Zwingli i Kalwin a Polska

P

R

Z

E

G

L

Ą

D

Y

OSK AR BARTEL

Zwingli i K alw in a Polska

T e m a t „ Z w in g li a P o ls k a ” n ie z o s ta ł d o ty c h c z a s o p ra c o w a n y , z a ś p r o b le m „ K a lw in a P o ls k a ”, p o s ta w io n y ju ż w 1884 r. p rz e z h is to r y k a k a lw in iz m u w G e n e ­ w ie A. H o g e t a , o m a w ia n y b y ł d o tą d p r a w ie w y łą c z n ie n a p o d s ta w ie k o r e s p o n ­ d e n c ji K a lw in a z P o l a k a m i 1.

P o ś m ie rc i L u tira K a lw in b y ł o rę d o w n ik ie m i o b ro ń c ą r e f o r m a c ji. N a w ią z y w a ł o n s to s u n k i p r a w i e ze w s z y s tk im i n a r o d a m i i b u d o w a ł sw ó j k o śc ió ł n ie m a l w c a ­ łe j E u ro p ie . D użo c z a su p o św ię c ił p r o te s ta n to m i p r o te s ta n ty z m o w i w P o lsc e . Co p r a w d a jeg o k o r e s p o n d e n c ja z P o la k a m i n ie je s t z b y t o b fita , o b e jm u je o n a je d n a k p o n a d 80 lis tó w .

N a u k a Z w in g lie g o z a w ita ła n a z ie m ie p o ls k ie tu ż p r z e d 1530 r., n a u k a zaś K a lw i­ n a z a c z ę ła s ię n a d o b re k rz e w ić w la ta c h 1553— 1557 w ś ró d m a g n a tó w , s z la c h ty p o l­ s k ie j, ó w c z e sn e j e lity u m y s ło w e j i b o g a ty c h m ie s z c z a n g d a ń s k ic h . P ro p a g o w a li ją c u d z o z ie m c y p r z e b y w a ją c y w P o ls c e , z w ła sz c z a z aś szkoiccy p r e z b ite r ia n ie . W p o l­ s k im ob o zie k a lw iń s k im z n a le ź li się p ró c z S z k o tó w F r a n c u z i i W łosi, a o d 1565 r. z a c z ę li s ię łą c z y ć z k a lw in is ta m i k s. A. P ra ż m o w s k ie g o n a K u ja w a c h b ra c ia czescy.

J a k s ię p r z e d s ta w ia r e f o r m a c j a s z w a jc a r s k a i je j tw ó r c y w p o ls k ic h ź ró d ła c h o ra z l i te r a tu r z e n a u k o w e j i w y z n a n io w e j?

O Z w in g ld m i z w in g lia n iz m ie , w p o w ią z a n iu z K a lw in e m i kalw iin izm em , p o ­ s ia d a m y z X V I w . z a le d w ie d w ie p r a c e p o le m ic z n o - d o g m a ty c z n e P . S k a r g i 2. N a p o c z ą tk u X V I I I w . u k a z a ła się p r a c a G. G e n g e l l a (urn. 1727) z a w ie r a ją c a je d n o ­ cz e śn ie t r z y t r a k t a t y p rz e c iw k o Z w in g lie m u i K a l w i n o w i3. W X X w . u k a z a ły się : a r t y k u ł Z. O. L o p p e i rz e c z n a u k o w o p o p u la r n a R. K e s s e l r i n g a * . S k ą p e ź ró d ła p o z w a la ją je d y n ie s tw ie r d z ić b e z p o ś r e d n i w p ły w Z w in g lie g o i je g o 1 p is m n a r e f o r m a t o r a J a n a Ł a sk ie g o . N a Z w in g lie g o p o w o ły w a ł s ię w s w o ic h r o z p r a w a c h te o lo g ic z n y c h A n d rz e j F r y c z M o d r z e w s k i , w z m ia n k u j ą c m . in., że Z w in ­ g li „ o d rz u c ił o ra z p o g rz e b a ł c a ły r y t u a ł m s z y ” 5. S ta n is ła w O rz e c h o w s k i d o jr z a ł w ks. M a r c in ie K ro w ic k im „ P ik a r ta , Z w in g liu s a , k a c e rz a z S z w a ń c a r ó w ” .

O w ie le w ię c e j p is a n o w P o ls c e o K a lw in ie i k aliw in izm ie. P ie r w s z y m P o la k ie m , k tó r y p is a ł p rz e c iw k o K a lw in o w i b y ł M . P . K a l a j (C a 1 a y ) e. O g ó ln ie b io r ą c p o ­ n a d 20 p o z y c ji, o r y g in a ln y c h i tłu m a c z o n y c h , b ro n ią c y c h i s z k a lu ją c y c h , p o ś w ię c o ­ n o K a lw in o w i w P o ls c e X V I w .7.

Z n a n e b y ły r ó w n ie ż w P o ls c e p is m a b ro n ią c e K a lw in a i jeg o d z ie ła , j a k n p . „V ita J . C a lv in i” T . B e z y (G e n e w a 1575) o ra z p ó ź n ie js z e „L a d é fe n s e d e C a lv in ” 1 C o r p u s R e f o r m a t o r u m , O p e r a C a l v i n i t. X X IX —L X X X V II ; T h . W o t s c h k e , B r i e f ­ w e c h s e l d e r S c h w e i z e r m i t d e n P o l e n , L e i p z i g 1908; J o h a n n e s C a l v i n s L e b e n s w e r k i n s e i n e n B r i e f e n , ü b e r s e t z t v o n R . S c h w a r t z , 3 t o m y , N e u k i r c h e n 1961 i 1962. 2 L . F i n к e 1, B i b l i o g r a f i a h i s t o r i i P o l s k i t. I, n r 15317. 3 E . E s t r e i c h e r , B i b l i o g r a f i a P o l s k a t. X V II , s. 91 i 92; L . F i n k ę 1, o p . c it., n r 15745. 4 „ G ło s E w a n g e l i c k i ” t. X I I I , 1932, n r 1; R . K e s s e 1 r i n g , U . Z w i n g l i u s z , W a r s z a w a 1935. 5 A . F r y c z - M o d r z e w s k i , D z i e ł a w s z y s t k i e t. V, W a r s z a w a 1959, s. 134, 135, 174 i 198. β κ . E s t r e i c h e r , 140 t y s . d r u k ó w , cz. I I , t. I : L a q u e u s v e n a n t i u m .. . P a d w a 1551. 7 L. F i n k e l , o p . c it., n r 15013, 15318, 15011.

Z W I N G L I I K A L W IN A P O L S K A ₆₄₅

C h. D r e l i n c o u r t a ‘(G e n e w a 1617). Z p o ls k ie g o o b o z u k a to lic k ie g o ukazało- się w ie le p r a c z w a lc z a ją c y c h K a lw in a i k a lw in iz m , z w ła sz c z a d u ż o p is a ł k a n o n ik w ile ń s k i A . J u r g i e w i c z (um . 1640). W 1699 r . w y s z ła je g o n ie z w y k le z ja d liw a i p e łn a s z y d e r s tw p r a c a p t. „ Q u in ti E vanigelii p ro fe s s o re s ... N u llu s e t N em o ...” . Z J u r g ie w ic z e m o s tro p o le m iz o w a ł A. W o l a n,. „ p a p ie ż k a lw iń s k i” n a L itw ie . Z ipolsikiego o b o z u k a lw iń s k ie g o w· 15199 r. w y sz ło d z ie ło „O z w ie rz c h n o ś c i ś w ie c k ie j” , p rz y p is a n e A n d rz e jo w i S z a fr a ń c o w i z iPd-eskowej S k a ł y 8. F ry c z M o d rz e w s k i w sw o ic h d z ie ła c h te o lo g ic z n y c h c zęsto p o w o ły w a ł s ię n a K a lw in a i je g o -naukę. I n te r e s o w a ł s ię K a lw in e m ta k ż e F a u s t S o c y n ’.

Z X V II w . z a c h o w a ło s ię p o n a d 20 p r a c d o ty c z ą c y c h K a lw in a i k a lw in iz m u w P o lsce, ró ż n y c h ob o zó w w y z n a n io w y c h 10. W '1626 r . w y s z ła „ N a u k a o S a k r a - m e n c ie c h Ś w ię ty c h N o w eg o T e s ta m e n tu w z ię ta z c z w a rty c h -ksiąg In s titu 'c ji n a b o ­ ż e ń s tw a k rz e ś c d a ń sk ie g o J a n a K a lw in a i n a p o ls k ą rz e c z p r z e n ie s io n a ”,, w L u b czu ,. w d r u k a r n i P io t r a Blaisltusa Klm-rty 11. 'W X V lill w . u k a z a ło się w P o ls c e o K a lw i­ n ie i k a lw in iz m ie 13 p o z y c ji i to z a ró w n o z o b o z u k a to lic k ie g o , j a k i p r o t e s ta n c k ie ­ go, je z u ity k s. P o s z a k o w s k i e g o , F. S t r a d y , G. G e m g e l l a , M. B e k a ­ n a , J. G. E l s n e r a , M. Fr . К a u t z a, Ch. G. F r i e s e g o, G. K. A n с u t y, J. A. Z a ł u s k i e g o i M. K r a s s o w s k i e g o . O m a w ia ją c s p r a w ę d y s s y d e n - c k ą p is a li p o ś re d n io p rz e c iw k o k a lw in iz m o w i h is to r y c y : T. O s t r o w s k i , A. N a - r a m o w s к i, J. K . R u b i n к o w s к i, E ra z m O t w i n o w s k i i h e r a l d y k K . N i e s i e с к i 12. L ic z n e p r a c e o K a lw in ie i k a lw in iz m ie w P o ls c e u k a z a ły się w X IX i X X w .13. P r ó c z te g o m a m y r o z p r a w y do s to s u n k ó w p o ls k o -s z w a jc a r s k ic h , d o ty k a ją c e te ż z w ią z k ó w K a lw in a z P o ls k ą u . 8 A l. B r ü c k n e r , D z i e j e k u l t u r y p o l s k i e j t. I I , W a r s z a w a 1957, s. 192; L . F i n к e 1, o p . c i t ., n r 1835, 15277 i 15383; K . E s t r e i c h e r , o p . c i t . t. X V I I I , s. 673—676. 0 F . S o c y n , L i s t y t. I, w y d . L . C h m a j , W a r s z a w a 1959, s. 15; t. II , s. 109. L . O h m a ] , . F a u s t S o c y n , W a r s z a w a 1963, s. 29, 36, 39, 63, 64, 67, 226, 273, 314 i 367. 10 L . P i n k e l , o p . c it., n r 15084, 15141, 15451, 15531 i 32754; K . E s t r e i ' c h e r , o p . c it. cz. I l l , t. I, s. 440—441 i 434—435. 11 H . B a r y c z , V o y a g e u r s e t é t u d i a n t s p o l o n a i s à G e n è v e à V é p o q u e d e C a lv in e t d e T h é o d o r e d e B è z e (1550—1650), E c h a n g e s e n t r e la P o l o g n e e t la S u is s e d e X I V - е a u X l X - e s iè c le , G e n è v e 1964, s. 71 i p r z y p . 9; P . H u l k a - L a s k o w s k i , W i l e ń s k i k o ś c i ó ł e w a n g e ­ l i c k o - r e f o r m o w a n y , W iln o 1936. 12 L . F i n k e 1, op . c it., n r 15017, 15018, 15745 i 32754; K . V ö l k e r , D e r P r o te s t a n tis m u s i n P o l e n ..., L e i p z i g 1910, s. 184—185; S t. K o t , I g n a c e g o P o t o c k i e g o r o z p r a w a o w p ł y w i e r e f o r ­ m a c j i n a p o l i t y k ą i o ś w ia t ą w P o l s c e , „ R e f o r m a c j a w P o l s c e ” t. I I , 1922, s. 139 n n . 13 κ . G o w o r s к i, O w w i e d e n i i , r a s p r o s t r a n i e n i i i s u d b i e k a l w i n i z m a w B i a ł o r o s j i , „ G u b e r n . W i e d o m o s t i ” , W i t e b s k 1858; L . F i n к e 1, o p . c i t ., n r 1502; H . D a l t o n , G e s c h i c h t e d . r e f . K i r c h e i n R u s s l a n d , G o t h a 1865; J . S e m b r z y c k i , D ie p o l n i s c h e R e f o r m i e r t e n u n d U n i t a r i e r i n P r e u s s e n , „ A l t p r e u s s i s c h e M o n a t s s c h r i f t ” 1893; J . Ł u k a s z e w i c z , D z i e j e k o ­ ś c i o ł ó w w y z n a n i a h e l w e c k i e g o w L i t w i e , P o z n a ń 1842 i 1845 o r a z i n n e . P o r . t a k ż e K . A. D i e h l , J a n K a l w i n , t e o l o g i r e f o r m a t o r , „ Z w i a s t u n E w a n g e l i c z n y ” 1864 i 1865; A. H e i m a n , Ż y c i o r y s J . K a l w i n a , W a r s z a w a 1909; J . B a d u r a , J a n K a l w i n , „ P r z y j a c i e l L u d u ” t. X X X I I , C ie s z y n 1909, n r 13, s. 105—108; K . M i c h e j d a , J a n K a l w i n w P o l s c e , t a m ż e n r 17, s. 139—140; n r 18, s. 147—148; W . H a d o r n , Z n a c z e n i e K a l w i n a d la h i s t o r i i i ż y c i a k o ś c i o ł a p r o t e s t a n c k i e g o , K o w n o 1910; E . J e l i n e k , S y l w e t k a K a l w i n a n a t l e r e f o r m a c j i , W a r s z a w a 1934; C z. L e - с h i с к i, „ N a u k a r e l i g i i c h r z e ś c i j a ń s k i e j ” K a l w i n a i j e j z n a c z e n i e , W a r s z a w a 1937; E . F a l ­ k o w s k i , U s t r ó j w i l e ń s k i e g o k o ś c i o ł a e w a n g e l i c k o - r e f o r m o w a n e g o , W iln o 1936; W . G i z - b e r t - S t u d n i c k i , K o ś c i ó ł e w a n g e l i c k o - r e f o r m o w a n y w W i l n i e . H i s t o r i a , o r g a n i z a c j a , ś w i ą t y n i a , W iln o 1935; W . V r a n a , K a l w i n i z m M . R e j a , „ K w a r t a l n i k T e o l o g i c z n y W a r s z a w s k i ” t. V I. 1907; T . G r a b o w s k i , Z d z i e j ó w l i t e r a t u r y k a l w i ń s k i e j w P o l s c e , K r a k ó w 1906; J . C z u b e k , K r z y s z t o f T r e c y , p r z y w ó d c a k a l w i n ó w m a ł o p o l s k i c h , „ R e f o r m a c j a w P o l s c e ” t. I, 1921, s. 35—42; B . Z w o 1 s к i, S p r a w a z b o r u e w a n g e l i c k o - r e f o r m o w a n e g o w W i l n i e w l a t a c h 1639—1641. P o r . t e ż W . N i e s e 1, C a l v i n b i b l i o g r a p h i e 1901—1959, M ü n c h e n 1961, s. 59. 14 E c h a n g e s e n t r e la P o l o g n e e t la S u i s s e ; T . S t a r k , G e n è v e e t P o l o g n e a u c o u r s d e s s iè c le s , G e n è v e 1952; S t. К о t, L e s r e l a t i o n s p o l o n o - s u i s s e s à Г é p o q u e d e l ’H u m a n i s m e e t d e la R e f o r m a t i o n , „ F o l o g n e - S u i s s e ” , V a r s o v i e —L w ó w 1938, s. 159—165; B . T r a n d a , P o w i e k a c h ,. „ J e d n o t a ” , m a j 1964; E . J e l i n e k , K a l w i n w g r o n i e R e f o r m a t o r ó w , t a m ż e ; J . K o n a r , .

646 O S K A R B A R T E L

I I

R ó ż n o ra k ie s to s u n k i m ię d z y S z w a jc a r ią a P o ls k ą d a t u j ą s ię o d n a j d a w n i e j ­ s z y c h czasó w . W zm o g ły s ię o n e w z w ią z k u z o d d z ia ły w a n ie m r e f o r m a t o r ó w s z w a j­ c a rs k ic h , z w ła s z c z a K a lw in a , n a p r o t e s ta n t ó w i p r o te s ta n ty z m w P o ls c e . T e m u z a ­ g a d n ie n iu p o ś w ię c ił m . in. s p o ro a r t y k u łó w T. W o t s c h k e 15.

P ie r w s z y m w ia ro g o d n y m in f o r m a t o r e m o d o n io s ły c h w y d a r z e n ia c h k o ś c ie l­ n y c h b y ł w P o ls c e X V I w . S z w a jc a r J o a c h im V a d ia n u s (W att), h u m a n is ta , p is a r z i r e f o r m a t o r c h u rs k i. W la ta c h 1518—1519 o d w ie d z ił o n s w o ic h k r e w n y c h w P o ­ z n a n iu i K r a k o w ie . M ia ł te ż n a w ią z a ć s to s u n k i z k o łe m h u m a n is tó w k r a k o w ­ s k ic h le. D r u k a r z w r o c ła w s k i ,. K . L y b is c h , w la t a c h 1523— 1524 p r z e d r u k o w a ł tr z y p r a c e Z w in g lie g o . W la t a c h 1527-^1'529 T h . B ib lia n d e r, p rz y s z ły p r o f e s o r te o lo g ii w Z u ry c h u , u c z y ł w w y ż sz e j s z k o le w L e g n ic y , z a ło ż o n e j w 1526 r. p rz e z k s. F r y ­ d e r y k a I I le g n ic k ie g o 17. P ie r w s i w y z n a w c y n a u k i Z w in g lie g o z a w ita li d o P r u s ok. 1530 r . ; b y li to H o le n d rz y , k tó r z y , ś c ig a n i z a h e r e z ję p rz e z K a r o la V, m u s ie li o p u ś ­ cić o jc z y z n ę i z n a le ź li a z y l w P o ls c e . O s ie d lili się o n i' w r a z z p rz e ś la d o w a n y m i r ó w ­ n ie ż a n a b a p t y s ta m i w E lb lą g u , G d a ń s k u i K ró le w c u . W ła d z e p o lity c z n e i k o ś c ie l­ n e b ła g a ły Z y g m u n ta S ta r e g o o w y p ę d z e n ie ty c h „ n o w y c h k a c e r z y ” 18. N a Ś lą s k u p r z e z p e w ie n czas s k ł a n ia ł s ię k u •z w in g lian izm o w i z n a n y d z ia ła c z r e f o r m a c y j n y — ry c e r z K . S c h w e n c k fe ld . W la ta c h c z te rd z ie s ty c h X V I w . K a lw in p o c z ą ł w y p ie r a ć L u t r a z s e r c i u m y ­ s łó w P o la k ó w . S w o im g o rą c y m i d o n o ś n y m p r o te s te m p rz e c iw In te r im o w i 1548 r. r e f o r m a t o r g e n e w s k i p o r w a ł ró w n ie ż n ie k t ó r y c h n o w o w ie rc ó w p o ls k ic h p rz e c iw k o c e s a rz o w i i p a p ie ż o w i; w ś r ó d o p o n e n tó w z n a la z ł s ię p ó ź n ie j z n a n y d z ia ła c z r e f o r ­ m a c y jn y , G rz e g o rz P a w e ł z B r z e z i n le. P is m a r e f o r m a t o r a g e n e w sk ie g o c z y ta n o z u z n a n ie m w k ó łk u h u m a n is tó w k r a ­ k o w sk ic h , k tó r y m p rz e w o d z ił F r a n c is z e k L is m a n in , s p o w ie d n ik k ró lo w e j B o n y i p rz e ło ż o n y f r a n c is z k a n ó w w P o lsc e . N a s z e r z e n ie s ię p is m h e r e ty c k ic h , w ty m i K a lw in a , s k a r ż y li się w 1550 r . w R z y m ie b is k u p i p o l s c y 20. S p r a w a re c e p c ji K a lw in a w P o ls c e j e s t d o ty c h c z a s m y ln ie p r z e d s ta w io n a w n a ­ sz e j l i t e r a t u r z e h is to ry c z n e j. W ł. C h o t k o w s k i w y z n a c z a p o c z ą te k k a lw in iz m u w M a ło p o lsc e n a r o k 1(544, a p ie r w s z y m z b o re m k a lw iń s k im m ia ł b y ć, w e d łu g n i e ­ go, z b ó r w W oli J u s to w s k ie j D e c ju s z y (1552)2I. J. Ł u k a s z e w i c z tw ie r d z i, że n a u k a K a lw in a p r z y j ę ła s ię w c a łe j P o ls c e ju ż u s c h y łk u p a n o w a n ia Z y g m u n ­ ta I 22. Z. K o r m a n o i w a d o s tr z e g ła z d e k la r o w a n y c h k a lw in isitó w w M a ło p o lsc e ju ż w p o ło w ie X V I w ie k u 23. B a d a c z e ci ro z u m ie ją p o d te r m in e m ecclesia r e fo r m a -G e n e z a i c h a r a k t e r „ I n s t y t u c j i . . . ” K a l w i n a , t a m ż e ; O. B a r t e l , J a n K a l w i n , „ Z w i a s t u n ” t. IV , 1964, n r 13, s. 147—148; t e n ż e , J a n K a l w i n , „ P o s ł a n n i c t w o ” , 1965, n r 1—2; W . B i c k e r i c h , V o n d e n r e f . G e m e i n d e n i n R u s s i s c h - P o l e n - L i t a u e n u . d e n O s t s e e p r o v i n z e n , „ R e f . K i r c h e n ­ z e i t u n g ” t. L X V I, 1916, n r 4—8. 15 P o r . S c h r i f t e n v e r z e i c h n i s p r a c T h . W o t s c h k e g o , P o z n a ń 1940. 16 K . E s t r e i c h e r , op . c it. cz. I I , t. I, 1882, 1519 i 1525 r . ; E. S t a c h e l i n , P r z y ­ c z y n k i d o d z i e j ó w r e f o r m a c j i p o l s k i e j w s z w a j c a r s k i e j l i t e r a t u r z e h i s t o r y c z n e j w l a t a c h 1939— 1948, „ R e f o r m a c j a w P o l s c e ” t. X I , 1948—1952, s. 123. u J . F . A . G i 11 e t, C r a to v . C r a f t h e i m . .. , F r a n k f u r t / M . 1860, s. 20, p r z y p . 25; O. B a r t e l , U d z i a ł i r o la P o l a k ó w w r u c h u r e f o r m a c y j n y m , „ R o c z n i k T e o l o g i c z n y C h r z e ś c i j a ń s k i e j A k a ­ d e m i i T e o l o g i c z n e j ” , W a r s z a w a 1963, s. 11. 18 A c t a T o m i c i a n a t. X IV , P o z n a ń 1952, n r 146, 147, 177; t. X V I cz. I I , n r 651. P o r . t a m ż e t. X I I I , n r 360; l i s t D a n t y s z k a d o n o s z ą c y Z y g m u n t o w i , S t a r e m u o ś m i e r c i Z w in g l ie g o . i» O. B a r t e l , G r z e g o r z P a w e ł z B r z e z i n , K r a k ó w 1927; O p e r a C a l v i n i t. X V I I I , n r 3255. 20 т . W o t s c h k e , C a lv in s B e z i e h u n g e n z u m P o s e n e r L a n d e , „ H is to r is c h e M o n a t s b l ä t t e r f ü r d i e P r o v i n z P o s e n ” 1909, s. 102 n . 21 W ł. C h o t k o w s k i , P r z y c z y n y i p o c z ą t e k R e f o r m a c j i w P o l s c e , P o z n a ń 1883, s. 48 n. 22 j . Ł u k a s z e w i c z , O k o ś c io ła c h B r a c i C z e s k ic h w d a w n e j W i e l k i e j P o ls c e , P o z n a ń .1835, s. 27. 23 ż . К o r m a n o w a , B r a c ia P o l s c y , W a r s z a w a 1920, s. 16 n .

Z W IN G L I I K A L W I N A P O L S K A ₆₄₇

tu , s p o ty k a n y m w ź ró d ła c h , z b ó r w z g lę d n ie k o śc ió ł e w a n g e lic k o -re fo r m o w a n y , czy ­

li k a lw iń s k i. L ecz te r m i n te n w y r a ż a ł w te d y ty lk o to, że d a n y k o śc ió ł k a to lic k i zo­ s t a ł o d d a n y do u ż y tk u n o w o w ie rc o m i m ia ł s łu ż y ć n o w e j w ie rz e , k tó r e j tr e ś ć r e i i -

g ijn o -d c g m a ty c z n a jeszcze· n ie 'b y ła w y r a ź n ie s p r e c y z o w a n a . Z a t a k ą i n t e r p r e t a c j ą te r m i n u e c c le sia r e fo r m a ta p r z e m a w ia i to , że m a ło p o ls c y n o w o w ie rc y s z u k a li w t e ­ d y w z o ru n a u k i i d o sk o n a łe g o k o śc io ła , a z n a le ź li go w k o śc ie le b r a c i c z e sk ic h (u n ia w K o ś m in k u , 1555 r.). C zęść n o w o w ie rc ó w m a ło p o ls k ic h s k ła n ia ła się k u n a u ­ ce Z w iu g lie g o i K a lw in a **, a le je s z c z e n ie z n a ła je j w p e łn i. Z r e s z tą d o p ie ro w l a ­ ta c h s ie d e m d z ie s ią ty c h X V I w . p r o t e s ta n c i n ie m ie c c y , k tó r z y p rz e s z li do o b o zu k a lw iń s k ie g o , p r z y ję li n a z w ę r e f o r m o w a n i (k a lw in i), c h c ą c p o d k re ś lić , że r e p r e ­

z e n tu j ą r e f o r m a c ję k o n s e k w e n tn ie j p rz e p r o w a d z o n ą , a n iż e li to u c z y n ił L u te r . G r u n ­ to w n e z a p o z n a n ie s ię z n a u k ą , w p r o w a d z e n ie o b rz ę d o w o śc i o ra z u s t r o j u k o ś c ie ln e ­ go K a lw in a w P o ls c e n a s tą p iło p ó ź n ie j i s to p n io w o , w la t a c h ,1553— 155725. K ie d y n a u k a K a lw in a z a c z ę ła z d o b y w a ć w P o ls c e z w o le n n ik ó w , p is m a je g o b y ły ju ż c z ę ś­ ciow o z n a n e o ra z p o w s ta w a ły z b o ry k a lw iń s k ie , w ó w c z a s r e f o r m a t o r g e n e w s k i p o s ta n o w ił in g e r o w a ć w p o ls k ie s p r a w y re lig ijn o - k o ś c ie ln e , a b y d o p o m ó c do z w y ­ c ię s tw a r e f o r m a c j i w P o lsc e . U c z y n ił to za s p r a w ą J a n a Ł a s k ie g o , p o ś r e d n ic z y ł zaś m ię d z y n im a Ł a s k im F lo r ia n R o z w ic z -S u s lig a . S z c z w a n y te n s z ta c h e tk a m a z o ­ w ie c k i u m ia ł w k r a ś ć s ię w z a u f a n ie w ie lu z n a k o m ity c h d z ia ła c z y r e f o r m a c y jn y c h i p rz e k o n a ć ic h , że u tr z y m u j e ż y w e s to s u n k i z n a jz n a k o m its z y m i p rz e d s ta w ic ie la m i s z la c h ty i e lity u m y s ło w e j w P o ls c e . W sz y stk o to n ie o d p o w ia d a ło p ra w d z ie . D o ­ p ie r o w 1551 r . S u s lig a z o s ta ł z d e m a s k o w a n y i m u s ia ł o p u śc ić S z w a j c a r i ę 26. O tóż p o d je g o w p ły w e m K a lw in ju ż w 1549 r . p r z e s ła ł k r ó lo w i Z y g m u n to w i A u g u s to w i s w ó j „ K o m e n ta rz do L is t u a p o s to ła P a w ła d o Ż y d ó w ” z o d p o w ie d n ią d e d y k a c ją 27, O d tą d aż d o ś m ie r c i K a lw in a , z p r z e r w ą w la t a c h 1550—1553, b ę d z ie tr w a ł a k o r e ­ s p o n d e n c ja m ię d z y r e f o r m a t o r e m g e n e w s k im a P o la k a m i. W p rz y s ła n y m k r ó lo w i p o ls k ie m u k o m e n ta r z u K a lw in m ó w i o n a jw y ż s z e j b o sk o ś c i, k a p ła ń s tw ie i n a u c z y ­ c ie ls tw ie C h r y s tu s a , n a w o łu je Z y g m u n ta A u g u s ta , a b y w s w o im p a ń s tw ie o d e g ra ł ro lę E z e c h ie la i Jo z u e g o , „ a b y w ie c z n a p r a w d a b o ża z a ja ś n ia ł a w je g o k r ó l e ­ s t w i e ” 28. W e z w a n ie to n i e z n a la z ło s p o d z ie w a n e g o o d d ź w ię k u . R e f o r m a to r g e n e w s k i n ie o r ie n to w a ł s ię n a le ż y c ie co d o o so b y k ró le w s k ie j, n ie w ie d z ia ł, że m o n a r c h a p o l­ s k i b y ł c z ło w ie k ie m m ię k k im i n ie z d e c y d o w a n y m , że n ie m ia ł z ro z u m ie n ia d la s p r a w re lig ijn o - k o ś c ie ln y c h i że w re s z c ie p r a w n ie b y ł s k r ę p o w a n y w s w o ic h k o m ­ p e te n c ja c h m o n a r s z y c h . J e g o s to s u n e k do n o w o w ie r s tw a i n o w o w ie rc ó w b y ł n a

o g ó ł c h w ie jn y . P o ls k i obóz p r o t e s ta n c k i u w a ż a ł Z y g m u n ta A u g u s ta za s y m p a ty k a n o w o w ie r s tw a i m i a ł po te m u p o w o d y . N a d w o rz e w ile ń s k im Z y g m u n t A u g u s t je s z c z e ja k o w ie lk i k sią ż ę li te w s k i tr z y m a ł tr z e c h k a z n o d z ie jó w e w a n g e lic k ic h . W jeg o b ib lio te c e z n a jd o w a ły s ię p is m a „ h e r e ty c k ie ” , m . in. „ B ib lia ” L u t r a z w ła ­ s n o r ę c z n ą je g o d e d y k a c j ą 29. „ H e r e ty k ” L is m a n in c z y ta ł i k o m e n to w a ł k r ó lo w i d w a r a z y w ty g o d n iu „ I n s tit u ti o re lig io n is C h r is tia n a e ” K a l w i n a 30. P o ls k i zaś o b ó z k a to lic k i b y ł p rz e k o n a n y , ż e k r ó l je ś li n ie w p ro s t, to p o ś r e d n io p o p ie r a z a ­ m y s ły h e r e ty c k ie i p o b ła ż a n o w o w ie rc o m . T eg o ż z d a n ia b y ła ró w n ie ż k u r i a rz y m -24 j . Ł u k a s z e w i c z , D z i e j e w y z n a n i a h e l w e c k i e g o w d a w n e j M a ło p o l s c e , L w ó w 1853, -s. 156 i 160. 25 s t a n i s l a i H o s i i ... E p i s t o l a e , w y d . F r . H i p l e r , W. Z a k r z e w s k i , t. I I , K r a k ó w 1879, n r 1154, 1175 i 1221. 26 κ . H a r 1 1 e b , F l o r y a n R o z w i c z S u s l i g a , L w ó w 1912, s. 3—6, 7, 10—11, 14—15, 20—22. 27 T a m ż e , s. 8; T. G r a b o w s k i , o p . c i t ., s. 42. 28 K . H a r 1 1 e b , o p . c i t ., s. 88. 29 S t a n i s l a i H o s i i ... E p i s t o l a e t. I I , n r 1115; L . K o l a n k o w s k i , Z y g m u n t A u g u s t , w i e l k i k s i ą ż ę L i t w y , L w ó w 1913, s. 327 i 329; K . H a r t l e b , B i b l i o t e k a Z y g m u n t a A u g u s t a , L w ó w 1928. 30 j . T h . M ü l l e r , G e s c h i c h t e d . B ö h m i s c h e n B r ü d e r t. I I I , H e r r n h u t 1931, s. 73 n .

648 O S K A R B A R T E L

s k a S1. P r a w d ą je s t, że Z y g m u n t A u g u s t c z ę sto u c h y la ł s ię o d s to s o w a n ia r e p r e s j i w z g lę d e m n o w o w ie rc ó w i „ b y ł s z c z ę ś liw y — ja k c z y ta m y — iż s ię w P a n a J e z u s o ­ w e p le w id ło w d a w a ć n ie c h c ia ł, z o s ta w u ją c M u to , co J e g o u rz ę d o w i n a le ż y i A n io ­ ło m J e g o ” . J a k o c z ło w ie k R e n e s a n s u b y ł k r ó l to le r a n c y jn y , m a w ia ł d o s z la c h ty : „N ie je s te m s tró ż e m w a s z y c h s u m ie ń ” , w s w o ic h o s o b is ty c h p r z e k o n a n ia c h r e l i ­ g ijn y c h b y ł r a c z e j in d y f e r e n tn y . J e d n a k p o g ło ś n e j s p r a w ie z w ią z k u m a łż e ń s k ie g o z B a r b a r ą R a d z iw iłłó w n ą , p rz e c iw k o k tó r e m u d ra s ty c z n ie w y p o w ie d z ia ł się w s e ­ nacie· s t a r o s t a g e n e r a ln y w ie lk o p o ls k i, p r o t e s t a n t A n d rz e j G ó rk a — k r ó l s t r a c i ł z a u fa n ie d o o b o z u r e f o r m a c y jn e g o i u s c h y łk u p a n o w a n ia c a łk o w ic ie w y z b y ł się s y m p a tii d o r e f o r m a c ji. , T y m c z a s e m z a n a m o w ą L is m a n in a , k tó r y o d w ie d z ił K a lw in a w G e n e w ie , r e ­ f o r m a to r g e n e w s k i w 1654 r . w y s ła ł n o w e p is m o do k r ó la p o ls k ie g o i p o n o w n ie w e z w a ł go do r e f o r m y w s to s u n k a c h k o ś c i e ln y c h 32. K ie d y p r ó b y p o z y s k a n ia Z y ­ g m u n ta A u g u s ta d la r e f o r m a c j i n ie d a ły p o m y ś ln y c h w y n ik ó w , K a lw in p o s ta n o w ił z je d n a ć d la s w o je j n a u k i m o ż n o w ła d c ó w i s z la c h tę p o ls k ą . Z a n a m o w ą teg o ż L is ­ m a n in a w g r u d n iu 1555 r . K a lw in w y s ła ł ju ż c a łą s e r ię l i s t ó w d o k r ó l a i z n a k o ­ m ity c h P o la k ó w , m . in . do h e tm a n a J a n a T a rn o w s k ie g o . W ie m y s k ą d in ą d , że T a r ­ n o w s k i n ie ż y c z liw y m o k ie m p a tr z a ł n a k u r i ę rz y m s k ą , s t a r ł się z n ią , k ie d y n ie c h c ia ła d o p u ś c ić J a k u b a U c h a ń s k ie g o n a b is k u p s tw o k u ja w s k ie . H e tm a n w y s tę ­ p o w a ł r ó w n ie ż p rz e c iw k o p rz y w ile jo m k le r u i p o p ie r a ł m y ś l z w o ła n ia w o ln e g o s o ­ b o r u d la p r z e p r o w a d z e n ia r e f o r m y k o ś c ie ln e j w P o ls c e , le c z b y ł p rz e c iw n y p r z y ­ ję c iu r e f o r m a c ji, p o n ie w a ż m o g ła b y o n a w y w o ła ć z a m ie s z k i r e lig ijn e , a to b y ło b y n ie b e z p ie c z n e d la p a ń s tw a . P rz e c iw k o d o p a tr y w a n iu s ię w r e f o r m a c j i ź ró d e ł z a ­ b u rz e ń d o m o w y c h K a lw in w n o w y m liś c ie m o c n o p r o te s to w a ł, n a co T a r n o w s k i o d p o w ie d z ia ł g rz e c z n ie , a le w y n io ś l e 33.

W s w o je j k o re s p o n d e n c ji z p r o t e s ta n t a m i p o ls k im i r e f o r m a t o r g e n e w s k i d o ­ m a g a ł s ię d a n ia w ie r n y m do r ą k B ib lii w ję z y k u p o ls k im , do je j tłu m a c z e n ia z a ­ c h ę c a ł h u m a n is tę i p o e tę A n d r z e ja T rz e c ie sk ie g o , a do je j w y d a n ia k a s z te la n a b ie c - k ie g o J a n a B o n e ra , g o rliw e g o n o w o w ie re ę . N a d to K a lw in ż ą d a ł z a k ła d a n ia sz k ó ł d la k s z ta łc e n ia p rz y s z ły c h d u c h o w n y c h , z a c h ę c a ł z a ró w n o ś w ie c k ic h , j a k i d u ­ c h o w n y c h d o w a lk i z k o ś c io łe m k a to lic k im , z F r . S ta n k a r e m , k tó r y s w o ją n a u k ą 0 C h r y s tu s ie - P o ś r e d n i k u p o d k o p y w a ł d o g m a t T r ó jc y Ś w ię te j; o b ru s z y ł się ró w n ie ż n a L is m a n in a , g d y ż te n sw o im s u b o r d y n a c jo n iz m e m c h c ą c r a to w a ć d o g m a t T ró jc y Ś w ię te j w y w o ła ł je s z c z e w ię k s z y z a m ę t w p o ls k im ob o zie refo rm acy jm y im 34. S ro d z e g n ie w a ł się K a lw in n a a n ty t r y n i t a r z y p o ls k ic h , ż ą d a ł b e z w z g lę d n e j w a lk i z n im i, sz c z e g ó ln ie z g ła d k im , w y m o w n y m i w ie lc e n ie b e z p ie c z n y m B la n d r a t ą . D u c h o w n y c h 1 w ie r n y c h z a c h ę c a ł K a lw in d o w z m o ż o n e j d z ia ła ln o ś c i n a p o lu k rz e w ie n ia r e ­ f o r m a c ji i je d n o c z e n ia się 35. Z a p ie r w s z y c h św ia d o m y c h d z ia ła c z y k a lw iń s k ic h w P o ls c e n a le ż y u w a ż a ć k s. A. P ra ż m o w s k ie g o n a K u ja w a c h , L is m a n in a o ra z p rz e d e w s z y s tk im J a n a Ł a ­ s k ie g o . P r a ż m o w s k i po 1565 r . p o łą c z y ł s ię z b r a ć m i c z e sk im i i ty m p rz y g o to w a ł o s ta te c z n e p o łą c z e n ie się k a lw in is tó w o ra z b r a c i c z e sk ic h n a synodzie· w e W ło d a ­ w ie w 1634 r. L is m a n in , b y ły p r o w in c ja ł fr a n c is z k a n ó w , p rz e w o d z ił w k r a k o w s k im k ó łk u h u m a n is tó w T rz e c ie sk ie g o . W y s ła n y w 1553 r. n a Z a c h ó d p rz e z Z y g m u n ta A u g u s ta , o d w ie d z ił J a n a K a lw in a i p o d je g o w p ły w e m p rz e s z e d ł d o o b o z u r e f o r m a ­ si j . B u k o w s k i , D z i e j e r e f o r m a c j i w P o l s c e o d w e j ś c i a j e j d o P o l s k i a ż d o j e j u p a d k u t. I I , K r a k ó w 1886, s. 117. 32 κ . H a r 11 e b , K a l w i n a P o l s k a , s. 89—90. 33 st. K o t , J a n a T a r n o w s k i e g o z e r w ą n i e z K a l w i n e m , „ R e f o r m a c j a w P o l s c e ” t. I,. 1921, s. 65—66. 34 o . B a r t e l , G r z e g o r z P a w e ł z B r z e z i n , „ R e f o r m a c j a w P o l s c e ” t. V , 1928, s. 25 n n . 35 κ . H a r t l e b , K a l w i n a P o l s k a , [ w : ] S t o s u n k i k a l w i n ó w p o l s k i c h z g m i n ą s z w a j ­ c a r s k ą ..., „ P r z e w o d n i k N a u k o w y i L i t e r a c k i ” , t. X X X V I I I , 1910, s. 767.

Z W IN G L I I K A L W IN A P O L S K A ₆₄₉

c ji k a lw iń s k ie j. G d y w r ó c ił d o .k ra ju , z o s ta ł ja k o h e r e t y k o b ło ż o n y k lą t w ą i s k a z a ­ n y n a b a n ic ję . № « o p u śc ił je d n a k P o ls k i, d o r a d z a ją c z u k r y c ia m a ło p o ls k ie j s p o ­ łe c z n o śc i n o w o w ie rc z e j w d z ie le p rz e p r o w a d z e n ia r e f o r m a c j i w d u c h u k a l w i ń ­ s k im . N a jw y b itn ie js z y m je d n a k u c z n ie m K a lw in a b y ł J a n Ł a s k i. P o z n a ł o n r e f o r ­ m a to r a g e n e w s k ie g o w e F r a n k f u r c ie w 1556 r., z n a ł jiego p is m a , w c ie la ł je g o n a u k ę w ży cie w e W sc h o d n ie j F ry z ji, L o n d y n ie i F r a n k f u r c ie , a p o p o w ro c ie do P o ls k i (g r u d z ie ń 1556 r.) n a g ru n c ie o jc z y s ty m . U w a ż a się go s łu s z n ie za r e f o r m a t o r a p o l­ s k ie g o . P o d ją ł on p r a c ę r e f o r m a t o r s k ą w d u c h u K a lw in a , n ie h o łd u ją c je d n a k j e ­ go te o k r a c ji i s r o g ie j d y s c y p lin ie k o ś c ie ln e j. M a ją c n a o k u z w y c ię stw o r e f o r m a c ji w P o ls c e u w a ż a ł za k o n ie c z n e p rz e d e w s z y s tk im z je d n o c z y ć w s z y s tk ic h u m i a r k o ­ w a n y c h p r o te s ta n tó w n a p o d s ta w ie p rz e z s ie b ie o p ra c o w a n e j K o n f e s ji P o ls k ie j, c z y m p r z y g o to w a ł z n a n ą u g o d ę s a n d o m ie r s k ą z 1570 r. J e g o o s ta te c z n y m cele m b y ło p o w o ła n ie do ż y c ia n a ro d o w e g o k o śc io ła e w a n g e lic k ie g o w P o lsc e . Ł a s k i p o d ­ j ą ł w a lk ę z p r z e d s ta w ic ie la m i k o śc io ła k a to lic k ie g o , z w ła sz c z a ze S ta n is ła w e m H o z ju sz e m , f ila r e m r e a k c j i k a to lic k ie j w Poisice. Z a ra z e m o s tro z w a lc z a ł r o z w ija ­ ją c y s ię a n ty t r y n i ta r y z m S ta n k a r a . O rg a n iz o w a n e m u p rz e z s ie b ie k o śc io ło w i n a d a ł Ł a s k i u s tr ó j s y n o d a ln o - p r e z b ite r ia ln y , w p ro w a d z ił k a te c h iz m e m d e ń s k i, w z o ro ­ w a n y n a g e n e w s k im . Z a c h ę c a ł u c z o n y c h k a iw in is tó w p o ls k ic h d o d a ls z e g o tł u m a ­ c z e n ia P is m a Ś w ię te g o n a ję z y k p o lsk i, d u c h o w n y c h i w ie r n y c h do z a k ła d a n ia s k a r b u k o śc ie ln e g o , sz k ó ł, d r u k a r ń itd . W ty m d z ie le o rg a n iz o w a n ia i je d n o c z e n ia p r o t e s ta n t ó w p o ls k ic h m o c n o p o p a r ł Ł a s k ie g o r e f o r m a t o r g e n e w s k i. K a lw in b y ł e k u m e n ik ie m n ie ty lk o n a g ru n c ie z a c h o d n io e u ro p e js k im , le c z p o p ie r a ł id e ę e k u ­ m e n ic z n ą i w P o ls c e . W m e m o r ia le o p ra c o w a n y m w r a z z d u c h o w n y m i z u ry s k im i o ra z w lis ta c h d o p o ls k ic h p r o t e s tą n tó w d o m a g a ł s ię p o łą c z e n ia z b r a ć m i c z e s k i­ m i 30. Do te g o s a m e g o w z y w a ł i S t. O s tro ro g a , o p ie k u n a l u t e r a n w ie lk o p o ls k ic h . W d u c h u e k u m e n ic z n y m K a lw in a p o c z ą tk u X V II w . p is a ł s w ą „ E x h o r ta tio F r a ­ t e r n a e t M o d e s ta ” В. B y t h n e r , s e n io r k o śc io ła e w a n g e lic k o -re fo r m o w a n e g o w M a ło p o ls c e 37. K ie d y K a lw in d o w ie d z ia ł się , że w P o ls c e d y s k u t u je się s p r a w ę k o śc io ła n a ro d o w e g o , z w ró c ił s ię r ó w n ie ż do b is k u p a k u ja w s k ie g o , J a k u b a U c h a ń ­ s k ie g o , k tó r y n o s ił s ię z z a m ia r e m p o w o ła n ia do ż y c ia p o ls k ie g o k a to lic k ie g o k o ś ­ c io ła n a ro d o w e g o . K a lw in u w a ż a ł za k o n ie c z n e u d z ie lić m u r a d i w s k a z ó w e k , lecz b is k u p , p rz e k o n a n y o s ła b o ś c i r e f o r m a c j i w P o ls c e , p o je d n a ł się z R z y m e m i z o sta ł p r y m a s e m 38.

D ziw i n a s , że ź ró d ło w o n ie m o ż e m y s tw ie r d z ić k o n ta k t ó w m ię d z y K a lw in e m a R e je m , g o rą c y m k a lw in i s t ą , k tó r e g o tw ó rc z o ś ć l i te r a c k a j e s t p rz e p o jo n a id e o ­ lo g ią r e f o r m a t o r a g e n e w s k ie g o 39. N ie n a w ią z a ł K a lw in s to s u n k ó w z A n d rz e je m F ry c z e m M o d rz e w sk im , z n a n y m p rz e c ie ż n a Z a c h o d z ie . M o d rz e w s k i w y so k o c e n ił K a lw in a , k o r z y s ta ł z je g o d z ie ł p rz y o p r a c o w a n iu w ie lu z a g a d n ie ń re lig ijn o - te o lo - g ic z n y c h , w „D e R e p u b lic a e m e n d a n d a ” n a z w a ł go s u m m u s e t s in g u la r is v i r 40. W P o ls c e m i a ł K a lw in ta k ż e p rz e c iw n ik ó w . Z w a lc z a n o je g o n a u k ę za ż y c ia i z w ła sz c z a p o je g o ś m ie rc i — z a n ty t r y n i ta r s k ie g o s ta n o w is k a n p . G rz e g o rz P a ­ w e ł 41, a z k a to lic k ie g o M. K ro m e r , A. J u n g a , H . P o w o d o w s k i, W u je k , W ilk o w s k i, P . S k a rg a , S t. O rz e ls k i i in .42. W je g o o b ro n ie s t a w a l i S t. S a r n ic k i, „ c h o rą ż y k a i-зв T. W o t s c h k e , D e r B r i e f w e c h s e l d e r S c h w e i z e r m i t d e n P o l e n , n r 112; C o r p u s R e f o r m a t o r u m , O p e r a C a l v i n i t. X V I, n r 2745. 37 o. B a r t e l , „ P o s ł a n n i c t w o ” , 1964, n r 5—6. 38 a . F r y c z - M o d r z e w s k i , D z i e l ą w s z y s t k i e t. I, s. 365; t. I I I , s. 103, p r z y p . 5; t. V , s. 11; E . В a ł а к i e r , S p r a w a k o ś c i o ł a n a r o d o w e g o w P o l s c e w . X V I , W a r s z a w a 1962, r o z d z . IV . 30 J . K r z y ż a n o w s k i , H i s t o r i a l i t e r a t u r y p o l s k i e j , W a r s z a w a 1963, s. 120 n n . 40 a . F . M o d r e V i i, O p e r a o m n i a t. I, W a r s z a w a 1959, s. 357. 41 j . D l i r r - D u r s k i , A r i a n i e P o l s c y w ś w i e t l e w ł a s n e j p o e z j i , W a r s z a w a 1948, s. 3 n n . 42 S t a n i s ł a w O r z e l s k i w s a t y r z e p t . M a c a r o n ic a M a r t h o l d i M q d z i k o v i i (о к . 1625).

6 5 0 ' O S K A R B A R T E L

w in iz m u ” , P . G ilo w sk i, G rz e g o rz Ż a rn o w c z y k , sz c z e g ó ln ie z aś A . W o la n , N a jś c i­ ś le js z a w ię ź łą c z y ła K a lw in a z ks. M ik o ła je m R a d z iw iłłe m C z a rn y m , g o rliw y m w y ­ z n a w c ą i o p ie k u n e m p r o t e s ta n t y z m u z a ró w n o w K o ro n ie , j a k i n a L itw ie . A b y z a c h ę c ić R a d z iw iłła d o d a ls z e j d z ia ła ln o ś c i r e f o r m a c y j n e j, K a lw in d e d y k o w a ł m u s w o je n o w e w y d a n ie K o m e n ta r z a „A d A c ta A p o s to ł k a ” 43. T u ż p rz e d ś m ie rc ią r e ­ f o r m a to r a R a d z iw iłł p r z e d s ta w ił m u ja k o „ ro z je m c y w c a ły m k o ś c ie le b o ż y m ” b o ­ le s n ą s p r a w ę w a lk i, ja k a to c z y ła s ię w p o ls k im o b o z ie r e f o r m a c y jn y m o d o g m at. T r ó jc y Ś w ię te j, p ro s z ą c K a lw in a o p o je d n a n ie się z B la n d r a t ą . M e m o ria ł te n j e d ­ n a k n ie z a s ta ł ju ż p rz y ż y c iu K a lw in a .

O d 1556 r . o d w ie d z a li G e n e w ę p o ls c y k a lw in iś c i. P ie r w s z y m z w ie lu b y ł J a n Ł a s ic k i, w y c h o w a w c a m ło d z ie ż y s z la c h e c k ie j, h is to r y k , re lig io z n a w c a i p o le m i­ s t a 44. W 1557 r . p r z y b y ł d o G e n e w y W o jc ie c h D łu sk i, s y n A g n ie sz k i, w ła ś c ic ie lk i Iw a n o w ic (M ało p o lsk a). K a lw in z a o p ie k o w a ł s ię n i m 45. W 1558 r . s łu c h a ł k a z a ń K a lw in a A b r a h a m ze Z b ą c z y n ia , s y n m a g n a c k ie j r o d z in y w ie lk o p o ls k ie j, w k tó r e j ż y w a b y ła tr a d y c j a h u s y c k a 46. W ty m ż e r o k u d la z a o p ie k o w a n ia s ię m ło d y m i D łu ­ s k im i, W o jc ie c h e m i M ik o ła je m , z a w ita ł do G e n e w y J a n L u z iń s k i, m i n is te r w I w a ­ n o w ic a c h . O d d z ia ły w a ł K a lw in n a p o ls k ic h p r o t e s ta n t ó w r ó w n ie ż p rz e z sw o ją. A k a d e m ię z a ło ż o n ą w 1559 r . N a n ie j w z o ro w a ły się p ó ź n ie j a k a d e m ie re f o rm o w a n o w e F r a n c j i (O ra n g e , S a u m u r , S e d a n ) i w S z k o c ji (St. A n d re w s , E d y n b u rg ). Z a c z ę ­ ły s ię te ż p o ls k ie p ie lg rz y m k i do „ R z y m u k a lw iń s k ie g o ”. N a p o c z ą tk u 1561 r. p r z y ­ b y ł t u K rz y s z to f T re c y . R o z p o c z ą ł o n s t u d ia w A k a d e m ii g e n e w s k ie j p o d k i e r u n ­ k ie m K a lw in a i B ezy, k tó r y b y ł j e j p ie r w s z y m r e k to r e m . S tu d io w a ł B ib lię w o r y ­ g in a le , z g łę b ia ł „ N a u k ę r e lig ii c h r z e ś c ij a ń s k ie j” K a lw in a , „ D e c a d e s ” I-I. B u llin g e - r a o ra z „L o ci C o m m u n e s ” M. M u s c u lu s a , u c z y ł się ta k ż e h is to r ii k o śc io ła . O d 1562 r s tu d io w a ł w Z u r y c h u 47. T re c y o d e g ra ł p ó ź n ie j d u ż ą ro lę w h is to r i i p o ls k ie g o k o ś ­ cio ła k a lw iń s k ie g o , m . in . p rz y g o to w a ł z n a n y k o n s e n s s a n d o m ie rs k i. W p a ź d z ie r n i­ k u 1561 r . p r z y b y ł d o G e n e w y z d a r a m i od ks. R a d z iw iłła C z a rn e g o M a rc in C z e ­ c h o w ic , p rz y s z ły p rz y w ó d c a le w ic y re f o r m a c y jn e j w P o ls c e . W 1563 r. po s tu d ia c h w W itten fo erd ze i H e id e lb e r g u z a w ita ł tu z k o le i W a c ła w O s tro ró g , k tó r e g o o jc ie c J a k u b , s t a r o s t a g e n e r a ln y w ie lk o p o ls k i, o p ie k o w a ł s ię b r a ć m i c z e sk im i. P o la t a c h w je d n y m z lis tó w W a c ła w O s tr o r ó g w s p o m in a ł, że vid i... G e n e v a m , u r b e m m e o

iu d ic io s a n c tis s im a m ...48. W 1564 r. p r z e b y w a ł n a s tu d ia c h w G e n e w ie b r a t c zesk i,

P io t r S e b a s tia n T u rn o w s k i. W m a j u te g o ż r o k u p o n o w n ie z a w ita ł do G e n e w y ze sw oim * w y c h o w a n k a m i J a n Ł a s ic k i o ra z J a n O s tro ró g , b r a t W a c ła w a . W ty m c z a ­ s ie K a lw in b y ł ju ż ciężko c h o ry , o d lu te g o 1564 r . n ie o p u sz c z a ł m ie s z k a n ia . P o ś m ie rc i K a lw in a (27 m a j a 1564) B e z a n a d a l u tr z y m y w a ł s to s u n k i z k o ś c io łe m k a l ­ w iń s k im w P o lsc e , z jeg o d z ia ła c z a m i, n p . z Ł a s ic k im , T re c y m , T h e n a u d e u s e m i i n n y m i 4S. 43 т . W o t s c h к e , C a l v i n s B e z i e h u n g e n , s. 107. 44 κ . V ö l k e r , op . c i t ., s. 37, p r z y p . 1; H . B a r y c z , op . c it., s. 79. 45 t . W о t s с h к e, C a lv in s B e z i e h u n g e n , s. 105. 4β T a m ż e , s. 103—104; H . B a r y c z , o p . c i t ., s. 79—81. .47 H . B a r y c z , o p . c i t ., s. 86, 88—89; A lb r n n în T i g u r y n a S c h o l a S t u d e n t i u m , s. 17. T a k ż e S t a a t s a r c h i v Z ü r i c h , E. I I , 479. 48 т . W о t s с h к e , C a l v i n s B e z i e h u n g e n , s. 96. 49 T a m ż e , s. 109 n n . ; H . B a r y c z , o p . c i t ., s. 88 n n .