listó w 59.
W w yżej w spom nianej rozpraw ie C o um ieć p o w in n y k o b ie ty F. R a kow icz zauw ażał, że nadal p anuje pogląd, iż kobiecie n iep o trzeb n e są żadne nauki póki m a urodę, która pozw oli je j z n aleźć m ęża, a n a stęp
56 Zob. A. Bukowski, Gazeta Toruńska (1867—1921), Rocznik Toruński, R. 3, 1967, s. 105; A. Tujakowski, Z przeszłości rozpowszechniania czytelnictwa w Toruniu, ibid., R. 6, 1971, s. 94—95; T. Zakrzewski, Rakowicz Franciszek Tadeusz, Polski Słownik Biograficzny (dalej cyl. PSB), t. 30, 1987, s. 505.
57 „Nadwiślanin” wychodzący w Chełmnie byl jednym z nielicznych czasopism, w którym poczesne miejsce zajmowała emancypacja kobiet. Z artykułów poświęco nych temu zagadnieniu warto wskazać na artykuł autorstwa Ignacego Lyskowskiego pt. Jak wychować dziewice polskie z 1851 r., w którym autor żąda reformy wychowa nia dziewcząt. W 1857 r. „Nadwiślanin'’ poświęcił sprawie wykształcenia kobiet aż trzynaście kolejnych numerów. Szerzej A. Bukowski, Ruch emancypacyjny kobiet na
Pomorzu, Bluszcz, 1937, nr 35, s. 29-30.
58 T. Zakrzewski, op.cit., s. 505.
59 A. Bukowski, Ruch emancypacyjny kobiet na Pomorzu, s. 30; K. Wodniak, To
warzystwo Pomocy Naukowej dla Dziewcząt w Toruniu (1870-1937) i jego rola w emancypacji zawodowej kobiet na Pomorzu, Przegląd Historyczno—Oświatowy,
1999, nr 1-2, s. 58-59.
n ie urodzić k ilkoro dzieci. D o o d p o w ied n ieg o ich w y c h o w a n ia p o trzeb n a je s t, zdaniem au to ra, w ied za p o ch o d ząca nie tylko z p rz ek a zów innych, ale ró w n ież z książek i pism . „K o b ieta je s t tak sam o c z ł o w i e k i e m ja k m ężczyzna, nie na to j e s t przeto je d y n ie na św ie- cie, żeby dzieci rodziła, ale żeby też po zn ała stosunek sw ó j, ja k o czło w iek a do B oga, do św iata i przyrody, do kościoła i o jczyzny, aby po zn ała dzieje ludzkości [ ...] . P otrzebuje kobieta tak sam o św iatła i nauki ja k m ężczyzna, a narody, w których w y chow anie k obiet je s t z an ied b an e, m u szą zginąć i zm arnieć w w alce o byt z innym i n a ro d a m i”60. R ed ak to r „G azety T o ru ń sk iej” p ro p ag o w ał przede w szystkim w y k ształcen ie zaw o d o w e. W śród zajęć przeznaczonych szczególnie d la kobiet p olecał: k iero w an ie ochronkam i i ogródkam i dziecięcym i, pielęg n o w an ie cho ry ch , k raw iectw o, n auczycielstw o, handel k o n fek cją. W śród propozycji z aw o d ó w dla kobiet pojaw iły się także takie, które były je s z c z e m ało ro zp ro p ag o w an e, np. m alow anie na p o rc ela nie, p ro w ad ze n ie ksiąg han d lo w y ch , rysow anie w zo ró w na tk an in ach o ra z zaw o d y trad y cy jn ie przy p isan e m ężczyznom , ja k zeg arm istrzo - stw o, k o szykarstw o, tap ic erstw o i szew stw o. R ak o w icz zam ieścił tu także in fo rm acje d o ty czące szkół, w których m ożna uzyskać w y k ształ cen ie p o trzeb n e do w y k o n y w an ia w yżej w y m ienionych zaw odów .
Ju ż od lat najm łodszych dziew czynka pow inna zdobyw ać w iedzę z p rzek azó w m atki, n astęp n ie na poziom ie szkoły elem entarnej p o w in
60 Dra Rakowicza Kalendarz polski na rok pański 1871, Toruń, nakład F. T. Ra kowicz, druk J. Buszczyński, s. 3. Kilkanaście lat wcześniej powszechnie znaną dziś prawdę, iż „kobieta jest człowiekiem” publicznie obwieściła Eleonora Ziemięcka, autorka pracy Myśli o wychowaniu kobiet. Z tego faktu, podobnie jak F. Rakowicz, wyciągnęła praktyczne wnioski, takie jak ten, że kobieta ma prawo do całościowego wykształcenia. Według Ziemięckiej nauka w życiu kobiety nie powinna być postrze gana jako element uboczny w jej życiu, ale ma być działaniem świadomym, mającym na celu ukształtowanie kobiety samodzielnej, myślącej i zdolnej do decydowania o życiu swoim, jak i swojej rodziny. Zob. E. Ziemięcka, Myśli o wychowaniu kobiet, Warszawa 1843, s. 96, 100; P. Chmielewski, Autorki polskie wieku XIX. Studium
literacko-obyczajowe. Warszawa 1885, s. 454; J. Hulewicz, Sprawa wyższego wy kształcenia kobiet w Polsce w XIX wieku, Kraków 1939, s. 70-80; J. R. Btachnio, Poglądy filozoficzne Eleonory Ziemięckiej na tle sporów ideowych potowy XIX wieku,
na pozyskać następ u jące um iejętn o ści: czy tan ie, d o d aw an ie, o d ejm o w anie, m nożenie i dzielenie. W y k ształcen ie m atem atyczne je s t szcze g ólnie w ażn e w życiu kobiety, ze w zględu na p ro w ad zen ie przez nią k siąg rachunkow ych g o sp o d arstw a dom ow ego. O p ró cz w yżej w y m ie nionych u m iejętności d ziew częta pow in n y je s z c z e znać jęz y k i obce, ze szczególnym w skazaniem na ję z y k niem iecki, histo rię naturalną, czyli naukę o św iecie roślin i zw ierząt, fizykę, ch em ię, g eo g rafię, historię, literaturę o jczy stą, n aukę śpiew u naro d o w eg o , prace ręczne i religię. W alory poznaw cze pracy podnosi ró w n ież fakt, iż a u to r przy każdym p rzedm iocie pod aw ał zalecan e p rzez niego do w y k o rzy stan ia p o d ręcz niki. B yły to w y d aw n ictw a zw arte, ja k i czaso p ism a polskie i n iem iec kie w liczbie oko ło 10061.
F. R akow icz był ró w n ież zaan g ażo w an y w u tw orzenie toruńskiego T o w arzy stw a Pom ocy N au k o w ej dla D ziew cząt w 1870 r., którego pow stan ie, ja k i d ziałaln o ść, były od zw ierc ie d len iem dążeń d ziałaczy p om orskich, m ających na celu w łą cz en ie k o b iet w nurt życia sp o łecz nego. P race p rzygotow aw cze trw ały praw ie dw a lata, od 1868 do po tow y 1870 r.62 U kon sty tu o w an ie T o w arzy stw a n astąp iło 14 VII 1870 r. na pierw szym w alnym zebraniu. U czestniczył w nim także dy rek to r toruńskiej szkoły w yższej dla dz ie w cząt A d o lf P row e63. W p o czątk o w ym ok resie fu n k cjo n o w an ia T o w arzy stw o o b ejm o w ało sw o ją d zia łaln o śc ią Pom orze Z ac h o d n ie i W ielk ie K sięstw o P oznańskie. W roku
1871 d oszło do po w stan ia filii T o w arz y stw a w P o z n an iu 64.
61 Dra Rakowicza Kalendarz, s. 4-66.
62 Powstanie Towarzystwa Pomocy Naukowej dla Dziewcząt w 1870 r. byto po przedzone szeroko zakrojoną akcją propagandową. Dowodem tego są liczne artykuły na ten temat w „Gazecie Toruńskiej”, jak i wystąpienie Rakowicza w Bazarze Poznań skim 25 III 1870 r. z referatem pt. Emancypacja kobiet. Zob. Gazeta Toruńska (dalej cyt. GT), 1868, nr 3, s. 2-3, nr 14, s. 1-2, nr21, s.2, nr74, s.l, nr 96, s.3, nr 121, s. 2; ibid., 1870, nr 76, s. 1, nr 112, s. 3, nr 124, s. 4; zob. H. Piskorska, Z historii „Towa
rzystwa Pomocy Naukowej dla Dziewcząt" w Toruniu, Mestwin, 1929, nr 2, s. 5-6;
taż, Kronika Towarzystwa Pomocy Naukowej Dziewcząt w Toruniu, Toruń 1935; APT, Towarzystwo Pomocy Naukowej dla Dziewcząt (dalej cyt. TPNdD), sygn. 1, k. 49; ibid., sygn. 3, Sprawozdanie za rok 1870, k. 1-3.
63 GT, 1870, nr 160, s. 1.
C elem T o w arzy stw a było ud zielan ie pom ocy finansow ej w form ie sty p en d ió w d ziew częto m p o ch o d zen ia polsk ieg o , k ształcącym się ,,a) w g o sp o d arstw ie ko b iecy m w iejskim i m iejskim , b ) w zaw odach przem ysłow ych i arty sty czn y ch przystępnych płci żeń sk iej; ja k o to szyciu i kraw iecczy źn ie, ra chunkow ości k u p ieck iej, rysunku tech n icz nym , m alarstw ie, m uzyce, c) na k ierow niczki o ch ro n i n au cz y cie lk i”65. W latach 1 8 7 1 -1 9 1 6 p o m o cą fin an so w ą o b jęto , ja k p o d a je K atarzy n a W odniak, 1061 dziew cząt66. N a jczęściej w sp ie ran o n a stęp u jące k ie runki kształcen ia zaw odow ego: k raw iectw o , m o d n iarstw o , pracę w o ch ro n k ach , go sp o d arstw ie dom ow ym , zaró w n o w iejsk im ja k i m iejskim , nau czy cielstw o . N a uw agę z asłu g u je fakt, że stypendiam i o b jęto rów nież dziew częta uczące się fotografiki, stom ato lo g ii i ste n o grafii, czyli zaw odów , stan o w iący ch niew ątp liw ie rzad k o ść w śród w y konyw anych p rzez ko b iety 67.
W 1884 r. d y rek to r A. Prow e od szed ł na e m e ry tu rę 68. D w aj k olejni d y rek to rzy - O tto C u n n erth i C arl S ch u lz - nie w p ro w ad z ili z n aczą cych zm ian w fu n k cjo n o w an iu zakładu. Jeszcze w dniu 9 IV 1883 r. szkoła u ro czy śc ie zain au g u ro w ała dz ia łaln o ść w now ym budynku przy ulicy W ielk ie G arb ary 69. O d 1890 do 1908 r. to ru ń sk ie śred n ie szkoły żeń sk ie zn alazły się pod bezpośrednim nadzorem w ład z szkolnych w K w id zy n ie70.
Rocznik Toruński, R. 15, 1980, s. 282-283; por. GT, 1870, nr 161, s. 3; M. Niedziel ska, Życie polityczne i kulturalne Torunia (1815- 1914), s. 306.
65 APT, TPNdD, sygn. 2, k. 1. 66 K. Wodniak, op. cii., s. 78.
67 H. Domański. Towarzystwo Pomocy Naukowej dla Dziewcząt w Toruniu 1870-1939 (Na tle męskich Towarzystw Pomocy Naukowej i organizacji charytatyw nych, Toruń 1978, maszynopis pracy magisterskiej napisanej pod kierunkiem I. Janosz - Biskupowej, Archiwum UMK, sygn. 33818, s. 43.
68 Na początku działań wojennych A. Prowe opuścił Toruń i 30 III 1915 r. zmarł w miejscowości Wałdowo koło Miastka. M. Niedzielska, Adolf Georg Prowe, s. 178; B. Maydom, Geschichte des städtischen Oberlyzeums, k. 73.
69 APT, Höhere Töchterschule, sygn. 67, k. 566; AmT C, sygn. 4939, k. 69-71; Thomer Ostdeutsche Zeitung, 1883, nr 82; J. Kucharzewska, Architektura i urbanisty
ka Torunia w latach 1871-1920, Warszawa 2004, s. 277-279. W 1895 r. do budynku
została doprowadzona kanalizacja i wodociągi.
B ernhard M aydorn był kolejnym i zarazem o statnim dyrektorem w yższej szkoły żeńskiej w ok resie pruskim . U rząd ten ob jął 1 X 1895 r. i spraw ow ał g o n iep rzerw an ie do 31 III 1920 r. W tym czasie szkoła p rzeszła liczne zm iany o rg an izacy jn e zw iązane z w drażaniem now ych regulacji praw nych rządu p ruskiego d otyczących szkolnictw a żeńskiego. D nia 31 V 1894 r. ukazała się pierw sza m in isterialn a reg u lacja d o ty cząca niem ieck ieg o w yższego szk o ln ictw a żeńskiego; z d a niem dyrektora B ern h ard a M ay d o rn a przyniosła ona je d n a k duże roz czaro w an ie71. W ydanie tej regulacji nie było p oprzedzone żad n ą ogól- n o n iem ieck ą k o n fe re n c ją dyrek to ró w i nauczycieli tego typu szkół, ja k to było w 1872 r. O db y ło się je d y n ie spotkanie dyrek to ró w szkół ber lińskich. W yższe szkoły żeńskie z ostały zaliczone do niepełnych szkół średnich, co w zb u d ziło ogólne niezad o w o len ie w śród kierow ników tych szkół. B yły to 9-klasow e szkoły o trzech stopniach: stopień niższy (kl. IX -X II), stopień średni (ki. V I-IV ) i stopień najw yższy (kl. I I I-I)72. D la szkoły toruńskiej ro zp o rząd zen ie to nie m iało żadnego decy d u jąceg o zn aczen ia, gd y ż była ju ż to szkoła d ziesięeioklasow a, po siad ająca kolegium nau czy cielsk ie zgodne z zarządzeniem .
Jeszcze w 1894 r. kolegium szkolne w yższej szkoły żeńskiej o p ra cow ało plan zgodny z p o stanow ieniem m inisterialnym z 31 m aja tego roku, który zo stał z atw ierd zo n y 12 III 1895 r. p rzez R ejencję w K w i dzynie. P ierw szy rok funk cjo n o w an ia szkoły w ed łu g now ego planu był okresem , w którym spraw dzano, czy odpo w iad a on potrzebom szkoły. Pod koniec roku szkolnego 1895/96 zorganizow ano dziew ięć narad dotyczących planu lekcyjnego, w w yniku których zdecydow ano się na niew ielkie zm iany, o sta te cz n ie zaap ro b o w an e p rzez R ejencję 23 V 1896 r. (zob. załączn ik nr 1).
P o stan o w ien ia m ajow e z 1894 r. nie zm ieniły celu nauki szkolnej. N ad al zadaniem nadrzędnym szkoły było p rzekazanie uczennicom
- Mädchenschule zu Thorn 1891, s. 16. 71 Zob. Thomer Zeitung, 1894, nr 143.
72 Zob. szerzej: Handbuch über die Organisation und Verwaltung der öffentlichen
preußischen Unterrichtanstalten, hrsg. v. D. Heinemann, Bd. II, Potsdam 1909,
ogólnej w iedzy w d uchu re lig ijn o -m o raln y m . Z planu z ajęć (załącznik n r 1) w yraźnie w idać, iż bardzo d u ży n acisk k ładziono na naukę j ę z y ków obcych. D alsze zm iany w p lanie ró w n ie ż szły w tym k ierunku. O d je s ie n i 1900 r. p ro w ad zo n e były pryw atne ku rsy ję z y k a łacińskiego,
który od 1914 r. zn alazł się j u ż w ram ach zajęć o b o w iązk o w y ch 73. N ajw ięk sze zm ian y w org an izacji szkoły zo stały w p row adzone rozp o rząd zen iem m in isterialn y m z 18 VIII 1908 r.74 P o d sta w ą reform y z 1908 r. (A llg em ein e B estim m u n g ü b e r die N eu o rd n u n g des höheren M äd ch en sch u lw e sen ) była d z ie sięcio k laso w a w yższa szkoła żeńska, do której w stęp u w aru n k o w an y był ukończeniem sz óstego roku ż y cia75. L iceum p o d z ielo n e b y ło na trzy sto p n ie (zob. załączn ik nr 2). S topień niższy (U n terstu fe) stan o w iły klasy X —VIII. K lasy V II-V były stopniem średnim (M itte lstu fe), w którym rozp o czy n ała się nauka ję z y k a obcego. N a to m iast klasy IV -I stan o w iły stopień w yższy (O b e r stufe) liceum . W k lasie IV d o ch o d ziła nauka drug ieg o ję z y k a obcego, którym był ję z y k angielski.
D uże zn aczen ie m iał fakt, iż tzw'. w yższe szkoły żeńskie (höhere T ö ch tersch u len ) zo stały uznane w sensie praw nym za szkoły typu w yższego (h ö h ere S chulen) i odd zielo n e od śred n ich szkół żeńskich (m ittlere M äd ch en sch u len ). D o tej pory u staw o d aw stw o pru sk ie m ia nem szkoły w yższej (w e w sp ó łczesn y m rozum ieniu - szkoły śred n iej) o k reślało je d y n ie szkoły m ęskie: g im nazja klasyczne i realne, w yższe
73 Ibid., sygn. 67, k. 638: B. Maydom, Geschichte des städtischen Oberlyzeums, k. 107; por. Aussprachelehre. Zum Gebrauch im deutschen Unterrichte des Seminars, Thom 1904.
74 Szerzej: F. Paulsen, Richtlinien der jüngsten Bewegung im höheren Schulwesen
Deutschlands, Berlin 1909, s. 127-148. GStAPK, I.HA, Rep. 76-VI, Sekt. 1, Gen. ee,
nr 6, vol. II, k. 104, 170. Por. GStAPK, I.HA, Rep. 76-VI, Sekt. 1, Gen. ee, Nr. 5 A , vol. II, k. 50, 110, 130.
75 Die Mädchenbildung in Preußen. Nach den amtlichen Bestimmungen über
Schulverwaltung und Stellung der Lehrenden, Privatunterricht, mittlere Schulen, höhere Lehranstalten und Lehrerinnenbildung, bearb. v. H. Bohnstedt, Breslau 1916,
s. IX. Ostateczne unormowanie wyższego i średniego szkolnictwa żeńskiego w Pru sach nastąpiło na mocy dekretu królewskiego z 18 XII 1911 r. Dekret ten definitywnie określił plan i organizację tych szkół, dokonując podziału szkół żeńskich na licea (wcześniejsze wyższe szkoły żeńskie) i licea wyższe (Oberlyzeen).
szkoły realne (O b errealsch u len ), szkoły realne (R e alsch u le n ), progim - nazja, p ro g im n azja realne i w yższe szkoły m iejskie (h ö h ere B ü rg er sch u len )76.
N a d b u d o w ą d la liceum było tzw . liceum w yższe (O berlyzeum ), na które sk ład ała się szkoła żeńska (F rau en sch u le) z dw u letn im kursem nauki o raz sem inarium dla n au czy cielek (H ö h eres L eh re rin n e n se m i nar). C elem F rau en sch u le było ogólne w y k ształcen ie w zak resie g o sp o d arstw a d o m ow ego i ekonom ii, nato m iast cztero letn i H öheres L eh rerin n en sem in ar służył p rzygotow aniu n au czy cielek do nauczania w w yższych szkołach żeńskich, ale tylko w klasach X -V , czyli w stopniu niższym i średnim .
R eform a ta p rzew id y w ała rów nież po w stan ie S tu d ien an stalt, który zo stał urządzony na w zór w yższych szkół m ęskich. Po IV k lasie li ceum m ożna było przejść do w yżej w ym ien io n eg o zakładu, który p rzy jm o w ał w tym przypadku form ę k u rsó w g im n azjaln y ch b ąd ź też form ę gim nazjum realnego. N a to m ia st po III klasie liceum m ożna było przejść do klas urządzonych na w zór w yższych szk ó ł realn y ch 77.
U norm ow ane zostały także k w estie d o ty czące p lanów nauczania, ja k i p erso n elu nauczycielskiego. U staw a zm ierzała do zró w n an ia p o
zycji nauczycieli szkól żeńskich z nauczycielam i szkół m ęskich. Szkoły żeńskie zostały p o d porządkow ane Pro w in cjo n aln y m K olegiom S zkolnym . W latach 1 9 0 9 -1 9 2 0 n ad zó r w P ro w in c jo n aln y m K o leg iu m
Szkolnym nad szkolnictw em żeńskim spraw ow ali: G ersch m an
(1 9 0 9 -1 9 1 0 ), S u h r (1 9 1 0 -1 9 1 1 ), K ahle (1 9 1 2 -1 9 1 4 ) i G all (19 1 4 — - 1 9 2 0 ) 78.
76 M. Niedzielska, Dzieje szkolnictwa, [w:] Historia Pomorza (1850-1918j. Poli
tyka i kultura, red. S. Salmonowicz, t. IV, cz. II, Toruń 2002, s. 293-303.
77 Die Mädchenbildung in Preußen, s. 29.
78 Szkoła była poddawana regularnym wizytacjom ze strony instytucji nadzor czych. W pierwszych latach funkcjonowania wyższej szkoły żeńskiej wizytacje po wiatowego inspektora szkolnego odbywały się regularnie, co najmniej raz w roku. Inspekcje władz nadrzędnych odbywały się bardzo rzadko, z reguły' przy wyjątkowych okazjach, jak np. przy zatrudnieniu pierwszego dyrektora z urzędu w 1857 r. (A. Pro- we) czy uzyskaniu w 1881 r. przez seminarium uprawnień do przeprowadzania egza minów. Od 1890 r., kiedy szkoły znalazły się pod bezpośrednim nadzorem władz
N a m ocy refo rm y szk o ln ictw a żeńskiego z 1908 r. kobiety uzyskały m ożliw ość stu d io w an ia (w ią za ło się to z praw em do zd aw an ia e g za m inów m atu raln y ch ), aczk o lw iek m u siały borykać się je s z c z e z w ie lom a tru d n o ściam i, ja k np. uzyskaniem pracy po ukończeniu studiów w y ższy ch 79. R eform a ta zm ieniła po ło żen ie kobiet w sensie praw nym , ale sp o łeczeń stw o nadal patrzy ło na kobietę p rzez pryzm at roli żony, m atki i gospodyni.
N ależy zazn aczy ć, iż refo rm y na polu śred n ieg o i w yższego szk o l nictw a żeń sk ieg o w Prusach były je d n y m z przejaw ó w procesu em a n cypacji kobiet n iem ieckich. L icznie po w stające ju ż od połow y X IX w. o rg an izacje k obiece obok h aseł d otyczących ró w n o u p ra w n ien ia zaw o dow ego i p o lity czn eg o ż ąd ały także ró w n o u p raw n ien ia w dzied zin ie w y k ształcen ia80.
w Kwidzynie, wizytacje odbywały się częściej, w szczególności podczas egzaminów nauczycielskich. Od 1909 r., kiedy nadzór nad tymi szkołami objęło Prowincjonalne Kolegium Szkolne, liczba wizytacji w ciągu roku znacznie wzrosła. Zakład wizytowali także liczni przedstawiciele innych szkół żeńskich, jak np. 27 VIII 1886 r. profesor Eckler z zakładu kształcącego nauczycielki zajęć fizycznych; 24 VIII 1903 r. profesor Siegert z Königliche Kunstschule z Berlina - lekcje rysunku; 5 II 1918 r. malarz sztuki Wirth z Kunstschule z Królewca. B. Maydom. Geschichte des städtischen Oberlyzeums, k. 159-160.
79 Proces dopuszczania kobiet do studiów wyższych w państwach niemieckich rozpoczął się na początku XX w. W 1900 r. uczyniła to Badenia, w 1903 r. Bawaria, Wiitembergia w 1904 r., Saksonia w 1906 r., Turyngia w 1907 r., w 1908 r. Prusy i Hesja oraz Meklemburgia w 1909 r. Jak widać, Prusy były jednym z ostatnich państw' niemieckich, które dopuściło kobiety do wyższego wykształcenia. E. Glaser, Die erste
Studentinnengeneration-ohne Berufsperspektiven?, [w:] Geschichte der Mädchen- und Frauenbildung, s. 311-324.
80 W 1844 r. z inicjatywy Luise Otto powstał „Allgemeiner Deutscher Frauen verein“, w 1888 r. „Frauenverein Reform" (Hedwig Kettler). Działaczki ruchu kobie cego wielokrotnie słały petycje do władz z żądaniem reformy szkolnictwa żeńskiego. W 1893 r. wysłano petycję z 60 000 podpisów, domagając się wolnego dostępu do studiów medycznych. Zob. M. W. Blochmann, „Laß dich gelüsten nach der Männer
Weisheit und Bildung". Frauen Bildung als Emanzipationsgelüste 1800-1918,
Pfaffenweiler 1990; A. Schaser, Helene Lange und Gertrud Bäumer. Eine politische
Lebensgemeinschaft, Wien 2000; 1. Stoehr, Emanzipation zum Staat, Der Allgemeine Deutsche Frauenverein - Deutscher Staatsbürgerinnenverband (1893-1933), Pfaffen
weiler 1990.
D nia 6 II 1909 r. obyła się w T o ru n iu k o n feren cja z przed staw icie lami w ładz R ejencji d o ty cząca o m ów ienia postanow ień reform y z 1908 r. i p rz ed y sk u to w an ia zm ian w fu nkcjonow aniu szkoły w myśl tych postanow ień. 9 lipca zap ad ła d ecy zja o zaliczeniu to ruńskiej w yż szej szkoły żeńskiej w p o czet o k reślonych w reform ie z 1908 r. szkół w yższych. 19 lipca szkoła p rzeszła pod n ad zó r P row incjonalnego K o legium S zk o ln eg o 81.
E fektem o brad M agistratu z 26 X, 8 XI i 7 XII 1911 r. był nowy statu t a d m in istracy jn y d la w yższej szkoły żeńskiej. D la zarządzeń w spraw ach zew n ętrzn y ch zak ład u utw orzono K uratorium ja k o organ m iasta. W skład K uratorium w chodzili: nad b u rm istrz M agistratu ja k o p rzew odniczący i p ow ołany przez niego zastępca, ja k o trzeci - przez n adburm istrza w yznaczony czło n ek M agistratu, trzech p rzedstaw icieli R ady M iejskiej w y b ieran y ch n a 6 lat, ja k o p rz ed staw icie le rodziców - je d e n z ojcó w i je d n a z m atek dzieci uczęszczających do zakładu oraz dy rek to r szkoły lub je g o zastępca. Przedstaw icieli rodziców w ybierała R ada M iejska je d y n ie spo śró d o só b m ieszkających w T oruniu. W ybór przestaw ał obo w iązy w ać w m om encie, gdy w ybrany członek opuścił m iasto lub gdy żad n e z je g o dzieci nie uczęszczało ju ż do zak ła du (§1). D o zadań K uratorium n ależał zarząd szk o łą pod nadzorem i w edług w skazów ek M agistratu w spraw ach szkolnych, należących do kom petencji M ag istratu (§2). K uratorium nie m iało bezpośredniego w pływ u na czynności i zarząd szkoły. Jednak dy rek to r był zo b o w iąza ny na posied zen iach K uratorium składać sp raw o zd an ia dotyczące nie tylko ogólnych i a d m in istracy jn y ch spraw szkolnych, ale rów nież za w iadam iać o przebiegu realizacji program u naukow ego. K uratorium m iało także praw o m ian o w an ia je d n e g o przed staw iciela ze sw ego grona na czło n k a kom isji eg zam inacyjnej przy egzam inach m atu ral nych (§4)82.
R eform a ta w p ro w ad ziła także dłuższy, czteroletni kurs w sem in a rium nau czy cielsk im 83. Z m ian a w yw ołała duże niezad o w o len ie w śród
81 APT, Städtisches Oberlyzeum, sygn. 24, k. 11.
82 APT, Höhere Töchterschule, sygn. 70, Statut organizacyjny wyższej szkoły żeń skiej w Toruniu z 7 XII 1911 r.
83 Ibid., sygn. 219, k. 600.
ro dziców obaw iający ch się trudności fin an so w y ch . 4 II 1911 r. odbył się o statni egzam in w starej form ie, będący zak o ń czen iem trzyletniego sem inarium . Od 1881 r., czyli od chw ili u zy sk an ia p aństw ow ych upraw nień egzam inacyjnych, p rzep ro w ad zo n o trzy d zieści egzam inów . R ocznik 1909/10 był pierw szym , który o b jęła reform a. W praw dzie nauka w sem inarium o bejm ow ała teraz 4 lata, ale po ukończeniu 3 ro ku m ożna było przystąpić do egzam inu m atu raln eg o (R eifepriifung), który w T oruniu o d był się po raz pierw szy 9 III 1912 r.84 27 i 28 II 1913 r. m iał m iejsce w T oruniu pierw szy p ań stw o w y egzam in n au czy cielski na pod staw ie now ych przepisów .
W w yniku reform y z 1908 r. w T o ru n iu p o w stała p ełn a d ziesięcio - k lasow a w yższa szkoła żeńska - liceum o ra z cztero k la so w e liceum w y ższe85. Jak ju ż w cześniej w spom niano, od 1911 r. d z ia łała też dzie- w ięcio k laso w a szkolą średnia. Ł ączn ie w yżej w y m ien io n e zakłady m iały 33 klasy.
Rok szkolny 1914/15 był pierw szym rokiem w o jn y św iatow ej. S padla w ó w czas liczba uczennic. Ze w zg lęd ó w b ezp ieczeń stw a z uczęszczania na lekcje zrezygnow ały uczennice p o ch o d zące spoza T o runia, część też w y jech ała z m iasta. Jednakże w kolejnych latach w'ojny n astąp ił ponow ny w zrost liczby uczennic. F rek w en cja w latach 1 9 1 4 - - 1 9 2 0 przed staw iała się n astępująco: 1914 r. - 700 uczennic, 1915 — 720, 1 9 1 6 - 7 2 2 , 1 9 1 7 - 7 8 7 , 1 9 1 8 - 8 8 4 , 1 9 1 9 - 8 9 1 , 1 9 2 0 - 5 4 0 86.
O d początku w ojny budynek szkolny przy ul. W ielk ie G arb ary słu ży! celom w ojskow ym , znajd o w ał się w nim m .in. szpital w o je n n y 87. Z tego też pow odu nauka od b y w ała się w po m iesz cz en iach p ry w a t nych, np. w roku szkolnym 1915/16 na ul. B y d goskiej n r 5 6 i 6 0 88.
8,1 Zob. APT, Städtisches Oberiyzeum, sygn. 29-64.
85 Lehrerinnen-Seminar und höhere Mädchenschule zu Thorn. Bericht über das
Schuljahr 1908/09, s. 3-6.
86 Obliczenia te obejmują szkoły: liceum wyższe, liceum i szkołę ćwiczeń. B. Maydom, Geschichte des städtischen Oberlyzeums, k. 161.
87 APT, Städtisches Oberiyzeum, sygn. 4, Städtisches Lyzeum und Oberlyzeum zu Thom. Bericht über das Schuljahr 1914/15, s. 12.
88 Ze względu na niekorzystne warunki lokalowe ograniczono liczbę godzin lek cyjnych w ciągu dnia do 3. W jednym pomieszczeniu nauczane były dwie klasy.
W n astępnym roku szkolnym liceum i liceum w yższe w róciły do sie dziby szkoły. Poza nim p o zo stała szkoła ćw iczeń 89, któ ra w y n ajm o w ała p o m ieszcze n ia na ulicy F ilozofów nr 3. W ielo k ro tn ie w czasie w o jn y o d w o ły w an o z ajęcia w m iesiącach zim ow ych z pow odu braku o pału. P rzerw ę tę o k reślan o m ianem „w akacji w ęglo w y ch ” 90.
W czasie w ojny zm iany nastąpiły także w program ie nauczania. T em aty k a zajęć d o ty czy ła zagadnień zw iązanych z działan iam i w o je n nym i. C zy tan o lektury z historii p aństw a niem ieckiego. Z b ieran o w y cinki z gazet i w iersze w ojenne. N a lekcjach prac ręcznych uczennice szyły u b ran ia d la żołnierzy. R ów nież w ładze m iasta o rg an izo w ały w y kłady p o św ięc o n e w y d arze n io m na fro n cie91.
Szkoła brała ak tyw ny u dział w zbiórkach pieniędzy. Jak p odaje d y rek to r zakładu B. M aydorn, w ciągu czterech lat w ojny zeb ran o 10 762 m ark i92. D ziew częta uczestn iczy ły także w zbiórkach m etalu, kości, w ło só w , w ełny, ubrań i p o żyw ienia, od śn ieżały ulice93.
W 1915 r. w liceum w yższym zostały zorganizow ane kursy opieki nad niem o w lętam i, p rzezn aczo n e dla uczennic klas II-III liceum w y ż szego i klasy I liceum 94. Z ajęc ia podzielono na z ajęcia teoretyczne,
Zmniejszenie liczby godzin było też następstwem powołania do wojska w latach 1914-1915 siedmiu nauczycieli. Natomiast nauczycielki były do dyspozycji Czerwo nego Krzyża. Należały także do organizacji Vaterländischer Frauenverein. B. May- dom, Geschichte des städtischen Oberlyzeums, k. 138-139.
85 Szkoła ćwiczeń zaczęła działać w roku szkolnym 1913/14. Byl to zakład, w któ rym odbywały się zajęcia próbne uczennic klasy seminaryjnej. Szkołę ćwiczeń (Übungsschule) tworzyły klasy (IV, V, VI, VII, VIII, IX) miejskiej średniej szkoły żeńskiej. Zob. APT, Städtisches Oberlyzeum, sygn, 3, k. 18.
90 Np. w roku szkolnym 1916/17 w dniach od 7 do 19 marca oraz od 26 do 31 marca. W 1919 r. nie było zajęć od 1 lutego do 25 marca. APT, Städtisches Oberlyzeum, sygn. 5, Koncept sprawozdania liceum za rok 1915/16.
91 APT, Höhere Töchterschule, sygn. 73, pisma z 11 I 1916 r., 24 V 1916 r., 22 VIII 1916 r.
92 B. Maydorn, Geschichte des städtischen Oberlyzeums, k. 140; APT, Höhere Töchterschule, sygn. 73, pisma z 19 VI 1916 r., 27 VI 1916 r., 13 VII 1916 r., 6 V 1917 r.
93 Zbiórki takie były organizowane również podczas trwania wojny francusko- pniskiej w 1870 r. APT, Höhere Töchterschule, sygn. 70, k. 148.
