Autorzy i środowisko formacji ze szczególnym uwzględnieniem Kościoła i wspólnoty

Jan Śliwa

Autorzy i środowisko formacji ze

szczególnym uwzględnieniem

Kościoła i wspólnoty

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 35/1-2, 119-128

1992

j Prawo Kanoniczne ! I 35 (1992) nr 1— 2 j

O. JAN ŚLIW A OP

AUTORZY 1 ŚRODOWISKO FORMACJI ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM

KOŚCIOŁA I WSPÓLNOTY1

T r e ść : W stęp. Autorzy formacji, a) Duch Boży. b) Dziewica Maryja, c) Koś­ ciół. d) W spólnota jako uczestnik, środowisko i narzędzie formacji, e) Podmiot formacji, f) W ychowawcy. Zakończenie.

W stęp

Celem tego kró tk ieg o o p rac o w a n ia je s t sy n te ty c z n e sc h a ra k te ry z o w a n ie au to ró w czy te ż raczej uczestn ik ó w fo rm a cji za k o n n ej. N a w stę p ie w y d aje się rzeczą słuszną p rzy p o m n ien ie zn aczenia tło w a „ fo rm a c ja ” , będzie o no bow iem tu ta j często stosow ane.

W edług J . B a ra „ F o rm a c ja z a k o n n a (in stitu tio religiosa) to c a ło k sz ta łt w ysiłku w ychow aw czego ta k ze stro n y zak o n u , ja k i osoby fo rm u jącej się, ab y d oprow adzić do h arm o n ijn eg o rozw oju jej osobowości i w y ro b ien ia duchow ego w aspekcie życia zakonnego, zgodnie z celem danego zak o n u , jego duchow ością i z a sa d am i k o n s ty tu c ji. Z asad n iczy m i e ta p a m i form acji są: p o stu la t, n o w ic ja t i ju n io r a t. F o rm a c ja z a k o n n a w in n a d ać s ta ra n n e p rzy g o to w a n ie do pełnego ży c ia chrześcijańskiego i zakonnego, do d ziałal­ ności ap o sto lsk iej, do p ra c y zaw odow ej” 2.

T a k a definicja fo rm a cji k o n c e n tru je się je d n a k ty lk o n a dw óch jej a u to ra c h — zakonie oraz osobie fo rm o w an ej, w form acji uczestn iczy zaś w ró żn y m sto p n iu w ięcej osób, in s ty tu c ji czy środow isk. Z w ra c a ją n a to uw agę różne d o k u m e n ty kościelne oraz W ska za n ia , czyli in s tru k c ja K ongregacji d /s I n s ty tu tó w Ż ycia K onsekrow anego i S tow arzyszeń Ż ycia A postolskiego. J a k w ięc w idzim y, p ersp e k ty w ę naszego spojrzenia n a fo rm a cję należy rozszerzyć ta k , a b y dostrzec licznych jej uczestników . T a k rozszerzone grono a u to ró w fo rm a cji zakonnej odzw ierciedla n au czan ie K ościoła za w a rte w d o k u m e n ta c h okresu soborow ego oraz posoborow ego, ja k rów nież z a sa d y u ję te w praw ie z a k o n n y m 3.

1 Publikowany tekst był prezentowany jako referat w ygłoszony podczas sym pozjum naukowego w Krakowie (9— 11 stycznia 1991 r.), zorganizowanego przez W ydział Prawa Kanonicznego ATK oraz Komisję W ychowania przy Konsulcie W yższych Przełożonych Zakonów Męskich w Polsce. Sympozjum było poświęcone refleksji nad dokumentem W skazania dotyczące form acji w insty­ tutach zakonnych.

s B a r Joachim , Poradnik kanonicznego prawa zakonnego, Warszawa ATK, 1986, s. 26.

3 Zob., G a m b a r i Elio, I religiosi net Codice, Milano 1986, s. 259—-261 ; K PK , кап. 659—661; B o g d a n Franciszek, Prawo zakonów, instytutów świeckich i sto­ warzyszeń życia apostolskiego, Poznań 1988, s. 233 п., zawiera syntetyczne

uję-W o sta tn im czasie d o k u m e n ty oraz n o rm y p raw n e odnoszące się do fo rm a cji w in s ty tu ta c h za k o n n y ch doczekały się jeszcze pełniejszego w yjaśnienia i in te rp re ta c ji dzięki d o k u m e n to w i W ska za n ia dotyczące fo rm a c ji w Instytutach Z akonnych, w y d an e m u przez K on g reg ację do spraw In s ty tu tó w Ż ycia K onsekrow anego i S tow arzyszeń Ż ycia A p o sto lsk ie g o 4. W łaśnie t a in s tru k c ja je s t głów nym p rze d m io te m niniejszego opracow ania. Z ra m zak reślo n y ch te m a te m w y n ik a, że sk u p im y się t u ta j na dru g im rozdziale „ W sk a z a ń ” , w k tó ry m om aw ia się w spólne a s p e k ty w szy stk ich etap ó w form acji do ży c ia zakonnego, u w zględniając p rz y ty m jej u cz estn i­ ków oraz środow iska fo rm a cy jn e.

Z przytoczonej n a w stęp ie definicji fo rm acji w y n ik a , że uczestniczy w niej sam fo rm o w an y oraz ci, k tó rz y go fo rm u ją . N ie bez znaczenia je s t też cały k o n te k st procesu form acji, czyli środow isko. W y d a je się p rzeto , że uczestników fo rm a cji m ożna rów nież n azw ać jej a u to ra m i. W n in ie j­ szych rozw ażaniach sk u p im y się p rzede w szy stk im n a „z ew n ę trz n y ch a u to ra c h fo rm a c ji” , to je s t n a ty c h jej u cz estn ik ac h , k tó rz y o d d ziały w u ją z z e w n ątrz n a osobę fo rm o w an ą, k s z ta łtu ją c j ą jednocześnie. In s tru k c ja w ym ienia ich w n a s tę p u ją c e j kolejności: D uch Boży, D ziew ica M ary ja, K ościół, W sp ó ln o ta , a w reszcie i osoby, k tó re za fo rm a c ję o d p o w iad a ją bezpośrednio, czyli przełożeni kościelni oraz specjalnie do tego celu ustan o w ien i w ychow aw cy.

W sposób szczególny będ ziem y się sta ra li podkreślić w dziele form acji rolę K ościoła oraz w sp ó ln o ty .

A u torzy form acji

Życie zak o n n e nie je s t ty lk o p ew nym ro d za jem ludzkiej form y o rg an i­ zacji społecznej, lecz zaw iera ono ze swej n a tu ry elem e n ty p rze k ra cza ją ce w y m ia r czysto ludzki — społeczny i o rg a n iz a c y jn y 5. P oucza o ty m K o n s ty tu c ja D o g m aty cz n a o K ościele L u m e n gen tiu m , p o d k reśla ją c w y ra źn ie f a k t, że życie zak o n n e je s t „ d a re m B o ży m ” 6. W zgląd n a w y m ia r n a d p rz y ro d z o n y życia zakonnego w inien za te m p rze n ik ać w szelkie s ta ra n ia o jego odnow ę oraz w szelkie w ysiłki fo rm a cy jn e, m a jąc e n a celu w łaściw e k sz tałto w an ie k a n d y d a tó w do tego życia. T ę o czy w istą za sa d ę p rzy p o m in a rów nież in s tru k c ja b ęd ą ca p rze d m io te m naszego za in te re so w an ia, w k tó rej c z y ta m y : „ F o rm a c ja k a n d y d a tó w , k tó re j bezp o śred n im celem je s t w p ro w a­ dzenie w życie zak o n n e i uśw iadom ienie jego specyfiki w Kościele, w in n a przed e w szy stk im d ąży ć do h arm o n ijn eg o p o w iąz an ia sk ła d a ją c y c h się n a n ią czynników : duchow ego, apostolskiego, d o k try n a ln e g o i p ra k ty c z ­

120 O. J. Ś liw a [2]

cie dokumentów kościelnych odnoszących się do formacji oraz ich krótką cha­ rakterystykę.

• Kongregacja d/s Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, W skazania dotyczące form acji w instytutach zakonnych, Pallotinum, Warszawa 1990, tekst polski.

• Por., K PK , kan. 573 § 1. • Por., LG, n. 43.

nego w ta k i sposób, b y pom óc zakonnicom i z a k o n n ik o m w u rze czy ­ w istnieniu jedności ich życia w C hrystusie przez D u ch a Św iętego” 7„

Z in stru k c ji w y n ik a za te m , że cel form acji m a w y m ia r zarów no d uchow y (n ad p rzy ro d zo n y ), ja k i lu d zk i, co z kolei prow adzi do w n io sk u , że sposób o d d ziały w a n ia n a fo rm o w an y ch w inien zaw ierać w y m ia r du ch o w y n a d ­ p rzy ro d zo n y oraz ludzki. Z godna z ta k ą h ie ra rc h ią je s t p r z y ję ta przez in stru k c ję kolejność o m a w ian ia uczestników czy też a u to ró w fo rm acji. N a pierw szym m iejscu w y stę p u je D uch B oży, kolejno zaś D ziew ica M ary ja, K ościół, W sp ó ln o ta , sa m a osoba fo rm o w an a, a w reszcie w y z n a ­ czeni do pom ocy w ty m procesie w y c h o w a w c y 8.

Z achow ując ta k ą w łaśnie kolejność, om ów im y obecnie rolę poszczegól­ n ych au to ró w form acji.

a ) D uch B oży

Nie ulega n ajm n ie jsze j n a w e t w ątpliw ości, że do życia k o n se k ro w a­ nego w łonie K ościoła pow ołuje sam Bóg, On te ż przez całe życie zak o n n ik a zachow uje in ic ja ty w ę. To w łaśnie działan ie Boże d o k o n u je się n ie u sta n n ie poprzez działanie D u ch a Św iętego, k tó ry stanow i zaraze m źródło uśw ię­ cenia d o konującego się w życiu kon sek ro w an y m . J e s t to rzeczyw istość b ęd ą ca fu n d a m e n te m św iętości realizującej się w k aż d y m ro d za ju życia w K ościele.

P ra w d a o ta je m n ic z y m choć rea ln y m działan iu D u ch a Św iętego w for­ m acji zakonnej z o stała w o m aw ian y m dokum encie m ocno p o d k re ś lo n a 9. U zasadnienie o d d ziały w a n ia D u ch a Św iętego z n a jd u je p otw ierdzenie w sw oistej analogii, k tó ra w y stę p u je pom iędzy pow ołaniem uczniów C h ry stu sa a pow ołaniem osoby p o d ejm u jącej w ezw anie Boże do życia konsekrow anego. „ T a k ja k Je z u s nie p o p rze stał n a pow ołaniu uczniów — c z y ta m y w in stru k c ji — lecz ich cierpliw ie w ychow yw ał podczas swej działalności publiczn ej, ta k i po z m a rtw y c h w sta n iu pro w ad ził ich do całej p ra w d y przez swego D u c h a ” 10. W ty m m iejscu n asu w a się n ie o d p a r­ cie w niosek, że i w życiu z a k o n n y m Bóg nie ty lk o pow ołuje, lecz rów nież później prow adzi, poucza, uśw ięca poprzez swego D u ch a.

I n s ty tu ty życia konsekrow anego b io rą swój p o cz ątek z d ziała n ia D ucha Św iętego, k tó ry n ie u sta n n ie ożyw ia swój Kościół, czy n iąc zeń m iejsce i n ależ y te narzędzie z b a w ie n ia 11. To z im pulsu D u ch a Św iętego w y p ro ­

[3] A u torzy i środ ow isk o form acji 121

7 W s k a z a n ia ..., n. 1; Instrukcja nawiązuje tu do nauczania zawartego w PC, n. 18.

* Zob., Wskazania . . . , II rozdział. Cały ten rozdział w sposób wyraźny przyj­ muje taką właśnie hierarchię autorów formacji. Na podstawie tego układu treści widać wyraźnie prym at czynnika duchowo-nadprzyrodzonego oraz służebną rolę czynnika ludzkiego, który ma wspomagać oddziaływanie elem entu nad­ przyrodzonego na osobę formowaną.

* Por., W s k a z a n ia ..., nn. 19— 20. 10 W s k a z a n ia ..., n. 19.

11 Por., De P a o li s Velasio, Gli istitu ti di vita consacrata nella Chiesa, s. 65 nn., w: (seria) II Codice del Vaticano secondo, t. III, La vita consacrata.

w ad z a się p o cz ątek p r a k ty k i rad ew a n g e lic z n y c h 12, to D uch Ś w ięty je s t źródłem w szelkich daró w h ie ra rc h ic zn y ch oraz c h a ry z m a ty c z n y c h w K oś­ c ie le 13, K ościół n a to m ia st d a ry te p rz y jm u je , strzeże ich i in te r p r e tu je 14. Życie k o nsekrow ane je s t darem D ucha Ś w iętego dla K ościoła ta k ż e d la teg o , że D uch Ś w ięty ob jaw ia C h ry stu sa, u dziela Kościołow i jego d u ch a , ożyw ia go, oraz p row adzi do doskonałości, czyli w konsekw encji p o b u d za w K ościele m iłość do C h r y s tu s a 15. W życiu k o nsekrow anym d a r D ucha Św iętego je s t p rz y jm o w a n y po to , a b y m óc nośladow ać C h ry ­ s t u s a 15, n aśladow anie zaś C h ry stu sa pod n atch n ie n ie m D u ch a Świętego prow adzi w konsekw encji do o b ja w ien ia w C h ry stu sie jego O jc a 17.

T e w ą tk i teologiczne, m ające sw oje odzw ierciedlenie w n au czan iu V acicanum I I, lite ra tu rz e teologicznej oraz w te k s ta c h p raw n y ch K ościoła odnoszących się do życia konsekrow anego, z o stały p o d ję te przez o m a­ w ia n ą tu in stru k c ję d o ty c z ą c ą fo rm acji. W y n ik a z tego ja sn o , że obecność D u ch a Świętego w procesie form acji stanow i elem en t fu n d a m e n ta ln y . T a k ja k bez d ziała n ia D ucha Św iętego nie m oże się pojaw ić praw dziw e życie konsekrow ane, ta k te ż bez Je g o obecności nie m oże być m ow y o praw dziw ej i pełnej fo rm a cji. D u c h Ś w ięty je s t w ięc nie ty lk o in s p ira to ­ rem p o djęcia przez osobę d a ru pow ołania zakonnego, ale rów nież je s t On tw ó rcz y m a u to re m dzieła, k tó re się d o k o n u je w osobie fo rm u jąc ej się w życiu zak o n n y m .

P rzek o n an ie o obecności D ucha Św iętego w procesie fo rm acji nie rozw iązuje je d n a k a u to m a ty c z n ie w szelkich problem ów . K onieczna je st w sp ó łp raca z D uchem Ś w iętym , k tó ra w inna się ujaw n ić w pokorze oraz w gotow ości do p o d d a n ia się osądow i K ościoła. F o rm a c ja w inna innym i słow y łączyć w sobie uległość w obec tajem n iczeg o d ziała n ia D ucha Świę­ tego z w łasnym w ysiłkiem form ow anego ta k , a b y te im p u lsy D ucha realizow ać, oraz ze w sp ó łp rac ą z odpow iednim i p rzełożonym i i w ycho­ w aw cam i 18.

b) Dziewica M a ry ja

O m aw iając m iejsce M aryi w fo rm a cji do życia zako n n eg o , W skazania dotyczące fo rm a c ji w instytutach zakonnych p o d k re śla ją p rzede w szystkim to , że jej p o sta w a je s t m odelem zrealizow ania pow ołania. U jęcie teo lo ­ giczne tego te m a tu z n a jd u je odzw ierciedlenie w n au c za n iu S oboru W a ty ­ kańskiego 11 o roli M aryi w h isto rii zb aw ienia i w życiu K ościoła. Z godnie z p e rsp e k ty w ą n a u c z a n ia soborow ego, rola M aryi to Boże m acierzyństw o

122 O. J. Ś liw a [4]

11 Por., PC, n. 1. 13 Por., LG, n. 4. 14 Por., LG, n. 45.

15 Por., B e y e r Jean, Ona nuova disciplina della vita consacrata, s. 143, w: Probierni e prospettive di diritto canonico, pod red. Cappellini E ., (Queriniana).

13 Por., LG, n. 44. 17 Por., PC, nn. 2 i 13. 18 Por., W sk a za n ia . . . , n. 19.

o raz m acierzy ń stw o w sto su n k u do K ościoła, do całego L u d u B o ż eg o 10. W niosek w y p ły w ają cy , z d o k tr y n y soborow ej oraz n a u c z a n ia posoboro­ w e g o 20 d la fo rm acji z o stał sfo rm u ło w an y we W skazaniach słow am i: „D lateg o n a drodze fo rm a cji, od jej p o cz ątk u aż po kres, zakonnicom i za konnikom to w arz y szy obecność Dziew icy M aryi” 21. O becność M aryi w fo rm acji, ja k o m odelu i m a tk i, nie o d ry w a w ża d n ej m ierze uw agi form o w an y ch od C h ry stu sa. O w szem , obecność t a uczy i fo rm u je do tego, a b y w życiu za k o n n y m zrealizow ała się jego is to ta w y ra ż o n a w słow ach: „Życie k o nsekrow ane przez pro fesję rad ew angelicznych je s t trw a łą fo rm ą życia, w k tó re j w ierni pod d ziałaniem D u ch a Św iętego n a ś la d u ją d o k ła d n iej C h ry stu sa, o d d a ją c się całkow icie um iłow anem u n a d e w szystko B ogu, ażeb y — pośw ięceni z nowego i szczególnego ty tu łu dla chw ały B oga, b u d o w an ia K ościoła i zbaw ienia św ia ta — o siągnąć d o sk o n a łą m iłość w służbie K ró lestw a Bożego i staw szy się w K ościele w y ra źn y m zn ak iem , zapow iadać n ieb iesk ą ch w ałę” 22.

U jm u ją c w ięc la p id a rn ie rolę M aryi w fo rm acji do ży c ia zakonnego w edług W skazań, należy stw ierd zić, że z p u n k tu w idzenia osoby form o­ w anej je s t O na w zorem zrealizow ania się w człow ieku pow ołania, w sk az a­ niem drogi oraz u k az an iem kresu p rzeznaczenia w szy stk ich członków K ościoła, w ty m szczególnie osób kon sek ro w an y ch .

[5] A u torzy i środ ow isk o form acji 123

c) Kościół

Życie zakonne i fo rm a c ja do niego są szczególnie zw iązane z D uchem Ś w iętym oraz M ary ją. T a w ięź u ze w n ętrzn ia się i realizuje ta k ż e p oprzez szczególny sto su n ek życia zakonnego do K ościoła.

N auczanie K ościoła w okresie soborow ym oraz posoborow ym , zw łaszcza L u m e n gen tiu m (n. 44) oraz M u tu a e relationes (η. 10), p o d k re śla ją te n zw iązek pom iędzy K ościołem a życiem zak o n n y m . Sedno n a u k i soborow ej m ożna o d d ać p rz y p o m in a ją c w ielki nacisk, ja k i k ładzie S obór n a zw iązek życia zakonnego z ta je m n ic ą K ościoła, życie zak o n n e p rz y n a le ż y do św iętości K ościoła, a ta k ż e je s t uczestn ictw em w „ s a k ra m e n ta ln e j n a tu rz e ” L u d u Bożego. Z ak o n n ik p oprzez o d d an ie się Bogu łączy się w szczególny sposób z K ościołem . K ościół zaś p rz y jm u je to życie i u z n a je je, ja k o sta n k a n o n ic z n y 23.

W p u b lik a cjac h okresu posoborow ego p o ja w ia ją się często określen ia „kościelność życia za k o n n eg o ” lub „w y m iar kościelny życia za k o n n eg o ” . W y ra żen ia te p o d k reśla ją , że życie konsekrow ane d o k o n u je się w K ościele

18 Por., LG, nn. 52 i 59. 20 Zob., LG, n. 53; RD, n. 17, AAS 76 (1984) 513 nn.; RM, 42—45; KPK , kan. 663 § 4. 21 W s k a z a n ia ..., n. 20. 22 KPK , kan. 573 § 1. 23 Por., W sk a za n ia . . . , n. 21.

i dla niego, że je s t ono specyficznym sposobem u cz e stn ic tw a w m isji, k tó rą K ościół o trz y m u je od C h r y s tu s a 24.

W sta n ie życia konsekrow anego rozw ija się w szczególny sposób ko n ­ se k ra c ja chrzcielna — w spólna w szy stk im ochrzczonym — d o sk o n aląc się poprzez podjęcie d a ru pow ołania do n aślad o w a n ia C h r y s tu s a 25. Zycie zakonne m a w ięc dw a ty tu ł y k o n se k ra cji: te n , k tó r y w yw odzi się z konse­ k rac ji chrzcielnej, oraz te n , k tó ry w y p ły w a z profesji rad ew angelicznych. S k u tk i te d o k o n u ją się w K ościele i poprzez K ościół. Nie pow inno więc dziwić, że życie zak o n n e je s t isto to w o połączone z K ościołem .

O m aw iając rolę K ościoła w form acji, W ska za n ia d o k o n u ją s y n te ty c z ­ nego ujęcia n au k i soborow ej: „W K ościele zakonnice i zak o n n ic y z n a jd u ją p o k arm d la życia, k tó re rozpoczęło się w nich w raz ze ch rz tem , o raz dla swej kon sek racji za k o n n ej. W nim o trz y m u ją chleb ży c ia p rzy Stole Słowa Bożego i Ciała P ańskiego. ( . . . ) W K ościele c z y ta n ie słow a Bożego i to w arzy sząca te m u m o d litw a b u d u ją dialog m iędzy Bogiem a z a k o n n i­ kiem i p o b u d z a ją do sz lac h etn y c h poryw ów oraz nieodzow nych w yrzeczeń. To K ościół łączy ofiarę, k tó rą zakonnice i z a k o n n ic y s k ła d a ją z w łasnego życia, z o fiarą e u c h a ry sty c z n ą C h ry stu sa. W sa k ra m en c ie p o je d n a n ia ( . . . ) o trz y m u ją odpuszczenie grzechów i jed n o czą się na now o z K ościołem i w sp ó ln o tą, k tó rą sw ym i grzecham i z r a n i l i . . . ” 26. Je że li uw zględnim y rolę K ościoła w życiu za k o n n y m , oczyw iste sta je się ta k ż e jego znaczenie d la fo rm acji za k o n n ej. F o rm a c ja ta , jeśli m a być praw d ziw a i p ełn a, nie je s t w ręcz m ożliw a bez K ościoła ja k o jej w spó łu czestn ik a. N iejako logiczny w niosek w y p ro w a d zo n y z kościelnego c h a ra k te ru życia z a k o n ­ nego stanow i p o s tu la t kościelnego c h a ra k te ru fo rm acji za k o n n ej. P o tw ie r­ dza to w p ro st sam a in s tru k c ja m ów iąc, że „zad a n ie fo rm a cji nie może być w ypełnione bez łączności z K o ś c i o łe m ...27” .

Ludzie m ogą p o strzeg ać K ościół ja k o in s ty tu c ję i je s t on n ią bez w ą tp ie ­ nia. B yłoby je d n a k uproszczeniem tra k to w a n ie go je d y n ie w ta k ic h k a te ­ goriach. A by ta k się nie działo, K ościół w inien być n ie u sta n n ie u zu p e ł­ n ia n y jego w y m ia re m n ad p rz y ro d z o n y m . J e s t on „pełen T ró jcy Ś w ięte j” , stanow i więc ob raz swego źródła, a ty m sa m y m pow szechną k o m u n ię m iło śc i28. W y m ia r K ościoła ja k o kom unii, w sp ó ln o ty , w spólzjednoczenia m a c h a ra k te r o rganiczny. W spólzjednoczenie to trw a i zachow uje swój

124 O. J. Ś liw a [6]

“ Por., G h ir la n d a G., Ecclesialità della vita consacrata, I. Consacrazione battesimale e ministeriale nella Chiesa, w: ViCons 12 (1978) s. 283.

“ Por., F u e r t e s I. B., Professio religiosa complementum baptism i, W: Com­ mentarium pro religiosis et missionariis, 43 (1964) 301—306; G h ir la n d a G., Ecclesialità della vita consacrata, II . La consacrazione per la professione dei con­ sign evangelici, w: ViCons 8— 9 (1976) s. 410.

” Wskazania . . . , n. 22. " W skazania ..., n. 23.

** Por., tam że, n. 23. N iezwykle trafnie analizuje rzeczywistość Kościoła jako wspólnoty „communio” M. Ż u r o w s k i w pracy, Współuczestnictwo kościelne „Ius ad Communionem", W ydawnictwo A postolstwa M odlitwy, Kraków 1979, ss. 13 nn.

k s z ta łt dzięki C hrystusow i, a jego k o n k re ty z a c ja d o k o n ała się ta k ż e dzięki upow ażnieniu apostołów przez C h ry stu sa do p rze k aza n ia , ab y m a n d a t o trz y m a n y p rzekazali sw ym następ co m . T a k w ięc źródłem w spółzjednoczenia kościelnego je s t sam C h ry stu s, apostołow ie oraz ich n a s tę p c y p o d przew odnictw em n a s tę p c y św. P io tra .

Z ob razu K ościoła ja k o w spółzjednoczenia w y n ik a p o s tu la t n a d a n ia fo rm a cji zakonnej roli k sz ta łtu ją c e j do u czestn ictw a w ko m u n ii kościelnej. K o m u n ia t a polega na połączeniu kościołów p a rty k u la rn y c h , ró żnorakich in s ty tu tó w życia konsekrow anego oraz w sp ó ln o ty , z pozostaw ieniem im je d n a k ta k ż e au to n o m ii g w a ra n tu ją c e j zachow anie w łasnej tożsam ości. N igdy je d n a k ż e nie pow inno z a b ra k n ą ć elem entu uniw ersalnego, to je s t u w zględniającego c h a ra k te r i cel całego K ościoła.

W sp ó ln o ta kościelna sk ła d a się ze w sp ó ln o t m n iejszy ch i f a k t te n trz e b a rów nież b rać pod uw agę. K a n d y d a tó w do życia zakonnego należy w ięc k sz tałto w ać w ta k i sposób, a b y p o trafili należycie w ch ło n ąć isto tn e elem e n ty swojej w sp ó ln o ty , in s ty tu tu czy zak o n u . T rz eb a je d n a k zw racać rów nież b ac zn ą uw agę n a to , że pow inni oni zo stać u k sz ta łto w a n i do życia i pełnego u cz estn ictw a we w spółzjednoczeniu pow szechnym .

W odniesieniu do tego z a g ad n ien ia in s tru k c ja d aje b ard z o w y raźn e w sk azan ia. A k ce n tu je , że w zak o n n icach i z a k o n n ik a ch n ależy rozw ijać u m ie ję tn o ść „ o d c zu w a n ia” nie ty lk o „z K ościołem ” , ale i „w K ościele” . W y ja śn ia ją c te rm in „o dczuw anie K ościoła” , W ska za n ia zw ra c a ją uw agę n a b u dow anie św iadom ości przynależności do ludu p ielgrzym ującego, któ reg o korzenie tk w ią w k om unii try n ita rn e j, w h isto rii lu d u , k tó ry o p iera się n a fu n d am e n cie apostołów oraz czerpiącego z posługi p astersk ie j ich następców , co z a k ła d a w sobie uznanie pełnej zw ierzchności n a stę p c y św. P io tra nad całym K ościołem . Do lu d u tego dociera Słowo Boże poprzez P ism o św ., T ra d y c ję oraz M agisterium . L ud p ie lg rzy m u ją cy w spółdziała z innym i, b ęd ąc niejako z a n u rz o n y we w spółczesnym św iecie, nie chce się je d n a k z nim u to ż sam iać , lecz p ragnie, sz an u ją c in n y c h zachow ać sw ą tożsam ość oraz poprzez swe a p o sto lstw o p rze k aza ć św ia tu to , czym sam ż y j e 29.

F o rm a cja do życia w K ościele p ow inna ta k ż e zaow ocow ać poczuciem kościelnej w sp ó ln o ty oraz p osługą sp raw o w an ą dla niej. W in n a o n a za te m prow adzić do b u d o w an ia św iadom ości, że zak o n n ic y m a ją być w K ościele „ e k sp e rta m i w dziedzinie k o m u n ii” 30 oraz w d ziała n iu ap o sto lsk im .

Z dotych czaso w y ch rozw ażań m ożna w yciąg n ąć d la fo rm a cji k o n ­ k re tn e , p ra k ty c z n e w nioski. P rzed e w szy stk im należy p o dkreślić pierw szo­ rzęd n e znaczenie K ościoła ja k o jej u cz estn ik a, p rzy czym rola K ościoła m a w ty m p rz y p a d k u c h a r a k te r p o d w ó jn y : je s t on a u to re m fo rm acji, a zarazem jej środow iskiem . A u to rstw o realizuje się p oprzez p o z y ty w n e u cz estn ictw o , przez p ra w d ę k tó re j strzeże i p rze k azu je za pom ocą swoich in s ty tu c ji i sam ej w sp ó ln o ty kościelnej. K ościół je s t te ż środow iskiem

[7] A u torzy i środow isko form acji 125

*· Por., W skazania . . . , n. 24. ·· W sk a za n ia . . . , n. 25.

fo rm a cy jn y m , gdyż w łaśnie w nim cały te n proces się d o k o n u je i ty lk o w ów czas m a sens.

Kościół b ęd ący w spółzjednoczeniem , czyli specjalnego ro d za ju w spól­ n o tą , realizuje się ja k o w sp ó ln o ta w spólnot. T akie ujęcie p row adzi z kolei do od k ry cia niezw ykle isto tn e j roli w sp ó ln o ty w jej w y m iarze n ajbliższym dla osoby form ow anej — to je s t bycia w sp ó ln o tą b ra te rs k ą w łonie poszczególnych in s ty tu tó w życia konsekrow anego przez pro fesję rad ew angelicznych.

d) W spólnota ja k o uczestnik, środowisko i narzędzie fo rm a c ji I n s tru k c ja p rz y p o m in a w p ro st: „W łonie K ościoła i w zjednoczeniu z D ziew icą M a ry ją w sp ó ln o ta życia o dgryw a p ierw szo rzęd n ą rolę w for­ m acji i to n a k aż d y m jej e ta p ie ” 31. N acisk, z ja k im stw ierd zen ie to zo staje zaak c en to w a n e, je s t zrozum iały, bow iem od jakości w sp ó ln o ty zależy skuteczność fo rm acji, poniew aż w łaśnie w sp ó ln o ta , niezależnie od jej nazw y i pozycji praw n ej w s tru k tu r z e sam ego in s ty tu tu , stanow i jego pod staw o w ą kom órkę. M ożna tu m ówić o pew nej analogii do znanego stw ierdzenia, że ro d zin a je s t p o d staw o w ą k o m ó rk ą K ościoła. W p rz y p a d k u życia konsekrow anego w sp ó ln o ta w in n a być ta k ą w łaśnie ży w ą k o m ó rk ą, poprzez k tó rą pow inien się w y ra ża ć c h a ry z m a t in s ty tu tu , życie m o d litw y , obserw acja, a ta k ż e p ro m o cja lu d z k a, duchow a i k u ltu ra ln a . W sp ó ln o ta stanow i też m iejsce d la w spólnego ży c ia litu rg ią. M ożna w ięc pow iedzieć, że w sp ó ln o ta m a d ec y d u ją ce znaczenie dla jakości ży c ia zakonnego w k la szto ra ch , dom ach , a n a w e t całych in s ty tu ta c h .

W sp ó ln o ta z a k o n n a, b ra te rs k a czy sio strz a n a nie je s t b u d o w an a w y ­ łącznie za pom ocą ludzkich więzów uczuciow ych, dzięki sy m p a tii, p o d o ­ b ień stw u z a in te re so w ań b ąd ź interesów . P o dobnie ja k w p rz y p a d k u w spółzjednoczenia kościelnego, ta k i we w spólnocie b ra te rs k ie j cz y n n i­ kiem fu n d a m e n ta ln y m pow inien b y ć sam C h ry stu s. Cel w sp ó ln o ty m a być ró w noznaczny z celem K ościoła, o d c z y ta n y m i realizow anym w edług w łasnego c h a ry z m a tu oraz w ym ogów m iejsca i czasu. N iezależnie je d n a k od ty c h u w aru n k o w ań czynnikiem n a d rz ę d n y m pow inien być d la w spól­ n o ty zaw sze cel ew angeliczny.

Tę w łaśnie zasa d n icz ą o p cję w y ra ża in s tru k c ja , gd y stw ie rd z a: „W sp ó l­ n o ta p o w sta je nie d la teg o , że jej członkow ie cz u ją się szczęśliwi razem dzięki p o d o b n y m p oglądom , c h a ra k te ro m i dążeniom , lecz dlateg o , że C h ry stu s zgrom adził ich i u trz y m u je w jedności dzięki w spólnej konse­ k rac ji i dla w spólnej m isji w K ościele” 32.

P oniew aż we w spólnocie o d n a jd u je m y praw ie w szy stk ie w ażniejsze elem e n ty życia za konnego, stą d te ż je s t o n a nie ty lk o uczestn ik iem fo r­ m acji, ale ta k ż e jej narzęd ziem i środow iskiem . W a rto tu zaak c en to w a ć zw łaszcza analogię, ja k a istn ie je m iędzy K ościołem a w sp ó ln o tą . W ta k ie j

126 O. J. Ś liw a [8]

31

W s k a z a n i a

Wskazania

te ż m ierze, w jak iej w sp ó ln o ta odzw ierciedla o b raz K ościoła, jego św iętość, m isję, apo sto lstw o , życie m o d litw y , posłuszeństw o, w ta k ie j m ierze je s t o n a elem entem fo rm a c y jn y m . W p rzeciw nym razie m u sia ła b y się o n a s ta ć elem en tem d estab iliza cji i zniszczenia.

Nie w chodząc w szczegóły o b raz u w sp ó ln o ty , ta k d o k ła d n ie określonego przez w szelkie k o n s ty tu c je o ra z inne źró d ła p raw a w łasnego in s ty tu tó w , należy stw ierdzić, że to w łaśnie w sp ó ln o ta stanow i n ajb liż szy k o n te k st fo rm acji, od któ reg o zależy w d ecy d u ją ce j m ierze pow odzenie procesu k sz ta łto w a n ia osoby w d u ch u i ch ary zm acie k o n k retn e g o in s ty tu tu . Z ty c h te ż w zględów trz e b a u znać, że w sp ó ln o ta je s t ta k ż e w sp ó ła u to re m form acji za k o n n ej.

e) P odm iot fo rm a c ji

In s tru k c ja o form acji do ży c ia zakonnego zaw iera p rzede w szy stk im p rzesłanki d la fo rm acji i z a sa d y ogólne. Nie oznacza to je d n a k , że nie liczy się o n a z k o n k re tn y m za k o n n ik ie m czy za k o n n ic ą, czyli z p o d m io tam i fo rm acji. J e d n o s tk a je s t tra k to w a n a w e W skazaniach ja k o osoba, w szystkie w ięc w ysiłki i w sk az an ia ogólne, adresow ane niejako do g ru p , pow inny b y ć przez o d p ow iedzialnych za fo rm a cję in te rp re to w a n e w ta k i sposób, a b y się odnosiły ta k ż e do poszczególnych osób. K aż d ą z nich należy tra k to w a ć in d y w id u a ln ie oraz w spom agać w sposób dla niej n ajo d p o w ied ­ niejszy. J e s t to w ielkie za d an ie dla w ychow aw ców i w szy stk ich , k tó rz y w form acji uczestniczą. Bo chociaż najw ięcej zależy od d obrej woli i z a ­ an g ażo w an ia sam ej osoby fo rm o w an ej, będącej a k ty w n y m uczestnikiem om aw ianego procesu, to je d n a k je s t też p raw d ą, że w aż n a je s t również in d y w id u a ln a pom oc u d ziela n a osobie f o rm o w a n e j33.

f ) W ychowawcy

P oniew aż fo rm a c ja je s t procesem k sz ta łto w a n ia je d n o stk i, nie m ożna sobie w yobrazić p ozytyw nego ow ocu owego procesu bez za tro szc ze n ia się 0 odpow iednich w ychow aw ców , k tó rz y są w zn a cz n y m sto p n iu jej a u to ­ ram i. D latego też in s tru k c ja p rz y p o m in a o ty m , a b y w ychow aw cam i byli ludzie odpow iedni, w łaściw ie p rzy g o to w a n i, o d zn a cz ający się odpow iednim w yposażeniem n a tu ra ln y m (zdolnościam i) oraz n a b y ty m (w iedzą i d o ­ św iadczeniem ). D obór ty c h ludzi pow inien być niezw ykle s ta ra n n y 1 ro ztro p n y , gdyż od ich jak o ści oraz p rac y zależy najczęściej p o z y ty w n y w y n ik form acji.

Z a k o ń czen ie

P rz ed sta w io n a tu ta j w sposób sk ró to w y p ro b le m a ty k a d o ty c zą ca au to ró w form acji p o zw ala je d n a k sk o n stru o w ać n a s tę p u ją c y o b raz : F o rm a cja — zgodnie z jej u jęciem w om aw ianej in stru k c ji, sta n o w iąc y m

[9] A u torzy i środow isko form acji 127

w y k ład n ię in te rp re ta c y jn ą do norm p raw n y ch reg u lu jący c h tę m a te rię — zn a jd u je definicję w p raw d zie niem al la p id a rn ą , lecz jednocześnie głęboką. O dnosi się to ta k ż e do p rez en ta cji au to ró w fo rm a cji. J u ż sam o ich w yli­ czenie z zachow aniem pew nej h ierarch ii zw raca uw agę n a rolę i m iejsce au to ró w w dziele fo rm a cji, gdyż w p rz y ję te j p e rsp e k ty w ie z o stały w sposób w łaściw y w yw ażone ele m e n ty n a d p rz y ro d z o n e oraz ludzkie. D uch Boży, M a ry ja , K ościół, W sp ó ln o ta , O soba form ow ana, W ychow aw cy — to a u to ­ rzy albo p rzy n a jm n ie j w sp ó ła u to rz y , uczestn icy om aw ianego procesu. T ak ie ujęcie p ro b le m a ty k i w in stru k c ji zw raca uw agę n a odpow iednią hierarchię, oddziaływ anie oraz sposób zm ierzan ia do celu, bow iem k aż d y z uczestników fo rm acji p rzy c zy n ia się do osiągnięcia owego celu n a swój sposób. N ależałoby w ięc możliwości stą d p ły n ą ce w pełni spożytkow ać, co p rzyniosłoby korzyści zarów no d la sam ego dzieła — czyli form acji — ja k i dla całości życia konsekrow anego.

Gli au to rl e 1’am blente della form azione religiosa, In particolare 11 ruolo della Chlesa e della com unltà.

L’autore di questo articolo prende in considerazione le Direttive sulla form a­ zione negli Istituti Religiosi occupandosi specialmente degli aspetti comuni a tu tte le tappe della formazione alla vita religiosa. Il punto centrale dei suo lavoro è costituito dal ruolo delle persone e dell’ambiente ehe contribuiscono alla formazione. E cosi ci parla del ruolo dello spirito di Dio, della Vergine Maria, délia Chiesa, della comunità, dello stesso religioso responsabile della propria formazione e degli educatori о formatori responsabili. Nello svolgim ento del tem a proposto l’autore accentua in modo particolare il ruolo della Chiesa e della comunità.