Zapisy i fundacje rodzin krakowskich
na rzecz opieki nad dziećmi i
dorosłymi w drugiej połowie XIX
wieku
Wychowanie w Rodzinie 2, 261-271
2011
Zapisy i fundacje rodzin krakowskich na rzecz opieki
nad dziećmi i dorosłymi w drugiej połowie XIX wieku
Cracow Families' Legacies and Endowments for Children and Adults Welfare
in the Second Half of the19th Century
Abstract: In the second half of the 19th century in the Polish territory appearred
a numerous o f foundations and institutions for children and adults welfare. It is worth to mention operation of August Józef Iliński in Równe (Wołyń) and clergyman Jakub Falkowski, which in 1917 contributed to the establisment of Institute for Deaf People in Warsaw. Since 1917 in Cracow was functioning Benevolent Society which was managing numerous endowments received by Cracow hospitals. The Society was running an extensive charitable activity, a school, shelters for the orphans and old people. It organized also purchase of food, clothing, combustible and medicins for the poor. Siemaszko's Institution for Boys in Długa Street and Prądnicka Street owns its existence to generosity of the benefactors. A 4-class-school, workshops and accomo dation for 400 boys were run by this institution. It is worth to mention St. Joseph's Institution for the orphaned boys, which existed owing to Piotr Michałowski's endowment, and the initiatives o f Henryk Jordan having aimed to an establisment of Society for Catholic Workers' Cheap Accomodation as well as Jordan's public garden eagerly visited by Cracow dwellers until now. Among the most significant individual endowments of the most remarkable is a 2 million franc legacy of Aleksander Lubomirski for an establisment of an educational institution for the neglected boys in Rakowiecka Street, and House of the Poor initiated owing to benevolence of Anna and Ludwik Helcel.
Słowa kluczowe: fundations, care, education, hospitals, care institutions for childrens
and adults.
W d ru g ie j p o ło w ie X I X w ie k u n a z ie m ia c h p o ls k ic h m o g liś m y z a o b s e rw o w a ć g w a łto w n y ro z w ó j d z ia ła ln o ś c i d o b ro c z y n n e j i z w ią z a n y z ty m p ro c e s p o w s ta w a n ia in s ty tu c ji o p ie k u ń c z y c h o c h a ra k te rz e sp o
-łe c z n y m i w y c h o w a w c z y m . N ie lic z ą c w ile ń s k ie j in ic ja ty w y b is k u p a J a n a N e p o m u c e n a K o s s a k o w s k ie g o , je d n y m z p ie rw s z y c h te g o ty p u fu n d a to ró w b y ł u rz ę d n ik p a ń s tw o w y , s e n a to r A u g u s t J ó z e f Iliń sk i. W 1803 r. w R ó w n e m n a W o ły n iu d o k o n a ł fu n d a c y jn e g o z a p is u n a rz e c z u tw o rz e n ia in s ty tu tu d la g łu c h o n ie m y c h w m a ją tk u R o m a n ó w . W s u m ie n a o p ie k ę n a d d z ie ć m i i p e n s ję d la n a u c z y c ie li p rz e z n a c z o n o 6 5 7 5 ru b li, co s ta n o w iło 5 % k a p ita łu 131 5 0 0 ru b li z a b e z p ie c z o n e g o n a d o b ra c h R o m a n o w a 1. W z a k re s ie o p ie k i n a d d z ie c k ie m , je d n y m z p ie rw s z y c h , b y ł te ż k s ią d z p ija r J a k u b F a lk o w s k i. P ra c u ją c ja k o n a u c z y c ie l s z k o ły p o d w y d z ia ło w e j w S z c z u c z y n ie , p o d ją ł się o p ie k i n a d g łu c h y m c h ło p c e m P io tr e m G ą so - w sk im . W 1915 r. w y s ła n y z o s ta ł o n p rz e z S ta n is ła w a K o s tk ę P o to c k ie g o , D y re k to ra W y d z ia łu E d u k a c ji N a ro d o w e j, d o W ie d n ia w c e lu z a p o z n a n ia się z m e to d ą d ź w ię k o w ą o p ra c o w a n ą w L ip s k u p rz e z S. H e in ic k ie g o i m ig o w ą z w a n ą te ż m im ic z n o -p is a n ą s to s o w a n ą w P a ry ż u p rz e z k s. C H . M . d e L ' E p é e . J. F a lk o w s k ie m u z a w d z ię c z a m y te ż p o w s ta n ie p ie rw sz e j n a z ie m ia c h p o ls k ic h s z k o ły d la d z ie c i g łu c h y c h p o d n a z w ą In s ty tu t G łu c h y c h , k tó r a z o s ta ła u tw o rz o n a w 1917 r. w W a rs z a w ie 2. Z o s o b a m i F r y d e r y k a S k a rb k a i S ta n is ła w a J a c h o w ic z a z w ią z a n a b y ła d z ia ła ln o ś ć In s ty tu tu M o ra ln e j P o p ra w y D z ie c i n a M o k o to w ie . P la c ó w k a w n io s ła is to tn y w k ła d w p ra c ę z d z ie ć m i m o ra ln ie z a n ie d b a n y m i i p rz e s tę p cz y m i. Z in ic ja ty w y J ó z e fa W ie c z o rk o w s k ie g o p r e z e s a S ą d u A p e la c y jn e g o w W a rsz a w ie i k s ię c ia T a d e u s z a L u b o m irs k ie g o p o w s ta ło T o w a rz y s tw o O s a d R o ln y c h i P r z y tu łk ó w R z e m ie ś ln ic z y c h , k tó re p rz y c z y n iło się d o o tw a r c ia w 1876 r. O s a d y R o ln ic z o -R z e m ie ś ln ic z e j d la c h ło p c ó w w S tu d z ie ń c u . P o d o b n e p la c ó w k i d z ia ła ły n a p o z o s ta ły m o b s z a rz e z ie m p o ls k ic h 3.
D z ia ła ln o ś ć d o b ro c z y n n a i p la c ó w k i o p ie k u ń c z e w G a lic ji p o ja w iły się g łó w n ie w d w ó c h o ś ro d k a c h , K ra k o w ie i L w o w ie 4. W la ta c h s ie d e m d z ie s ią ty c h w e L w o w ie z in ic ja ty w y Iz a a k a B a rd a c h a z a ło ż o n o p ry w a tn ą sz k o łę d la g łu c h o n ie m y c h d z ie c i ż y d o w s k ic h . B y ł to n ie w ie lk i z a k ła d , d o k tó re g o u c z ę s z c z a ło z a le d w ie 9 c h ło p c ó w i 4 d z ie w c z y n k i. P ie rw s z a
1 E. Nurowski, Surdopedagogikapolska. Zarys historii, Warszawa 1983, s. 23-35.
2 Z czasów dyrektorowania Jana Siestrzyńskiego przekształcony został Głuchoniemych 1842 r. w Instytut Głuchoniemych i Ociemniałych.
3 Opieką dobroczynną w pierwszej kolejności objęto dzieci głuche i niewidome, a następnie opuszczone, zaniedbane, upośledzone i przewlekle chore.
4 Działalność dobroczynna w Galicji opisana została w opracowaniach: J. Bartosiewicz,
Opieka nad ubogimi w Galicji, Lwów 1901; G. Kubik-Horodyński, Zakłady sierot i wychowanie opuszczonych dzieci, „Szkoła”, 1898nr38,s. 344-345 i innych.
te g o ty p u p la c ó w k a p o w s ta ła w e L w o w ie j e d n a k n ie c o w c z e ś n ie j. W 1830 r. d z ię k i fu n d a c ji n ik o m u n ie z n a n e g o „ H o ld h e im a ” i s k ła d k o m s p o łe c z n y m z e b ra n y m w G a lic ji W s c h o d n ie j o ra z B u k o w in ie p o w s ta ł z n a c z n ie w ię k s z y z a k ła d o s z e rs z y m z a s ię g u o d d z ia ły w a n ia o b e jm u ją c y s w o ją o p ie k ą d z ie c i n ie m a l z całej G a lic ji5.
W K ra k o w ie n a p o c z ą tk u X I X w. p o s ta n o w io n o p o łą c z y ć siły i s tw o rz y ć j e d n ą in s ty tu c ję z a jm u ją c ą się p o m o c ą i w s p a r c ie m z a n ie d b a n y c h i u b o g ic h . W ty m c e lu p o w o ła n o T o w a rz y s tw o D o b ro c z y n n o ś c i, k tó re m ia ło z a rz ą d z a ć fu n d u s z a m i 12 s z p ita li k ra k o w s k ic h (S z p ita la Św. D u c h a , S z p ita la Św. S z c z e p a n a , S z p ita la Św. J a d w ig i, S z p ita la Św. L e o n a rd a , S z p ita la Św. M ik o ła ja , S z p ita la Św. S z y m o n a i J u d y n a K le p a r z u , S z p ita la Św. W a le n te g o n a K le p a r z u , S z p ita la U b o g ic h W d ó w , S z p ita la B o ż e g o M iło s ie rd z ia , W ło s k ie j k o n fr o n tie r y ) o ra z g ro m a d z ić i w y d a tk o w a ć s p ły w a ją c e d a ry 6. D o tw o rz e n ia T o w a rz y s tw a p rz y s tą p io n o w 1 8 1 6 r. z in ic ja ty w y hr. S ta n is ła w a W o d z ic k ie g o i R z ą d u K ra jo w e g o , k o n ty n u u ją c d o b re ś re d n io w ie c z n e tra d y c je k ra k o w s k ie g o s z p ita ln ic tw a i b r a c tw m iło s ie rd z ia . „ D la te g o to z a ra z p rz y u s ta n o w ie n iu w r. 1 8 1 5 R z e c z y p o s p o lite j k ra k o w s k ie j, z n a le ź li się c z c ig o d n i o b y w a te le , id ą c y w d z ia ła ln o ś c i d o b ro c z y n n e j to re m p rz o d k ó w s w o ic h i R z ą d tro s k liw y n a n ę d z ę lu d z k ą , n ie s p u ś c ił z u w a g i tej p u b lic z n e j p o trz e b y . A b y z a ś n ie u ro n ić d o re s z ty s z c z ą tk ó w s ta ro ż y tn y c h fu n d u s z ó w , p o s ta n o w io n o z e b ra ć ta k o w e w j e d n y m fu n d u sz u , d a ją c p o c z ą tk o w a n ie d o u s ta n o w ie n ia je d n e g o j a k n a le ż y Z a k ła d u d o b r o c z y n n e g o . . . . W ty m s p o s o b ie w s z e lk ie fu n d u s z e d a w n y c h s z p ita li k ra k o w s k ic h , U c h w a łą Z g ro m a d z e n ia R e p re z e n ta n tó w (P ra w o d a w c z e g o ) W o ln e g o M ia s ta K ra k o w a , z d n ia 4 m a r c a 1917 r. N r. 6 8 2 i w d z ie n n ik u P ra w z te g o ż r o k u o g ło s z o n ą - w c ie lo n e z o s ta ły do fu n d u s z u D o m u o g ó ln e g o s c h r o n is k a u b o g ic h sta rc ó w , k a le k i s ie ro t”7. T o w a rz y s tw o o b e jm o w a ło s w o ją o p ie k ą m ię d z y in n y m i p o d o p ie c z n y c h z d o m ó w Św. R o c h a , B o ż e g o M iło sie rd z ia , Św. D u c h a i in n y c h . P ro w a d z iło sz k o łę , p rz y tu lis k a d la s ie ro t i s c h r o n is k a d la s ta rc ó w o ra z o rg a n iz o w a ło z a k u p y ż y w n o śc i, o d zież y , o p a łu i le k a rs tw d la u b o g ic h .
5 St. Mauersberg (red.), Dzieje szkolnictwa i pedagogiki specjalnej, Warszawa 1990, s. 98. 6 Towarzystwo Dobroczynności wiąże swoje początki z rokiem 1244 i biskupem
krakowskim Janem Prandotą z Białaczewa. Starało się ono głównie udzielić pomocy zubożałym chrześcijanom, ale też zaniedbanym dzieciom, kalekim i starcom.
7 Dawniejsze Zakłady Dobroczynne tak zwane szpitale krakowskie, opisał Józef Teodor Głębocki, Kraków 1868, s. 20-21.
W p o ło w ie X IX w ie k u o trz y m a ło b a rd z o w a ż n y z a p is te s ta m e n to w y Ig n a c e g o R o ta rs k ie g o , k tó r y o d d a w a ł m u s w o je d o b r a n a S tra d o m iu , z w a n e K o le tk a m i. O trz y m a n y w 1850 r. b u d y n e k w ra z z o g ro d e m p r z y d z is ie js z e j ul. K o le te k , p o w ię k s z o n y n a s tę p n ie o p rz y le g łe g ru n ty , s ta ł się je g o g łó w n ą sie d z ib ą . W 1877 r. le k a rz k ra k o w s k i T o m a s z K ie to w s k i z a p is a ł T o w a rz y s tw u 25 ty ś zł. w 5 -p r o c e n to w y c h lis ta c h z a s ta w n y c h T o w a rz y s tw a K re d y to w e g o Z ie m s k ie g o w e L w o w ie . K w o tę p rz e z n a c z y ł n a w y c h o w a n ie p o d rz u tk ó w do la t 4 , co n a s tę p n ie , z a z g o d ą w y k o n a w c y te s ta m e n tu , z m ie n io n o n a w y c h o w a n ie d o 14 r o k u ż y c ia . D u ż e z a p is y n a rz e c z T o w a rz y s tw a D o b ro c z y n n e g o w n ie ś li A n n a z K ie łc z e w s k ic h K ra s iń s k a w ła ś c ic ie lk a d ó b r W o la J u s to w s k a , k s. F. P io tr P ę k a ls k i i d łu g o le tn ia je g o p re z e s Z o fia z hr. B ra n ic k ic h hr. A rtu r o w a P o to c k a , k tó r a z a p is a ła 16 110 z ł i 2 0 gr. n a u rz ą d z e n ie n o w e g o z a k ła d u o ra z z e z w o liła n a k ą p ie le c h o ry c h w z a k ła d z ie K ą p ie lo w y m w K rz e s z o w ic a c h 8. D o g ro n a d a m w s p ie r a ją c y c h T o w a rz y s tw o z a lic z a ły s ię : E le o n o ra z C y p c e r ó w A le k s a n d ro w ic z o w a , J u lia z H e lc ló w H a le ro w a , M a r y a z hr. W ie lo p o ls k ic h k s. J a b ło n o w s k a , C e c y lia i H e le n a hr. M ic h a ło w s k ie , K a ta rz y n a z hr. B ra n ic k ic h hr. A d a m o w s k a , B a rb a ra z hr. W ie lo p o ls k ic h hr. P o tu lic k a , Iz a b e la z k s. L u b o m irs k ic h k s. S a n g u s z k o w a , F ra n c is z k a z hr. M ie ro s z o w s k ic h hr. Z b o ro w s k a i in n e 9. N ie k tó re fu n d a c je n p . r o d z in y W e n cló w , T e re sy W e is s e n w o lfo w e j, J o n a ta n a W a rs c h a u e ra w s p ie r a ły ju ż is tn ie ją c e in s ty tu c je . H o jn o ś c i lic z n y c h fu n d a to r ó w z a w d z ię c z a m y is tn ie n ie d u ż e g o Z a k ła d u d la c h ło p c ó w k s. S ie m a s z k i p r z y u l. D łu g ie j 4 2 i P rą d n ic k ie j 35. K a z im ie rz S ie m a s z k o (1 8 4 7 -1 9 0 4 ) b y ł k s ię d z e m , w y c h o w a w c ą i s p o łe c z n ik ie m . P o u k o ń c z e n iu g im n a z ju m w W iln ie w s tą p ił d o S e m in a riu m X X M is jo n a rz y w K ra k o w ie , a n a s tę p n ie w 1875 r p rz y ją ł ś w ię c e n ia k a p ła ń s k ie . P rz e z w ie le la t b y ł k a te c h e tą i k a p ła n e m m . in. w S z p ita lu Św. L u d w ik a d la D z ie c i w K r a k o w ie . P rz y p o m o c y k s ię ż y m is jo n a rz y p r z y u l. K rz y w e j n a K le p a rz u o tw o rz y ł w 1876 r. ś w ie tlic ę , g d z ie c h ło p c y o trz y m y w a li o p ie k ę , p o s iłe k i m o g li się u c z y ć c z y ta n ia i p is a n ia . O d 1882 r. ś w ie tlic ę p rz e n ie s io n o n a ul. D łu g ą , g d z ie fu n k c jo n o w a ła p o d n a z w ą D o m s c h r o n ie n ia i d o b ro w o ln e j p ra c y d la b ie d n y c h i o p u s z c z o n y c h c h ło p c ó w . M ie ś c iła s ię tu taj 4 -k la s o w a s z k o ła lu d o w a , w ie c z o ro w a s z k o ła p rz e m y s ło w a , w a rs z ta ty i m ie s z k a ln ia p rz y jm u ją c e o d 2 8 0 d o 4 0 0 c h ło p c ó w . P o ś m ie rc i k s. S ie m a s z k i D o m
8 J. Bąk, Opieka społeczna nad sierotami w Krakowskim Towarzystwie Dobroczynności
wiatach 1816-1916, „Rocznik Krakowski", 1975,t.XLVI, s. 99-112.
o trz y m a ł n a z w ę Z a k ła d u W y c h o w a w c z e g o im . k s. K a z im ie rz a S ie m a s z k i. O d 1930 r o k u d y s p o n o w a ł ta k ż e trz y p ię tr o w ą k a m ie n ic ą d la o k o ło 3 0 0 c h ło p c ó w p r z y u l. P rą d n ic k ie j. W 1954 r. b u d y n e k p r z y u l. P rą d n ic k ie j p rz e k a z a n o S z p ita lo w i im . N a ru to w ic z a , a w k a m ie n ic y p r z y D łu g ie j p ro w a d z o n o P a ń s tw o w e P o g o to w ie O p ie k u ń c z e d la C h ło p c ó w 10. W 1992 r. Z g ro m a d z e n ie M is jo n a rz y o d z y s k a ło sw ó j d a w n y m a ją te k . R o k w c z e śn ie j p o w s ta ła F u n d a c ja im . k s. S ie m a s z k i z a k ła d a ją c a : n ie s ie n ie p o m o c y d u c h o w e j, m a te ria ln e j d z ie c io m i m ło d z ie ż y , p r o w a d z e n ie p ra c y w y c h o w a w c z e j w ś ró d d z ie c i i m ło d z ie ż y u b o g ie j o ra z d z ia ła ln o ś ć c h a ry ta ty w n a z g o d n ie z d u c h e m św. W in c e n te g o a P a u lo i k s. K a z im ie rz a S ie m a s z k i. W p a ź d z ie rn ik u 1993 r. w o b rę b ie F u n d a c ji p o w s ta ło C e n tru m M ło d z ie ż y
U S ie m a c h y z s ie d z ib a p r z y u l. D łu g ie j, k tó re u s a m o d z ie ln iło się w 2 0 0 4 r.
O b e jm u je o n o o p ie k ą m ło d z ie ż w tru d n e j s y tu a c ji m a te ria ln e j i ż y c io w e j. O ś ro d e k o fe ru je z a ję c ia e d u k a c y jn e , a rty s ty c z n e , s p o rto w e o ra z o p ie k ę p e d a g o g ic z n ą i p s y c h o lo g ic z n ą . O b e c n ie F u n d a c ja im . k s. S ie m a s z k i m ie ś c i się w n o w y m o ś ro d k u - C e n tru m E d u k a c y jn y m R a d o s n a N o w in a 2 0 0 0 w P ie k a ra c h p o d K ra k o w e m .
O b o k d z ia ła ją c e g o w K ra k o w ie T o w a rz y s tw a D o b ro c z y n n o ś c i i Z a k ła d u W y c h o w a w c z e g o im . k s. K a z im ie rz a S ie m a s z k i, p o ja w iły się fu n d a c je in d y w id u a ln e lu b w s p ó ln e k ilk u o só b . Z n a jb a rd z ie j z n a n y c h d z ie w ię tn a s to w ie c z n y c h in s ty tu c ji p o w s ta ły c h d z ię k i in d y w id u a ln y m fu n d a c jo m d o b ro c z y n n y m n a rz e c z d z ie c i i d o ro s ły c h w y m ie n ić n a le ż y : Z a k ła d d la C h ło p c ó w p r z y u l R a k o w ie c k ie j, Z a k ła d d la D z ie w c z ą t p rz y u l W ro n ie j, D o m U b o g ic h H e lc ló w , S z p ita l D z ie c ię c y im . Św. L u d w ik a p rz y u l S trz e le c k ie j, S z p ita l Ż y d o w s k i d la K o b ie t, P a rk dr. H e n ry k a J o rd a - n a. P a m ię ta ć te ż n a le ż y o d z ia ła ln o ś c i d o b ro c z y n n e j i s ty p e n d ia ln e j11.
J e d n ą z w a ż n ie js z y c h in d y w id u a ln y c h fu n d a c ji b y ł z a p is A le k s a n d ra L u b o m irs k ie g o o b e jm u ją c y 2 m ilio n y f r a n k ó w n a rz e c z z a ło ż e n ia w K r a k o w ie d o m u w y c h o w a w c z e g o d la z a n ie d b a n y c h c h ło p c ó w . S c h ro n is k o fu n d a c ji k s ię c ia A le k s a n d ra L u b o m irs k ie g o w z n ie s io n o p r z y u l. R a k o
10 J. Adamczewski, Mała Encyklopedia Krakowa, Kraków 1996, s. 401; J. Przymełka,
Zakład im. ks. Siemaszki w Krakowie, „Przegląd Oświatowy”, 1912, Nr 1, s. 273-281.
11 Działalność stypendialną prowadziło m. in. Arcybiskupstwo Miłosierdzia zaliczane do jednego z najstarszych polskich stowarzyszeń charytatywnych. Założone zostało przez księdza piotra Skargę w 1584 r. Jego zadaniem było udzielanie pomocy ubogim i wsty dzącym się proszenia o jałmużnę. Swoją działalność przerwało w latach pięćdziesiątych XX w.. Od 1989 r. Arcybiskupstwo odnowiło swoje istnienie i dzisiaj mieści się przy ul. Siennej 5. Drugie niezależne Bractwo Miłosierdzia działa na Kazimierzu przy kościele Bożego Ciała.
w ie c k ie j w la ta c h 1 8 9 1 -1 8 9 3 , g d z ie z n a la z ło o p ie k ę 120 z a n ie d b a n y c h c h ło p c ó w . N a p o c z ą tk u X X w ie k u p rz y jm o w a n o ic h n a w e t w lic z b ie 160 i w ię c e j. Z p rz e k a z a n e j fu n d a c ji ty lk o je j n ie w ie lk a c z ę ś ć (2 5 0 ty s. z ł) p rz e z n a c z o n a z o s ta ła n a z a p ro je k to w a n ie i b u d o w ę w s p o m n ia n e g o s c h r o n isk a . P o z o s ta łą k w o tę z a b e z p ie c z o n o n a o p ro c e n to w a n y c h p a p ie r a c h w a rto ś c io w y c h . F u n d u s z p o d s ta w o w y i k a p ita ł o d s e tk o w y z a p e w n ić m ia ł p ra w id ło w e fu n k c jo n o w a n ie i c a łk o w ite u trz y m a n ie p rz y jm o w a n y c h tu taj c h ło p c ó w . O d w y c h o w a n k ó w n ie p o b ie ra n o ż a d n y c h o p ła t, z a p e w n ia ją c im c a łk o w ite u trz y m a n ie .
B u d y n e k z a p ro je k to w a ło d w ó c h z n a n y c h k ra k o w s k ic h a r c h ite k tó w T a d e u sz S try je ń s k i i W ła d y s ła w E k ie ls k i. P o z lik w id o w a n iu F u n d a c ji w 1952 r. p rz e k a z a n y z o s ta ł W y ż sz e j S z k o le E k o n o m ic z n e j w K ra k o w ie . O b e c n ie m ie ś c i się tu taj M u z e u m U n iw e rs y te tu E k o n o m ic z n e g o w K r a k o w ie , g d z ie g ro m a d z i się i u d o s tę p n ia p a m ią tk i z w ią z a n e z je g o d z ia ła ln o ś c ią .
Ryc. 1 Budynek przy ul. Rakowieckiej 27 w Krakowie. Źródło: Internet, http://www.muzeum.uek.krakow.pl/.
R o d z in a L u b o m irs k ic h o d d a w ie n d a w n a z w ią z a n a b y ła z M a ło p o ls k ą i K ra k o w e m . P o tę g ę r o d u z a c z ą ł tw o r z y ć S e b a s tia n L u b o m irs k i (1 5 4 6 -1 6 1 3 ), ż u p n ik k ra k o w s k i, k a s z te la n w o jn ic k i, s y n S ta n is ła w a , d z ie d z ic a S ła w k o w ic i G ra jo w a . P o 1559 r. z o s ta ł o n g e n e ra ln y m z a rz ą d c ą m a ją tk ó w n a le ż ą c y c h do k la s z to ru k la ry s e k w S ta ry m S ą c z u . W 1589 r. o b ją ł w d z ie rż a w ę w ie ś L e d n ic ę k o ło W ie lic z k i, g d z ie z b u d o w a ł p ry w a tn y sz y b so ln y . Z n a c z n ie w z b o g a c iw s z y s ię n a b y ł z a m e k w W iś n ic z u , k a m ie n ic ę p o d B a ra n a m i i d ru g i d o m p r z y R y n k u G łó w n y m . Z w ła s n y c h śro d k ó w u fu n d o w a ł i u p o s a ż y ł k a p lic ę p rz y k o ś c ie le D o m in ik a n ó w , k tó r a s ta ła się ro d z in n y m g ro b o w c e m 12.
W y m ie n io n y p o w y ż e j A le k s a n d e r L u b o m irs k i i je g o b ra ta n e k E u g e n iu s z b y li p o to m k a m i z n a n e g o g e n e ra ła w o js k r o s y js k ic h F ra n c is z k a K s a w e re g o 12 13. A le k s a n d e r L u b o m irs k i (1 8 0 2 -1 8 9 3 ) k s ią ż ę , fin a n s is ta i w ie lk i fila n tro p n a sta łe p rz e b y w a ł w P a ry ż u , g d z ie d o ro b ił s ię sp o re g o m a ją tk u k u p u ją c a k c je K a n a łu S u e sk ie g o . W ię k s z ą c z ę ś ć s w o je g o m a ją tk u p rz e z n a c z y ł n a c e le d o b ro c z y n n e i fila n tro p ię , m ię d z y in n y m i n a k r a k o w s k ie z a k ła d y d la z a n ie d b a n y c h c h ło p c ó w i d z ie w c z ą t. K s z ta łc ił się n a jp ra w d o p o d o b n ie j w P e te rs b u rg u , g d z ie b y ł te ż k a m e r ju n k re m d w o ru c a rsk ie g o . Z a ż o n ę m ia ł o w ie le o d s ie b ie s ta rs z ą J u lię R a d z iw iłłó w n ę , z k tó r ą p o k ilk u la ta c h się ro z s ta ł. Z m a rł b e z d z ie tn ie w P a ry ż u , a sw ój m a ją te k w a r t 16 m ilio n ó w fra n k ó w p rz e k a z a ł w te s ta m e n c ie s w o je m u b r a ta n k o w i14. W 1888 r. A le k s a n d e r L u b o m irs k i u s ta n o w ił fu n d a c ję n a rz e c z d z ie w c z ą t. P rz e z n a c z y ł n a te n c e l m ilio n fran k ó w . K o rz y s ta ją c z ty c h p ie n ię d z y w la ta c h 1 8 9 0 -1 8 9 3 z b u d o w a n o n a J ó z e fo w ie w Ł a g ie w n ik a c h D o m d la z a n ie d b a n y c h d z ie w c z ą t, k tó r y o d s a m e g o p o c z ą tk u p ro w a d z iło z a k o n n e Z g ro m a d z e n ie M a tk i B o ż e j M iło sie rd z ia . W z a k ła d z ie k a ż d o ra z o w o p rz e b y w a ło o k o ło 80 d z ie w c z ą t.
P o w s ta n ie D o m u U b o g ic h w K ra k o w ie p rz y p is a ć n a le ż y p rz y c h y ln o ś c i L u d w ik a i A n n y H e lc ló w . R o d z in a ta n a le ż a ła d o je d n y c h z e z n a m ie n its z y c h w K ra k o w ie . N ie u k ry w a ła p o c h o d z e n ia a u s tria c k ie g o i p o w ią z a ń z e s ta ry m n ie m ie c k im z ie m ia ń s tw e m . P o s ia d a ła s w o je d o b ra z ie m s k ie w M a ło p o ls c e i K ró le s tw ie P o ls k im o ra z tru d n iła s ię b a n - k ie rs tw e m . W 1583 r. o trz y m a ła ty tu ł s z la c h e c k i p o tw ie rd z o n y w 1843 r. p rz e z c a ra M ik o ła ja I. P o c z ą tk o w o ro d z in a u ż y w a ła n a z w is k a H ö ltz e l v o n S te rste in , k tó re g o p is o w n ie i b rz m ie n ie z m ie n ił A n to n i Z y g m u n t H e lc e l (1 8 0 8 -1 8 7 0 ), h is to ry k , p ra w n ik , p u b lic y s ta , w y d a w c a ź ró d e ł d o d z ie jó w p r a w a p o ls k ie g o . L u d w ik E d w a rd H e lc e l (1 8 1 0 -1 9 7 2 ) b y ł b a n k ie re m , fila n tro p e m i s p o łe c z n ik ie m . W 1866 r. w y b ra n y z o s ta ł w ic e p re z y d e n te m m ia s ta K ra k o w a . B y ł w ła ś c ic ie le m je d n e g o z trz e c h n a jw ię k s z y c h b a n k ó w w K ra k o w ie . J e g o ż o n a A n n a z d o m u T re u tle r (1 8 1 3 -1 8 8 0 ) w y k a z a ła się w y ją tk o w a fila n tro p ią . W s w o im te s ta m e n c ie p rz e k a z a ła s p o rą k w o tę n a fu n d a c ję D o m u d la N ie u le c z a ln ie C h o ry c h im . L u d w ik a i A n n y H e lc ló w .
12 Lubomirski Sebastian h. Szreniawa (ok. 1546-1613), Polski Słownik Biograf i czny t. XVIII, Wrocław-Warszawa-Kraków 1973, s. 40-42.
13 J. Długosz, Lubomirscy, Encyklopedia Krakowa, Kraków-Warszawa2000, s. 560. 14 J. Bieniarzówna, Lubomirski Aleksander Ignacy (1802-1893), Polski Słownik Biogra
G a lic y js k i W y d z ia ł K ra jo w y o trz y m a ł p o n a d m ilio n zł. n a u trz y m a n ie b ie d n y c h , n ie u le c z a ln ie c h o ry c h i re k o n w a le s c e n tó w . Z a r z ą d n a d s p a d k ie m i je g o a d m in is tra c ję , p o ś m ie rc i fu n d a to rk i, S ą d K ra jo w y p rz e k a z a ł L u d w ik o w i S z u m a ń c z o w s k ie m u . O trz y m a n ą k w o tę s p o ż y tk o w a n o n a b u d o w ę w la ta c h 1 8 8 6 -1 8 9 0 z e s p o łu b u d y n k ó w , u s y tu o w a n y c h n a o b rz e ż a c h ó w c z e s n e g o K ra k o w a . B e z p o ś r e d n i z a rz ą d i o p ie k ę n a d z a k ła d e m o ra z p a c je n ta m i p o w ie rz o n o S io s tro m M iło s ie rd z ia (S z a ry tk o m ). D o z a k ła d u p rz y jm o w a n o o s o b y k a le k ie , n ie p o s ia d a ją c e ś ro d k ó w do ż y c ia i n ie u le c z a ln ie c h o re . P o c z ą tk o w o w z a k ła d z ie p rz e b y w a ło 7 0 n ie u le c z a ln ie c h o ry c h i 2 0 re k o n w a le s c e n tó w , c h o c ia ż d o m p r z e z n a c z o n y b y ł d la b lis k o 3 0 0 o só b . P rz y ję to z a s a d ę , k tó r a p o z w a la ła n a p rz y jm o w a n ie n ie w ie lk ie j lic z b y o só b z a m o ż n y c h w c e lu p o k r y c ia k o s z tó w u trz y m a n ia o só b b ie d n y c h 15.
Ryc. 2 Dom im. Ludwika i Heleny Helclów Źródło: Internet, http://www.helcle.republika.pl/index.htm.
E le w a c ję f r o n to w ą b u d y n k u o z d a b ia ł O b ra z M a tk i B o s k ie j C z ę s to c h o w sk ie j u z u p e łn io n y n a p is e m „ D o m U b o g ic h im . H e lc ló w ” i s ło w a p rz y p o m in a ją c e o k o n ie c z n o ś c i n ie s ie n ia m iło s ie rd z ia .
D z isia j o s o b y p rz e b y w a ją c e w ty m m ie js c u m a ją z a p e w n io n ą p e łn ą re h a b ilita c ję le c z n ic z ą . P ro p o n u je się im b a rd z o sz e ro k i o b s z a r d z ia ła ń p ro fila k ty c z n y c h o b e jm u ją c y c h p rz e z w y c ię ż a n ie tru d n y c h s y tu a c ji ż y c io w y c h p o p rz e z d z ia ła n ia w s p ie ra ją c e , o c h ro n ę p ra w n ą i z d ro w o tn ą . P o d e jm u je się p ro g r a m y w c e lu p rz e c iw d z ia ła n ia b e z ro b o c iu . P ro p a g u je się
15 Od 1904 r. w Krakowie działał też Dom Przytułek dla Ubogich Starszych Kobiet na Blichu. Powstał on dzięki zapisowi hrabiny Anastazji Sołtysowej. Jego majątek zasilano licznymi prywatnymi fundacjami np. Karola Czarneckiego, Adolfa Micha łowskiego i innych.
a k ty w n o ść s p o łe c z n ą o ra z sp o rt, re k re a c ję i tu ry sty k ę . W D o m u p ro w a d z o n e s ą z a ję c ia K lu b u S e n io ra i p ro g r a m s z e ro k ie g o o tw a rc ia n a ś ro d o w isk o . P ro w a d z i się n o w e in w e s ty c je u s p ra w n ia ją c e i u n o w o c z e ś n ia ją c e je g o d z ia ła ln o ść . W c e lu le p sz e g o fu n k c jo n o w a n ia p o w o ła n e z o s ta ło S to w a rz y s z e n ie P rz y ja c ió ł D o m u P o m o c y S p o łe c z n e j im L. i A . H e lc ló w , k tó re m u p re z e s u je p rz e w o d n ic z ą c y K ra k o w s k ie j K o n g re g a c ji K u p ie c k ie j16. H e le n a H e lc e l o d e g r a ła w a ż n ą ro lę p rz y p o w s ta w a n iu s z p ita la d z ie c ię c e g o u z b ie g u d z is ie js z y c h u lic K o p e rn ik a i S trz e le c k ie j. P ro s z ą c o a n o n im o w o ś ć p rz e k a z a ła n a te n c e l 2 0 ty s. zł. W d o w ó d w d z ię c z n o ś c i fu n d a to rc e , s z p ita l n a z w a n o im ie n ie m je j m ę ż a (S z p ita l Św. L u d w ik a ). D o je g o o tw a r c ia d o s z ło w 1876 r. W y d a tk o w a n o n a te n c e l b lis k o 5 0 ty s. zł. W g ro n ie fu n d a to ró w s z p ita la i d a lsz e j je g o r o z b u d o w y z n a le ź li się A le k s a n d e r i M a r c e lin a C z a rto ry sc y , Z y g m u n t P u s ło w s k i o ra z M a c ie j L e o n Ja k u b o w s k i, w y b itn y p e d ia tr a i w ie lo le tn i d y re k to r s z p ita la Św. L u d w ik a w K ra k o w ie . O p ie k ę s z p ita ln ą w s p o m ó g ł te ż fu n d u s z J ó z e f a O e tttin g e ra , d z ia ła c z a s p o łe c z n e g o , le k a rz a , p r o f e s o r a U n iw e rs y te tu J a g ie llo ń s k ie g o o ra z o fia rn o ś c i 23 ty s. k o ro n S a lo m o n a D e ic h e s a 17. Z e ś ro d k ó w ty c h z b u d o w a n o w la ta c h 1 8 6 3 -1 8 6 6 p r z y u l. S k a w iń sk ie j s z p ita l ż y d o w sk i. J. O e tttin g e r (1 8 1 8 -1 8 9 5 ) b y ł p ro f e s o re m h is to rii m e d y c y n y n a U n iw e r sy te c ie Ja g ie llo ń s k im . W 1855 r. z a in ic jo w a ł z b ió rk ę fu n d u s z y n a r o z b u d o w ę s z p ita la ż y d o w sk ie g o , a w d w a la ta p ó ź n ie j n a b u d o w ę s y n a g o g i w z n ie s io n e j p r z y u l. P o d b rz e z ie . O p ra c o w a ł S ło w n ik te r m in o lo g ii
le k a r s k ie j p o l s k ie j i b io g ra f ię m . in. J ó z e fa D ie tla .
W d alszej k o le jn o ś c i w y m ie n ić n a le ż a ło b y Z a k ła d św. J ó z e fa d la o sie ro c o n y c h ch ło p có w , k tó ry m ó g ł istn ie ć d z ię k i fu n d a c ji P io tra M ic h a ło w sk ieg o . W 1848 r. p rz e z n a c z y ł o n c a łą s w o ją p e n s ję p re z e s a R a d y A d m i n istracy jn e j (1 0 ty ś z ł ro c z n e g o d o c h o d u ) n a p o m o c o s ie ro c o n y m ch ło p co m . P o je g o śm ie rc i fu n d a c ję w s p ie ra ła ż o n a J u lia M ic h a ło w sk a . P io tr M ic h a ło w sk i b y ł m a la rz e m , u rz ę d n ik ie m p a ń s tw o w y m i d z ia ła c z e m sp o łecz n y m . Z n a n y j e s t ja k o p rz e d s ta w ic ie l ro m a n ty z m u w m a la rstw ie p o ls k im i w y b itn y k o lo ry sta. R y su n k u u c z y ł się u M . S ta c h o w ic z a , J. B ro d o w sk ie g o , F. L am - p ieg o . R y so w a ł i m a lo w a ł a k w a re le p rz e d sta w ia ją c e s c e n y z w o je n n a p o le o ń sk ic h i p o w s ta n ia listo p a d o w eg o . U lu b io n y m te m a te m je g o p ra c b y ły z w ie rz ę ta (k o n ie) o raz stu d ia k ra jo b ra z o w e i sc e n y ro d z a jo w e . W 1852 r. z a jm o w a ł się k o n s e rw a c ją O łta rz a M a ria c k ie g o . 16 17
16 Internet, http://bazy.ngo.pl/search/info.asp?id=94589&p=polaDzialan.
17 J. Purchla,RolafundacjiwrozwojuKrakowanaprzełomieXIXiXXwieku, [w:] J. Małecki (red.), Z przeszłości Krakowa, Warszawa 1989, s. 265-291.
Z a k ła d Św. J ó z e fa d z ia ła ł w la ta c h 1 8 4 8 -1 9 5 0 , a j e g o in ic ja to re m b y ł M . S trz e lb ic k i. N a jp ie r w p la c ó w k a m ie ś c iła się w p a ła c u L a r is c h a p rz y ul. B ra c k ie j, n a s tę p n ie w m a ją tk u M ic h a ło w s k ie g o w K rz y ż to p o rz y c a c h , a o d 1848 r. s ie d z ib ą je j s ta ł się d u ż y d o m z o g ro d e m p r z y u l. K a rm e lic k ie j 66. W z a k ła d z ie J ó z e fitó w p rz e b y w a ło p o c z ą tk o w o o d 2 0 do 5 0 d z ie c i, p ó ź n ie j lic z b a ta w z ro s ła n a w e t d o 80. P rz y jm o w a n o tu c h ło p c ó w w w ie k u o d 5 -1 2 la t p r z y ła p a n y c h n a k ra d z ie ż y i ż e b ra n iu , g łó w n ie s ie ro ty i d z ie c i o p u s z c z o n e . N a jz d o ln ie js z y c h p o s y ła n o d o s z k ó ł, in n y c h u c z o n o o g ro d n ic tw a i p ro s te g o k ra w ie c tw a . P o d k o n ie c X IX w. M . P o p ie l o fia ro w a ł z a k ła d o w i 6 m o rg ó w p o la w R u s z c z y p o d K ra k o w e m , g d z ie p rz e n ie s io n o c z ę ś ć c h ło p c ó w i w y tw a rz a n o z n a n y w m ie ś c ie s e r „ jó z e fo tó w ” . W 1917 r. o p ie k ę n a d z a k ła d e m p rz e ją ł b is k u p o rd y n a riu s z d ie c e z ji k ra k o w s k ie j, a je g o n a z w ę z m ie n io n o n a - Z a k ła d Św. J ó z e fa F u n d a c ji P io tr a M ic h a ło w s k ie g o . P o 1945 r. A . S. S a p ie h a p rz e k a z a ł z a k ła d A rc h id ie c e z ja ln e m u Z w ią z k o w i „ C a r ita s ” , k tó r y p ro w a d z ił w P ru s a c h ś re d n ią s z k o łę o g ó ln o k s z ta łc ą c ą , o g ro d n ic z ą i k ra w ie c k ą o ra z s ie ro c in ie c 18. Z in ic ja ty w y H e n ry k a J o rd a n a w ro k u 1897 p o w s ta ło T o w a rz y stw o B u d o w y T a n ic h M ie s z k a ń d la R o b o tn ik ó w K a to lic k ic h o ra z c h ę tn ie o d w ie d z a n y d z isia j p rz e z k ra k o w ia n P a rk J o rd a n a . D z ię k i fu n d u s z o m o trz y m a n y m o d in s ty tu c ji p u b lic z n y c h i p o p a r c iu fin a n s o w y m A n d rz e ja P o to c k ie g o w k w o c ie 2 0 ty s. zł., T o w a rz y s tw o z a k u p iło tzw . M o d rz e - jó w k ę , g d z ie p o w s ta ła k o lo n ia m ie s z k a ln a . N a P a rk dr. H e n ry k a J o rd a n a p rz e z n a c z o n o c z ę ś ć b ło ń , o k o ło 7 h a , n a k tó re j o d b y w a ła s ię w y s ta w a k ra jo w a p rz e m y s ło w o -ro ln ic z a . P o je j z a m k n ię c iu m ie js c e p rz e z n a c z o n o n a te re n re k re a c y jn y d la d z ie c i i m ło d z ie ż y . P r o je k t B . M a łe c k ie g o w z o ro w a n y b y ł n a a n g ie ls k ic h o g ro d a c h k r a jo b r a z o w y c h o r o z le g ły m d rz e w o s ta n ie z lic z n y m i ś c ie ż k a m i s p a c e ro w y m i i tra w n ik a m i d o o d p o c z y n k u . N a p ro ś b ę H . J o rd a n a p o w s ta ły tu taj lic z n e u rz ą d z e n ia s p o rto w e (b o isk a , p la c e do g ie r sp o rto w y c h , k o rty te n is o w e ), ś liz g a w k i i p ły w a ln ia . M ie js c e to m ia ło re a liz o w a ć k o n c e p c ję w s z e c h s tro n n e g o ro z w o ju d z ie c i i m ło d z ie ż y , k tó re j p o d s ta w o w y m c e le m b y ł je j ro z w ó j fiz y c z n y i in te le k tu a ln y o ra z w y c h o w a n ie w d u c h u p a trio ty c z n y m . O rg a n iz o w a n o r o z m o w y i p o g a d a n k i z d z ie jó w P o ls k i, a c e n tr a ln ą c z ę ś ć p a r k u p o s ta n o w io n o o z d o b ić 4 5 p o p ie rs ia m i z b ia łe g o m a rm u ru p rz e d s ta w ia ją c e s ła w n y c h p o ls k ic h b o h a te ró w , p o e tó w , p isa rz y , u c z o n y c h i a rty stó w . W c e n tra ln e j c z ę ś c i p a r k u m ia ł z n a jd o w a ć się k rą g p o p ie rs i s ła w n y c h P o la k ó w ,
k tó ry m ia ł o d g ry w a ć w a ż n ą r o lę w re a liz o w a n e j p rz e z H . J o rd a n a p ra c y w y c h o w a w c z e j.
P o ru s z o n a w a rty k u le p ro b le m a ty k a z a p is ó w i fu n d a c ji r o d z in k ra k o w s k ic h n a rz e c z d z ie c i i d o ro s ły c h s ta n o w ić m o ż e p o c z ą te k s z e rs z e j p re z e n ta c ji o s ó b i r o d z in , k tó re p o d k o n ie c X I X i n a p o c z ą tk u X X w ie k u z e c h c ia ły w s p o m ó c o s o b y c h o re i u b o g ie . Z j a k d u ż ą o fia rn o ś c ią K ra k o w ia n m ie liś m y d o c z y n ie n ia w X I X w ie k u m o ż e m y się p rz e k o n a ć c z y ta ją c c h o c ia ż b y w y k a z f u n d a to r ó w z a w a r ty w ju b ile u s z o w y m s p r a w o z d a n iu z o k a z ji o b c h o d ó w p i ę ć d z i e s i ę c i o l e c ia d z ia ła ln o ś c i T o w a rz y s tw a D o b ro c z y n n o ś c i. W y m ie n io n y c h ta m z o s ta ło k ilk a d z ie s ią t o s ó b , k tó re p rz e k a z a ły m n ie js z e lu b w ię k s z e k w o ty n a d z ia ła ln o ś ć d o b ro c z y n n ą . N ie k tó re z w y m ie n io n y c h fu n d a c ji p rz e trw a ły p ró b ę c z a s u i n a s ta łe w p is a ły się w p e jz a ż w s p ó łc z e s n e g o K ra k o w a , s ta n o w ią c d o b ry w z ó r d o n a ś la d o w a n ia .
Bibliografia
Adamczewski J., Mała Encyklopedia Krakowa, Kraków 1996. Bartosiewicz J., Opieka nad ubogimi w Galicji, Lwow 1901.
Bieniarzówna J., Lubomirski Aleksander Ignacy (1802-1893), [w:] Polski Słownik Biogra
ficzny, t. XVIII, Wrocław-Warszawa-Kraków 1973.
Bąk J., Opieka społeczna nad sierotami w Krakowskim Towarzystwie Dobroczynności
w latach 1816-1916, „Rocznik Krakowski”, 1975, t. XLVI.
Długosz J., Lubomirscy, [w:] Encyklopedia Krakowa, Kraków-Warszawa2000.
Encyklopedia Krakowa, Kraków-Warszawa2000.
Głębocki T., Dawniejsze Zakłady Dobroczynne tak zwane szpitale krakowskie, opisał
Teodor Głębocki, Kraków 1868.
http://bazy.ngo.pl/search/info.asp?id=94589&p=polaDzialan, dostęp: 01.02.2011r. Kubik-Horodyński G., Zakłady sierot i wychowanie opuszczonych dzieci, „Szkoła”,
1898, nr38.
Lubomirski Sebastian h. Szreniawa (ok. 1546-1613), [w:] Polski Słownik Biograficzny,
t. XVIII, Wrocław-Warszawa-Kraków 1973.
Małecki J. (red.), Zprzeszłości Krakowa, Warszawa 1989.
Mauersberg S. (red.), Dzieje szkolnictwa i pedagogiki specjalnej, Warszawa 1990. Nurowski E., Surdopedagogikapolska. Zarys historii, Warszawa 1983.
Polski Słownik Biograf i czny, t. XVIII, Wrocław-Warszawa-Kraków 1973.
PrzymełkaJ., Zakładim. ks. Siemaszki w Krakowie, „Przegląd Oświatowy”, 1912,Nr 1. Purchla J., Rola fundacji w rozwoju Krakowa na przełomie X IX i X X wieku, [w:] Małecki J.
(red.), Z przeszłości Krakowa, Warszawa 1989.
Rocznik Towarzystwa Dobroczynnego miasta Krakowa, z roku 1868,1868, Nr L. Zakład Św. Józefa, [w:] Encyklopedia Krakowa, Warszawa-Kraków.
