Odpowiedź D-ra St. Kętrzyńskiego

102 S P R A W O Z D A N I A .

kancelaryi, bądź moment spisa nia“ . Szkoda, że autor nie rozważył s t o ­ sunku dokumentów z datami regularnymi w zestawionej przez siebie

tabeli om ówionych dokum entów na str. 82 ■—

6

w których je d e n lub dw a elem enty ch rono lo gic zne nie są zgo dne z p o ­ zostałymi, jest 19 (względnie 24) na 48, a zatem 4O°/0. T o nasuw a p rzy­

puszczenie, że mimo obowiązującej normy datowania w edłu g akcyi

prawnej, d o s y ć często nie starano się o pedanty czną ścisłość w dato­ waniu. Nie wiadomo, w jakim stosunku liczbowym pozostają omawiane przez D ra K. dokumenty do do kumentó w z datowaniem wadliwym; przypuszczam, że omówił prawie wszystkie, które zauważył, ale musimy mieć na względzie, że musi być je s zc z e zna czn y procent dokum entów z datami wadliwymi, k tó ry ch wadliwość jednak nie kłóci się ze zna­ nymi, dobrze zadatowanymi dokumentami, i dlatego nie da się wykazać. M a jąc na wzg lędzie, że możność wykazania wadliwości w datowaniu zawdzięczamy tylko przypadkowemu zachowaniu się dokumentów ina­ czej datowanych, powinniśmy mówić p o zy ty w n ie tylko, że w nielicz­

ny ch wypadkach m o g l i b y ś m y s t w i e r d z i ć wadliwość w dato­

waniu.

W końco wym ustępie w y stępuje D-r K. przeciw sumarycznemu braniu wszystkich wadliw ych dat za błędy i uważa swoją pracę za re- a kcyę przeciw temu prądowi. Niewątpliw ie ma w tem dużo słuszności, ale zdaje mi się, że w ten sposób sprawa ta zasadnicza nietylko dla dyplomatyki, ale dla całej historyi nie da się załatwić. Mojem zdaniem potrzebaby się zabrać do niej pozytyw nie , mianowicie przez studyum staty sty czne i p sychologic zne błędów popełnianych przez pisarzy i auto­ r ó w średniowiecznych, aby móc ocenić, jakich kategorju ludzie ó w c z e ­ śni byli wrażliwi na błędy i o ile byli wrażliwi. Stojąc na stanowisku D-ra K. uniewinniamy u w a g ę ludzi średniowiecznych, lecz za to obwiniamy ich l o g i k ę . Ratując, z zasady datowania w^edług akcyi prawnej, wszystko, co się tylko da, przyjmuje D-r K. często rozszczepienie daty, t. j. rok akcyi, a dzień spisania dokumentu, lub odwrotnie. Z d aje mi się, że św ia­

domie popełnić taką nielogiczność i nieprawdę nietylko dzisiejszemu

urzędnikowi, ale i średniowiecznemu „biurokracie" było daleko trudniej,

niż popełnić j e przez nieuwagę. Kto zmieniał rok, to musiał rozumieć

potrzebę kon sekw en tn ego zmienienia i mniej ważnej daty dziennej.

•Kto znał datę dzienną akcyi, to tembardziej mógł znać i rok.

W końcu zazna czy ć muszę brak jak iego ko lw iek materyału poró­ w n a w c ze g o z krajów sąsiednich, zwłaszcza z C zech i niemieckich tery- t oryó w, których ówczesne kan celarye zostały już d osyć dobrze opra­

cowane, ja k to widać z bibliografii, przyto czonej przez O. Red lieha

w III części Urkundenlehre (w Handbuch der mittelalterlichen und n eu ­ eren G e s c h i c h t e — 1 9 * 1 ) . W skazanie analogii i różnic z tymi kancela- ryami, zwłaszcza z czeską (Lindner) b y ło b y bardzo pożądane.

P r o f . D-r F R . B U JA K .

O dpow iedź D -ra S t. K ętrzyń sk iego.

Z pow odu recen zja d-га F. Bujaka o mojej książce p. t. O e le ­ mentach chronologicznjmh dokumentów Kazimierza W ie lk ie go , czuję się zmuszo nym do dania kilku wyjaśnień.

S P R A W O Z D A N I A . 1 0 3

Najrozmaitsze są p o w o d y , które kazały mi rozłożyć mą pracę nad kancelarjrą' Kazimierza W ie lk ie g o na lat tyle. Pomijając w z g lę d y o so­ biste, kolej m o jego życia w ciągu ostatnich lat dziesięciu, co zmuszało mię niejednokrotnie przerywać robotę, lub zwracać mą działalność nau­ kow ą na inne pola pracy, jedną z g łó w n y c h przeszkód b y ły i są w tego rodzaju pracy trudności techniczne, które p r ze zw y cięży ć na le ży. Z tru­ dności tego rodzaju mało kto sobie zdaje ja sn o i wywaźnie sprawę, zwłaszcza jeżeli nigdy tego rodzaju pracą się nie zajmował, i jeśli s o­ bie nie uprzytomni, ile na ty ch polach zrobiono w Niemczech lub Fran- cyd, ja k tam badania są ułatwione i p rzygotow ane, a ile u nas jeszcze pozostaje do zrobienia, i to nie ty lko na polu pracy czy'sto dyplom a­ tycznej, ale na polu archiwalnyeh, in w entary za cy jnych poszukiwań.

Jednem z ważniejszych k r y t e r y ó w dy plom atycznych je st i p o z o ­

stanie badanie oryginałów. P o d tym w zględ em dyplomatyk polski nie

znajduje się wr położeniu korzystnem . U nas, j e d y n ie dzięki od wielu

lat prowadzonym system atycznie studyom, jeżeli chodzi o wiek XIII, b a­ dania są ułatwione i znacznie zaawansow ane. Inaczej z w. X I V . Mniej­

sze archiw a i biblioteki, prow incyon alne i prywatne, są po większej

części niedostępne, lub trudno dostępne, a prawie w s z y stk ie nieupo­ rządkowane. P om ocy, jakie j dostarczają w p orów ny w aniu pisma repro- dukcye i fotografie, brak zupełny'. Starsze k o d ek s y dyplom atyczne nie zaw sze podają miejsce przechowania ory gin ałó w przez siebie z u ż y tk o ­ w a n y ch ,— niejednokrotnie zaś informacy'e z przed pól wieku nie odpo­ wiadają dzisiejszemu stanowi, g d y ż od te g o czasu wiele zbiorów nie­ tylko pryw atn ych ale i publicznych uległo zatracie lub rozproszeniu, tak, iż nieraz mamy wiadomość o istniejącym ory'ginale, ale nie w iem y gdzie

go szukać.

2

łów, po któ rych dziś wszelki ślad zaginął, niejednokrotnie zaś zdarza się, że poszukując w e d łu g w s k a zó w e k da wnie jszych wy'dawnictw o r y ­ ginału, nie znajdujemy go, lecz tylko późnie jszy transsumpt, który mia­ nem oryginału zapewne oznaczono. Stąd faktycznie z około 85-ciu o r y ­ ginałów, któ rych (na 350 o któ rych mam wiadomość), nie widziałem, ze 40 trzeba zaliczyć do takich, które są bądź nie do odszukania, bądź też niedostępne. T o zmienia też nieco stosunek niew idzianych przeze- mnie ory gin a łów do tych, o któ rych istnieniu mam wiadomość, — ze stosunku 1 : 4 otrzymujemy stosunek 1 : 7 .

Jeżeli je d n a k dotąd nie widziałem ok. 45 orygin ałów, to muszę podnieść, iż cyfra ta, stosunkowo niewielka do ogółu zachowanymh o r y ­ ginałów Ł), j e s t po części z ró w no w ażo na innemi mojemi poszukiwaniami, któremi pozyskałem znaczną ilość zupełnie nieznairych o r y g i n a ł ó w 2). Jeżeli w w. XIII n o w e nieznane dokumenty', zwłaszcza w oryginałach, należą zaw sze do rzadkości, to w X I V w. zmienia się ta sp rawa

cał-‘) D r. St. K rzyżanow ski: D yplom y i k a n c e la ry a P rz e m y sła w a II, na 106 o ry g in a łó w nie m ó g ł zobaczyć 6. T e n p ro c e n t u czy n iłb y 20 na 350. A le p ro ­ d ukty kancelaryi P rz e m y ś la II są z g ro m a d zo n e w kilku m iejsco w o ściach i nie są tak ro z sia n e i ro zrzu c o n e, ja k K azim ierza W ielk ieg o , co b ard z o p ra c ę u tru d n ia.

2) L iczę tu tylko z u p e łn ie n ie z n a n e o ry g in a ły ,—n ie uw zględniam d o k u ­ m e n tó w d ru k o w a n y c h z kopii, k tó ry ch o ry g in a ły udało mi się odszukać.

1 0 4 S P R A W O Z D A N I A .

leiem zasadniczo. D a le c y jesteśm y jeszcze od w y zy sk a n ia zupełnego

m a teryałó w archiwalnych tych czasów. Nietylko je s zc z e drobne archiwa prowinc3'onalne, miejskie i kościelne, drobne z b i o n r prywatn e k ty ją w sobie dużo nieznanych aktów X I V w., ale i w wielkich zbiorach pu­ blic zkach ciągle spotykam y się ze zjawiskiem, iż nie zostały one jeszcze, o ile chodzi o wiek X I V , wyczerpane J). I to niet3dko znajdujemy w nich liczne kopie w transumptach i wpisach, lecz dużo oryginałów , które

też i na rynku antykwarskim nie należą do rzadkości. O d roku 1887,

kie dy ukazał się III tom kodeksu dyplomat3'cznego małopolskiego, osta­ tniego wielkiego zbioru do kumentó w X I V w., w rozmaitych publika- cyach ogłoszono (w całości lub streszczeniu) 46 nieznanych dokumen­

tów Kazimierza W ie lk ie go . W ciągu mej pracy nad kancelaryą K a z i ­

mierza W i e lk ie g o zdołałem zgromadzić 58 nieznanych dokumentów K a ­ zimierza W ie lk ie go, to zna czy od r. 1887 zasób dokumentów tego króla

powiększył się o całą setkę. O r y g in a łó w nieznanych znalazłem dotąd

30, a znalazły się on e nietylko w zbiorach p r yw a tn ych Diehla, R u s ie ­ ckiego, C zo łow sk iego i in., ale i w wielkich, rzekomo już dobrze zba­ danych bibliotekach i archiwach, jak w Archiw um głównem w W a r s z a ­ wie lub Archiw um państw ow em w Poznaniu 2), w Bibliotekach xx. C z a r ­ toryskich, Ossolińskich, hr. Krasińskich, hr. Z a m oy skic h i in, W ciągu lat ostatnich biblioteki xx. Czartoryskich, i hr. Krasińskich, A r c h iw a miejskie i krajow e w Krakow ie, zbiory d-ra A . C zoło w sk iego , na były

lub otrzymały kilkanaście nieznanych dot3mhczas o r y gin a łó w tegoż

króla. W y k a z u j e to, że na wet po zbadaniu wszystkic h dostępnych o r y ­

ginałów, pozostanie ich znaczna liczba w ukryciu, a to może mieć

w pew nej mierze w p ły w na nasze wnioski i badania. A w yczerpanie

pełne istniejącego m a t e ^ a i u dyplomat3mznego do t3mh czasów, który, sądząc z p o w yższy ch danych, łatwo m oże. obejmować je szc z e kilkaset nieznanych do kum entó w Kazimierza W7ielkie go (częścią w o ^ g i n a ł a c h częścią w kopiach) zapewne nie prędko będzie mogło bjm uskutecznione. Nie p o w in n o to nas zb3'tnim pessymizmem napełniać, — niewątpliwie sprosto wania na ich podstawie będą się zdarzać, wątpić je d n a k na le ży, c z y n o w e te akta, stanowią ce drob ny ułamek ogólnej produkcyi kan­ celaryjnej, Ьз^з'Ьу w stanie zmienić zasadniczo zapatrywania, osiągnięte na podstawie tak bogatego jak doty chczas materyału.

Nie potrzebuję dodawać, że i n o w e a nieznane m a teryały d y p lo ­ maty czne również w p ły w a ły na to, b y ham ow ać postęp mej ргаез'.

Badania oryginałów , rozróżnianie rąk pisarz}^ k ancelaryjnych, nie

j e s t b3majmniej u nas rzeczą ułatwioną. W Niemczech, o ile chodzi

np. o kan celaiyę cesarską, rozporządza badacz odpowie dnią ilością c e ­ l o w o sporządzo nych r e pro d u k cji, d o s t ę p a c h mu w każdej bibliotece

c z y archiwum. Jeżeli musi się uciekać do fotografowania, je st to r ó ­

') P o r. a rty k u ł A. L ew ickiego: S ta ra n ia K azim ierza W . o p o zy sk a n ie b i­ s k u p s tw a k am ińskiego i ch ełm ińskiego dla arch id y ec. g n ie źn ie ń sk ie j. K w art, hist. III, p. 449 i nast., gd zie m ów i o n ie zn a n y ch i n ie w y c z e rp a n y c h dok u m en ­ tach do X IV w.

2) S am o arc h iw u m p o zn a ń sk ie p ań stw o w e , m im o p o szu k iw ań Z a k rz e w ­ skiego i U lanow skiego, z a w iera 5 nieznanjm h o ry g in a łó w K azim ierza W ie lk ie g o , k o ro n o w sk ich i strze ln e ń sk ich .

S P R A W O Z D A N I A . 1 0 5

wnież rzeczą zupełnie łatwą. U nas jedynie , jeżeli chodzi o wiek XIII, dzięki pracy prof. St. Krzy żano w skiego mamy zgro m adzony bogaty z a ­ sób materyału paleograficznego, bądź to w reprodukcyach, bądź foto­

grafiach t. zw. gabinetu paleograficznego. Dla wieku X I V i X V brak

jednak już zupełnie aparatu pomocniczego paleograficznego. W chwili

rozpoczęcia mej prac}*·, z pośród istniejących reprodukcyi dokumentów Kazimierza W i e lk ie g o znalazłem tylko jedn ą (St. Krzyżanowski: P o s e l ­ stwo do Awin ion u i pierwsze uniwersyteckie przywileje), która do c e ­

lów naukowych się nadawała. A że kan celarya Kazimierza W ielk iego

liczyła ogółem przeszło 40 notaryuszy, że wielu z nich używało kilku t y p ó w pisma, że należało fotografować i falsyfikaty i akta, które z roz­ maitych p ow odó w przedstawiały s p e c y a ln y interes pod w zglę d em d y ­ plomatycznym, zatem łatwo zrozumieć, że praca taka, wy m agają ca i licz­ ny ch podróży i bardzo znacznych środków na fotografie, nie mogła p o ­ stępować dość szybko. K i e d y zaś w y k r y łem istnienie t. zw. pieczątek s y g n e to w y c h kanclerskich, zm uszony byłem pracę moją archiw alną roz­

począć od początku, i, zamiast zwiedzać n o w e archiwa, dotąd mi n i e ­ znane, przeprowadziłem powtórne badanie poprzednio już zwiedzonjmh

archiw alnych zbiorów, rozrzuconych w kilkunastu miejscowościach.

W ten sposób możem wddział około 45 o ry gin ałów mniej, ale za to w y ­ kryłem 30 oryginałów nieznanych, nadto mogłem sprawdzić wynik i p o ­

przednich moich badań w tym kierunku. Badania te i dziś i w p r zy ­

szłości m ogą być podane tylko na moją dobrą wiarę, każdy zaś kompeten­ tny badacz będzie mógł następnie sprawdzić moje rezultaty. Jeżeli w kan­ celary i Kazimierza W ie lk ie go mamy przeszło 40 pisarzy, to w y pa dłob y

podać przynajmniej 60 repro dukcyi dla zillustrowania wszystkich ty ­

pów pisma. C z y takie „pium desiderium“ da się urzeczywistnić, nie

wiem i nie chcę przesądzać,— kto je d n a k kie dykolw iek dotknął się tej

kwestyi, wie dobrze, jakie to za sobą pociąga koszta i trudności. A l e

n a w e t g d y b y tym wymagan iom d-ra Bujaka stało się zadość, b yłoby rzeczą niemożliwą dać choćby próbkę pióra z każdego zachow an ego oryginału, b y unaocznić drowi Bujakowa słuszność mej klasjdikacyi rąk. Jest to Wtymaganie, które nie b y w a w żadnej tego rodzaju pracy uw zglę­

dniane, ani w Niemczech, ani w e F r a n cy i,— prace dy^plomatyczne w y ­

c h o d zą tam przeważnie wprost bez aparatu paleograficznego, który, na­ le ż y tu zaznaczyć, znajduje sw'e miejsce w odpowiednich wryd awnic tw ach specyaln ych ty

P o w y ż s z a moja praca jest, jak to w niej zaznaczyłem, fragmentem większej całości. Jako fragment musi mieć swe słabe strony,— nie w s z y ­ stko może b y ć w^e fragmencie wyjaśnione, napoty kają się l w e s t y e , na które autor na właściwem dopiero miejscu może dać obszerną i umo­

ty w o w a n ą odpowiedź. Z tych braków zdawałem sobie sprawę,— a

je-') T u m u szę zauw ażyć, iż i w N iem czech często p rac e d y p lo m aty czn e o k an c e la ry a c h dalek ie są od z u p e łn e g o w y cz e rp a n ia m a te ry a łu p aleo g raficzn e­ go. Np. ceniona p rac a j . S ch u ltz e’go p. t. Die U rk u n d e n L o th a rs III. In n sb ru c k 1905, o p ie ra się tylko na m a te ry a le n iem ieckim , w łoski z o stał w niej zu p e łn ie p om inięty. P o d o b n ie i P. K ehr: Die U rk u n d e n O tto III, In n sb ru c k 1890, p. V III, P h ilip p i: Z u r G eschichte d e r R eichskanzlei u n te r den le tz te n S ta u fe rn (M ün­ ste r 1885).

106

żeli mimo to pracę o elementach chronolo gic znych ogłosiłem jako oso­ bną całość, to kierowałem się przedew szystk iem dwom a motywami: w samej monografii nie mógłbym tej jednej kwestyi, jakkolwiek bar­ dzo ważnej, poświęcić tyle miejsca, jak opracowując j ą osobno, przez co mogłem obszerniej omówić pew ne k w e s ty e ważne i ciekawe, jak ge n e za statutu dla sądu w y ż s z e g o prawa niem ieckie go na zamku kra­ kowskim i inne, — następnie, w rozpatrzeniu spraw y ele m entó w chro­ no lo gic zny ch mogliby się ze mną podzielić swemi uwagami i spostrze­ żeniami specyaliści dj'plomatycy i niespecyaliści,— a stąd może urosnąć

korzyść dla mej dalszej pracy. Ż e nadzieja pod tym w zglę d em mię

nie zawiodła, dowodzi r e ce n z y a d-ra Bujaka, — któ ry — choć nie spe- cyalista -— poświęcił mej pracy uwagę.

Dr. Bujak twierdzi, że treść niniejszej pracy podałem w referacie Akadem ii Umięjętności w K rakow ie w r. 1 9 0 3 , — w t e n c z a s — jak to ła­ tw o sprawdzić według drukow any ch „ S p r a w o z d a ń “ z posiedzeń A k a ­ demii, przedstawiłem w y nik i m y ch badań odnośnie do początku roku w kancelaryi, jako też uwagi, tyczą ce się itineraryum. Z badań ó w c z e ­ snych tylko te o początku roku w kancelaryi, w e s z ły prawie w cąłości do obecnej pracy !), z badań nad itineraryum tylko niektóre ustępy, mia­ nowicie uwagi o szybkości marszu. N a podstawie m ego referatu w S p ra­ wozdaniach Akademii k ażdy może sprawdzić bez trudu, iż treść komu­ nikatu z r. 1903 nie dotyka zupełnie tych k w estyi i zagadnień, które są przedmiotem omawianej przez dra Bujaka książki,

Inne zastrzeżenia, które muszę zrobić, odnoszą się do zakresu mej pracy. Dr. Bujak twierdzi, że zajmowałem się przywilejami Kazimierza W ie lk ie go i dokumentami prawno- ρ r y w a t n y m i. K a ż d y dyplomatyk, c z y ­ tając te słowa, musiałby wj^wnioskować, że opracowałem w mej książce również dział dokumentów praw no-pryw atnych (Privaturkunden), o k tó ­ rych w mej pracy nie znajdzie ani słowa. Przypuszczam, że taką n o ­ menklaturą określono rozgatunkowanie produktó w k ancelaryi Kazimierza W ielk iego wedłu g ic h treści prawnej, użjdo jedn ak w tym wypadku wyrażenia zupełnie niew ła ściw ego , w pro wad zającego zamieszanie w usta­ lonych pojęciach, c ze g o przy ścisłych i powszechnie przy jętych termi­ nach dyplom atycznych na le ż y unikać.

Dr. Bujak w swej r e ce n z ja oświadcza, że w badaniach moich k i e ­ rowałem się „rozumowaniem więcej, niż dy plom atycznym i środkami, k tó ­

*) U zn aję uw agi d ra B ujaka, co się ty czy d o k u m e n tu z r. 1220, — nie m o g ę się je d n a k zgodzić, by lu źn e i p o w ie rz c h o w n e sp o strz e ż e n ia G ro tefen d a s p ra w ę początku ro k u u n a s w w. X IV ro z strz y g a ły . D r. B u jak nie p rz y to ­ czył żad n y ch d o w odów n a zdanie, iż n ie w y c z e rp a łe m k w esty i p o cz ątk u ro k u w k an c elary i K azim ierza W ie lk ie g o . B adanie k w estyi początku ro k u dla całej P olski n ie było z u p e łn ie m ym celem i za m iarem . W iad o m o , że n o rm a ob o ­ w iązująca w k an c elary i m o n a rsz ej nie w p ły w a ła w niczem n a ro zm a ite zw y­ czaje lokalne. W P o lsce o b o k p o cz ątk u ro k u od 1 stycznia tr w a ciągle w ko­ śc iele i w m ia sta ch u żyw any styl B ożego N aro d ze n ia, — czy polscy C y stersi p oczynali ro k od 25 m a rc a zw y c za jem zak o n u cy stersk ie g o , nie je s t u n a s to dostateczn ie w yjaśnione. B adanie ty c h k w e sty i m usi być osobno p ro w a d zo n e dla każdej g ru p y d o k u m e n tó w , z te g o też po w o d u , zajm ując się w y łąc zn ie k an c elary ą K azim ierza W ielkiego, sp ra w ą , ja k ie b y ły zw y c za je poczynania ro k u w ró żn y c h stro n a c h P olski, nie zajm ow ałem się zupełnie.

S P R A W O Z D A N I A . 1 0 7

rych brak, wnioski autora są słuszne, ale może dojść do nich każdy, kto bez badania d3^plomatycznego sobie zdaje sprawę z natury kwitu, rozporządzenia administracyjnego i listu“ . W ten sposób daje entre pa- rantbćse dr. Bujak do zrozumienia, iż praca moja pozbawiona jest pier­

wiastku, niezbędnego w badaniach dyplom atycznj'ch. Na czem opiera

się ten sąd, nie wiem, chyba nie na spostrzeżeniu logiczności mych w y ­ wodów, która w dy plom atyce jest również obowiązująca,— przypuszczam, iż polega to na nieporozumieniu, często się zdarzającem tym, którzy*·,

nie będąc dostatecznie z dyplom atyką obeznani, poszukują specyalnej

m e to d y dy^plomatycznej, różnej i przeciwstawionej metodzie history cz­ nej. Jednak „die Methode der Urkundenlehre ist in ihrem W e s e n von der allgemeinen geschichtlichen nicht verschieden, aber indem die a llge ­ meine historische Methode auf eine bestimmte und besondere Gruppe

des historischen Quellenmaterials an ge w an d t wird, erhält sie selbst

eine entsprechende eigentümliche Ausgestaltung. Daraus folgt, dass nie­ mand Diplomaticker sein kann ohne zugleich Historiker zu sein, während das Umgekehrte wohl möglich i s t “ 2). R óżnic a leży nie w metodzie, ale w znacznie obszerniejszych i bardziej p rec y z y jn y c h środkach badania, którymii djrplomatyk w porównaniu z historykiem rozporządza. A środki badania dy plom atycznego nietylko odnoszą się do kry*teryów zew n ętrz­ nych, którym w mej pracy w miarę potrzeby sporo poświęciłem miej­ sca, ale i do k r y t e r y c w w e w n ę trzn y ch , które w pew n y m zakresie, lubo zw y kle mniej świadomie i celowo, byw ają używane i w badaniach hi­ storycznych. A właśnie temat mej pracy, elem en ty chronologiczne i ich wartość, jest jednem z tych kryteryńw, nad którem niejednokrotnie za­ stanowić się musi i historyk; lubo w tym w zglę dzie niedostateczna zna­ jo m o ś ć nauk pomocn iczych nie pozwala mu często na przezwyciężenie trudności. D ow ód najlepszy w tem, co o elementach chronologicznych,

a stąd o genezie statutu dla sądu wy*ższego prawa niemieckiego na

zamku krakowskim napisali: taki znakomity uczo n y jak M . Bobrzyński, lub nawet taki krytyk i z naw ca średniowiecznych dyplomatów, ja k Fr. Piekosiński. A l e dla dra Bujaka studycim dyplom atyczne zdaje się ogra­ niczać przeważnie do badania pisma, t. j. na badaniu je d n e g o z kryte- r y ó w zewnętrznych. Nie ulega wątpliwości, że je st to je dn o z na jw a ­ żniejszych badań, doprowadzone do w ysokie j doskonałości,— ale byrnaj-

mniej nie jedyne, lub je d y n ie ważne. P raca moja powyższa, zajmując

się elementami chronologicznymi, t. j. jednem z k r y ter y ó w w ew nętrznych, mogła tylko -w pewnej, ograniczonej mierze opierać się na badaniu kry*- te r y ó w zewnętrznych, i to o t3de, o ile to bydo niezbędnie potrzebne,— bądź to badając pismo kilku notarymszy, o ile w chronologii ich dzia­ łalności dawaty się jakieś nieprawidłowości zauważy*ć, — bądź też zaj­ mując się przygodnie pieczęciami Kazimierza W ielk iego , sposobem ich przywieszenia, liniowaniem pargaminu i t. p., tak jak musiałem się zaj­ mować niejednokrotnie i różnemi kryteryami wewnętrznemi, choć tylko jedno z nich, elem enty chronologiczne, było przedmiotem mej pracy. Badania nad pismem, któ rego żąda przedewszystkiem dr. Bujak, dać nie mogę inaczej, jak w łączności z całokształtem organizacyi

1 0 8 S P R A W O Z D A N I A .

laryi; że zaś ta część jest wynik ie m nietylko badania rąk i oryginałów , ale i summą s tud yów zarówno w zakresie kryderyów zewn ętrzny ch jak i wewnętrznych, zatem z natury rzeczy jest dopiero ostatniem stadyum pracy, jej koroną. Nie mógłbym np. przedstawić obrazu kan celaryi i jej składu, jej rozwoju i jej działalności, nie usunąwszy wpierw trudności chronologicznych, nie zastanowiw szy się nad wartością ele m entó w chro­ no lo gicznych, podobnie, jak nie mógłbym tego uczynić bez rozważenia zagadnie ń z zakresu k ry tery ó w wewnętrznych, podziału produktów k an­ celaryjnych schem atycznego i rzeczow ego , rozpatrzenia k w estyi dyktatu, części składowych, stanowiska świadków, rozważenia wszelkich stadyów powstawania i całego szeregu in nych objawów, które dopiero w swej su­ mie, przy pom ocy badania oryginałów, dać mogą nam obraz organizacyi

kancelaryi. Samo studyum rąk pisarzy byłoby tylko materyałem suro­

wym, k tó r y b y się nie nadawał do ogłoszenia inaczej, jak w związku z całością. Przeciwnie zaś ustęp o elementach chrono lo gic znych przed­ stawiał, jako osobna całość, ż y w s z y interes naukow y, i mógł być bez szkody, owszem z zyskiem, ogło szony oddzielnie, służąc jako punkt w y j­ ścia dla dalszych studyów.

R ó w n ie ż nie zrozumiał dr. Bujak moich w y w o d ó w , tyczą cy ch się się „actum“ , „actum et datum“ i „datum“. O ścisłem pojmowaniu i in­

terpretowaniu tych terminów nie mówiłem, owszem, niejednokrotnie

powoływałem się na to, iż według badań ob cych jak i własnych, nie można do terminów tych p r zy w ią zy w a ć znaczenia b e zw zględn ego *).

Jest rzeczą jasną, że ogłaszając część roboty osobno, nie całość,

musiałem niektóre, na wet nasuwające się kw estye, pominąć, innych

z umysłu nie dotykać. Nikt mi jedn ak nie może zarzucić, bym w w y ­ padkach gdzie studya moje nie są kompletne, nie postępow ał ze w sk a ­ zaną ostrożnością. Po wołując się na kryteryum pisma, wobec -tego, że je s zc z e części orygin ałów nie widziałem, opatrywałem me wnioski i spo­

strzeżenia na nich oparte w łatwo zrozumiałe zastrzeżenia, na które

jednak dr. Bujak nie zwrócił uwagi. Dr. Bujak pisał sw ą r e cen zyę wi­ docznie po nieuważnem przeczytaniu mej pracy, czy też na podstawie wprzód porobionych, a następnie niesprawdzonych notât, tak iż p r z y ­ pisuje mi k a tego ry czn e twierdzenia, których nigdzie nie w y po w ied zia ­

łem. T e n brak dyplomatycznej skrupulatności w cytowaniu widzę np.

w ocenie dra Bujaka moich wniosków , odnoszących się do elementów

chronologicznych dokumentu d. d. W iś lica 134 1, 6 maja (Kod. dypl.

małop. I. 214). „N a str. 22 przyjmuje autor,— pisze dr. Bujak— że p rzy ­ wilej Kazimierza W ie lk ie go , w y d a n y w Wiślicy' 1341. 6 maja w sprawie da row iz ny części Brzezia, spisany został dopiero około 1345 r., ponie­ waż obfitsze ślady działalności kan celaryjnej pisarza JN, któ ry ten do­

kument pisał, zac zynają się dopiero w tym roku. Mojem zdaniem nie

je s t to dostateczna podstawa do takiego sądu etc.“ , i tu podaje dr. B u ­ ja k s zereg słusznych uwag, dlaczego takiego ka te go ry cz n eg o twierdze­ nia jako pew nika przyjąć nie można. A l e muszę stwierdzić, że w pracy mej tego nie wypowiedziałem tak stanowczo, jak mi to dr. Bujak przypi­ suje. O to moje słowa: „Jednakże możnaby się d o m y ś l a ć , że sprawa

S P R A W O Z D A N I E . 1 0 9

ta jeszcze w r. 1341 nie zakończyła się natychmiastowem spisaniem potwierdzenia królewskie go. Oto oryginał ninie jszego aktu pisany jest ręką pisarza, nie dającego się bliżej z imienia zidentyfikować, ozn aczo­ n e g o przezemnie znakiem JN. Pisarz ten z wyjątkiem p o w y ż s ze g o j e ­ d y n e g o wypadku z r. 1341 działał w kancelaryi królewskiej od r. 1345 do 1353. C z y ż b y z j e g o działalności od r. 1341 do 1345 nie przecho­ wał się najmniejszy ślad pracy, с z у ż b у z pom ię dzy dwudziestu pięciu od maja 1341 do maja 1345 zachow anych orygin ałów żaden nie miał je g o pisma? Nie mamy najmniejszego z tych c za s ó w dowodu j e g o dzia­

łalności, c z y ż b y to dowodziło, że akt sam został spisany znacznie

później, koło r. 1345, od kiedy notaryusz ten zaczyna często w y s tę p o ­ wać? J e s t t o m o ż e b n e ; jak zo b aczym y poniżej w y pa dk i takie nie należały do rzadkich“ . Jak widzimy, twierdzenie przypis ywane mi przez dra Bujaka je s t dalekie od tego, co w mej książce napisałem.

Dr. Bujak w k westyi o c e n y tych spraw, o które mi chodzi w mej pracy, stoi na stanowisku przeważnie krańcowo rożnem z mojem. K ie dy j a staram się różnice i rozbieżności w określeniach ge ograficznych lub chronolo gicznych tłumaczyć, dr. Bujak woli je poprawiać, i tym sp o ­

sobem sprowadzić je do wsp óln ego mianownika. K ied y ja staram się

tłumaczyć datę dokumentu Kazimierza W ie lk ie go z r. 13 3 1 zdziałaną za życia W ła d y s ła w a Łokie tk a akcyę prawną, dr. Bujak woli o p o ­

no wać takiemu tłumaczeniu, chociaż wobec nieposzlakow anego o r y ­

ginału, w którym trudno do patrywać się pomyłki w dacie, nie śmie

proponować poprawki. Ż a d n eg o tłómaczenia tego z j a w i s k a 1), które

w y m a g a wyjaśnienia, dr. B ujak nie p o d a j e 2). Niejednokrotnie np.

nic nie usprawiedliwia poprawki z Sa ndomie rza lub S a n o ka na K r a ­ ków , mimo to dr. Bujak taką popraw kę proponuje, jako najmniej sztu­ czne w edłu g niego rozwiązanie trudności. Pozw alam sobie zwrócić tu

uwagę, że to rozwiązanie metod yczn ie musi b y ć uznane za w y ższe

i właściwsze, które nam tłumaczy trudność lub rozwiązuje zagadkę, bez operac}d tekstu, bez poprawek, których należ)*· unikać, o ile nie są ko­ niecznie i niezbędnie potrzebne, i o ile względam i słusznymi te g o ro­ dzaju chirurgia nie da się usprawiedliwić. Z tego pow odu muszę u w a­ żać opinię dra Bujaka o dokumencie d. d. K r a k ó w 13 47· 22 lipca (Kod.

‘) Na s tr. 141(65), uw . 4, m ej p ra c y podałem je szc ze je d e n p rz y k ła d analogiczny, z z a k re su ak tó w sądow ych. Cf. Kod. dypl. w ielkop. III. 1489, gdzie je s t ju ż w y m ie n io n y sęd zia kaliski T o m isław , i ib. N. 1476, 1485, 1504, w k tó ­ ry ch w y m ie n io n y j e s t je sz c z e je g o p o p rz e d n ik D obiesław .

2) Dr. B ujak tw ie rd z i, że p o d an ie jako daty d o kum entu roku, kied y j e ­ szcze w y staw ca nie p an o w a ł, n a ra ż a ło b y do k u m en t zb y t oczyw iście na z a rz u t fałszyw ości. B e z sp rz ecz n ie tak, o ile tylk o k an c elary a zn a ła ch ro n o lo g ię . A ja k ją znała, nie p o tr z e b a p rzy k ła d ó w , i n a sz e i ob ce kodeksy d y p lo m aty czn e do­

w odzą, ja k m ało kto w tych rzeczach się o ry en to w a ł. T a k np. bez tru d n o ści p o tw ie rd z o n o dokum enty K azim ierza W ielk ieg o , je d e n z r. 1311 (kod. dypl. m ałop. II, 658), d rugi z 11 list. 1370 (kod. dypl. m ałop. III. 967), za te m ju ż po śm ierci króla, oba falsyfikaty. Na n iezg o d n o ść d aty d okum entu K azim ierza W ielkiego z r. 1331 nikt z zain te re so w an y c h , a w sp ó łczesn y ch przecie, nie z w ró ­ cił uw agi. D okum ent W ła d y sła w a Ł o k ie tk a z r. 1314 (kod. dypl. w ielkop. II. 964.) z intytulacyą k ró łe w sk ą ró w n ież n ikogo nie ra z ił Nie sięgam ju ż do licz­ nych p rzy k ła d ó w z w. X III i do d o k u m e n tó w drobniejsz\*ch książąt, k tó ry c h ch ro n o lo g ia p rze d staw ia ła trudności.

110

dypl. małop. III. 683.) za je g o osobiste zdanie, nie usprawiedliwione

żadnymi względami, a już najmniej paleografią. T o ż samo t y c z y się

dokumentu d. d. K r a k ó w 1352. 25. stjmz. (Kod. dypl. małop. III. 696).

T u dr. Bujak niedocenil znaczenia odmiennej formy eschotokołu

i stosunku św iad k ó w do formuły korroboracyjnej, w czem tkwi rozwią­ zanie zagadki, łączącej się z elementem geograficznym tego dokumentu, Tłumaczenie dra Bujaka (za F. Piekosińskim), że kopista pomylił tu Sa n o k (tak brzmi zaw sze ta nazwa w dokumentach Kazimierza W i e l ­ kie go) na K ra k ó w (Cracovie), nie wydaje mi się mniej sztucznem, niż to,

które podałem, a za czem kilka poważnjmh argumentów dyplom aty­

cznych przemawia,— pomyłki takiej nie popierają w z g lę d y paleograficzne, owszem, krytyka pałeograficzna świa dczy przeciw drowi Bujakowi, a j e g o tłumaczenie musi być uznane za sztuczne i okolicznościami nieuspra­ wiedliwione,

C o się t y c zy dokumentu d. d. K rak ó w 1354. 17 maja (Kod. dypl. kat. krak. I. 198.) to nie wciągnąłem go w obręb mych poszukiwań z tego względu, że w danym wypadku łatwo o tłumaczenie podwójne: takie, jakie proponuje dr. Bujak, a któremu nie mam nic do zarzucenia, lub też, że rozkaz doręczenia (Aushändigungsbefehl) został w y d a n y dopiero po wypłacie 500 gr zy w ie n dnia 4 października, ale sam dokument był przedtem g o tó w i oczekiw ał w kancelaryi tylko dopełnienia w y p ła ty ze stro ny biskupa, b y b y ć odbiorcy doręczony.

Równie ż co się tyczy ak tów pokoju kaliskiego w ogólności, a aktów gw a r a n c y jn y c h z 15 lipca 1343 w szczególności, nie m ogę się zgodzić z wywodami dra Bujaka. A k tó w pokoju kaliskiego n i e b y ł o 7, jak dr. Bujak sądzi, ale 18 ze strony polskiej, z czego 11 nosi datę 8 lipca, reszta zaś była wj^stawiona w dniach 1 1 , 13, 15 i 23 lipca. Z aktów, przechowanych w ory­ ginale, je d y n ie g w a r a n c y a B o gu sław a ks. szcz ecińskie go b yła pisana poza kan celaryą królewską, za p e w n e przez notaryusza książęcego, lubo d y ­ ktat jej z g o d n y je s t z kancełaryą królewską i w niej koncept te g o doku­

mentu musiał być sporząd zo ny. W s z y s tk ie inne zachow ane oryginały,

a j e s t ich ośm, pisane są ręką Mikołaja, kan onika gn ie źnie ńskie go, re­ szta zaś nosi na sobie tak wybitne piętno stylu kancelaryjnego, że nie­ tylko w k ancelaryi królewskiej powstała, ale w edłu g w szelkie go p raw ­ dopodobieństw a przez tegoż Mikołaja, kanonika gnieźnieńskiego, została napisana. Właśnie ta znaczna liczba dokumentów pokoju w ogóle, a z dnia 8 lipca w szczególności, skłania mię do przyjęcia hipotezy, że nie zo­ stały one zdziałane dnia 8 lipca, a spisane po tej dacie, lecz raczej a k c y a i spisanie miało miejsce przed tą datą, a dopiero t e g o ż dnia 8 lipca zostały one uwierzytelnione. Z teg o też pow odu przypuszczałem, iż rozkaz królewski, w y s t o s o w a n y do dygnitarzy małopolskich, musiał być w y d a n y przed 8 lipca, je żeli w s z y s c y dygnitarze na 15 lipca zje­ chać się mieli w K rakow ie . D la d-ra Bujaka je st w tej sprawie rzeczą decydującą fakt, iż na podstavpie układów w Toruniu 18 kwietnia 1333 r„ już 25 kwietnia Kazimierz W ie lk i wysta wia w K rakow ie akt rozej-

mu z Zakonem . Jeżeli zatem go nie c mógł przeb yć w sześciu dniach

od le gło ść 340 km. w prostej linii między T orunie m i Krakow em , t. j. przeszło 5 7 km. dziennie, to mógł i Mikołaj kanonik gnieźnieński prze­

b y ć w ciągu dni czterech 240 km. dzielących Kalisz od K rakow a, b y

S P R A W O Z D A N I E .

I l l

żliwości przebycia dystansu 340 km. w dniach sześciu, ow szem p o­ twierdza to inny przykład, mianowicie że 23 lipca 1343 wręczono w Mu- r zyn o w ie m iędzy Inowrocławiem a Toruniem W . Mistrzowi zakonu akta pokoju kalis kiego, mię dzy którymi b yły dwa akty g w ar a n c y jn e mało­ polskie, d. d. 15 lipca b. r. P r z e b y c ie w ięc drogi identycznej, w takim

samym czasie, jest pow tórn ie stwierdzone. Inna rzecz je dn a k o ce nie ­

nie tego, co mógł w y k o na ć um yślny go niec lub gońcy', a co w y k o n a ć mógł notaryusz Mikołaj, człowiek już podeszłeg o wieku, jak można są­ dzić. A l e nietylko w tem widzę wątpliwości, na które dr. Bujak zwró­ cił uwagę, — opierałem się bowiem na innem głó w nie spostrzeżeniu, na które dr. Bujak uwagi nie zwrócił, upatryw ałem bowiem największą trudność nie w niemożności przebycia dla Mikołaja drogi z Kalisza do K r a k o w a w czterech dniach, lecz w zgromadzeniu w tak krótkim cza­ sie w K rakow ie d y gn ita rzy z Sandomierza, W iślicy , W ojnicza i S ą cza . D ystans Kalisz-Sandomierz-Kra ków w y n o si 430 km., Kalisz-Sącz-Kra- ków 380 km., t. j. przebycie tej dro gi w y m a g a ło nietylk o n iez w y k łe g o wysiłku, ale nadto możność zgromadzenia gwnrantów w K r a k o w ie za­ leżała w tych warunkach od tego, c z y posłańcy z mandatami królew­

skimi zastaną gwarantów w miejscach ich urzędowania. Jeżelib y ich

trzeba było szukać, można było uchybić ułożonym terminom. Z tego powodu przypuszczałem, iż w tak ważnej sprawie musiano się z g ó r y liczyć z trudnościami zgromadzenia gw a ra ntó w w Krakowie, i że z tego pow odu musiały b y ć im wcześnie j, przed 8 lipca, wy sła ne odpowdednie polecenia stawienia się na 15 lipca w K rakow ie . Spraw a ta łączy się z dwiema innymi, a mianowicie: czy ak ty g w ar a n c y jn e małopolskie m o gły być spisane już w Kaliszu, czyli c zy imiona gw a ra ntó w b y ł y z g ó r y ułożo­ ne i znane, i c z y układy kaliskie miały miejsce 8 lipca, c z y te ż o d b y ły się wcześniej, a data aktów p okojowych oznacza nie moment akcyi, lecz

moment dokonania dokumentów. Nie przypuszczam, b y zapatrywanie

dra Bujaka bydo słuszne, ja k o b y nie można bydo z gó r y napisać tych aktów g w a r a n c y jn y c h małopolskich w Kaliszu z tego powodu, iż nie było wiadome, którzy pan owie się stawią i swe pieczęcie przywieszą. B o czyż Z a konow i mogło zależeć na gwarancyd tylko takich, któ rzy ze­ chcą się stawić, by swą pieczęcią gw ara nto w ać pokój? Przeciwnie, nie byle kto, p ierw szy lepszy, ale właśnie najwybitniejsi dygnitarze mało­ polscy są gwarantam i pokoju, z cze g o wynik a, że nie było to rzeczą dowolną, zdaną na łaskę losu i przypadku, lecz że ci dygnitarze w pun- kta cyach p ok o jo w y c h kaliskich, odbytych, jak rozumiem, przed 8 lipca z pełnomocnikami Zakonu, do tej roli gw ara ntów zostali powołani, oczy'- wiście na żądanie K rzy ża ków , g d y ż g w a r a n c y e te nie byty dla władzy królewskiej z korzyścią. Ż e w podobnych wypadkach nie brano na g w a ­

rantów kogobądź, lecz najpierwszych dygnitarzy, choćbym n a w e t nie­

o becnych, czyli z g ó r y naznaczonych, wskazuje nam przykład z ukła­ d ó w Kazimierza W ielk iego o rozejm z r. 1334 (Kod. dypl. wielkop. II 112 9 ), gdzie gw arantami rozejmu z Z a konem są najwybitniejsi d y gn i­ tarze Wielk opolski i Małopolski, z pośród któ ry ch jeden przymajmniej, Jarosław kasztelan poznański, nie był przy układach obecny' i pieczęci

do aktu rozejmu nie przywiesił. W kilka tygodni później zaręcza raz

jeszcze Kazimierz, że Jarosław będzie szanował układ króla z Zakonem i że swą pieczęć przywiesi, g d y król pojedzie do W ie lk o po lsk i (ib. II

112 S P R A W O Z D A N I A .

1 133). Znaczjr to, że nie szukano byle kogo na gwarantą, lecz Jarosła­ w a z g ó r y do tej roli przeznaczono, nie mając względu na to, że d o ­ konanie przywieszenia pieczęci przez Jarosława może opóźnić moment w ym ia ny aktów rozejmu. Ż e tak było i w Kaliszu, nie mamy najmniej­ szej p r z y c z y n y wątpić. U kła dy kaliskie w y z n a c z y ły gw ara ntów , a króla rzeczą było rozkazać im przywie sić pieczęcie do aktu gw a ra n c y jn eg o . T o zaś pow inno pozwolić nam zrozumieć uczynione przezemnie rozróż­ nienie wartości elementów chro nologicznych dokumentów królewskich

a gwarantów. K ról zawierał układ z Zakonem, w dokumentach przez

niego w y sta wio nych mogła w w y b orze elem en tów chronologicznych de­ c y d o w a ć bądź akcjm, bądź spisanie, bądź też, ja k ja przypuszczam, mo­

ment uwierzytelnienia. D la gw a ra ntów małopolskich, przy akcyi kró­

lewskiej w Kaliszu nieo becny ch, akcyą prawną nie mógł być moment d e c y z y i króla, lecz ten moment, kie dy dokonali gw ara ncyi pokoju, t. j. kiedy przywiesili s w e pieczęcie. C o się t y c z y krytyk i pisma dokumen­ tów traktatu kaliskiego, którą przeprowadza dr. Bujak na podstawie widzianych przez siebie sześciu o iy g in a łó w Bibliotoki X X . C z a r to r y ­ skich w Krakowie, to rezultaty od mienne od moich, do których do­ szedł dr. Bujak, zupełnie mię nie dziwią. T r z e b a »mieć bardzo duże do­ św ia dczenie i wprawę, wiele do kumentó w p e w n e g o okresu widzieć i zbadać, wiele rodzajów rąk i pism poznać, by módz w y daw ać sąd w tej mierze, trzeba sobie wyrobić sp ecya ln ie oko i pamięć, przez długą pracę i wytę żoną, b y czuć się dostatecznie p ew n y m na tem polu k r y ­

tyki dyplom atyczno-paleograficznej. Zd arzało się nawet bardzo nako-

mitym znawcom i specyalistom, jak w y k az u ją to studya Siekła, Miihl- bachera, Kehra, Bresslau ’a i in. że w p e w n y ch w y pa dk ach tej k r y t y k i b y w a ły wypowiedziane zdania rozbieżne i sprzeczne. S ą w kan celaryi Kazimierza W ie lk ie g o nota ry usze ja k P rzybysław , jak Mikołaj z W o l ­ borza, Mikołaj Czech, kanonik wiślicki, t. z w. Pisarz III i in., któ rzy zaw sze i stale używają je d n e g o rodzaju pisma, tak iż rozpoznanie ich pióra nie przedstawia żadnych trudności, są tacy jak Wilczko, którego dukt je s t zawsze, zarówno w dużych i ozdobnych, jak d robnych i pro­ stych wy pra co w aniach tak re gu la rny i jedn akow y, że wy da je się, j a k ­ b yśm y mieli przed oczym a nie dzieła ręki ludzkiej, ale reprodukcyi mechanicznej. S ą wreszcie tacy, którzy bądź posiadają w swym zapa­ sie kilka różnych odmian pisma, bądź też charakter ich pióra zmienia się często, tak jak dziś zmienia się u ludzi n e r w o w y c h i wrażliw ych,

lub chorych i starych. Mikołaj kanonik gnieźnieński, któ ry w e d łu g

mych badań pisał dokum enty traktatu kaliskiego, należy do tych, któ­ rzy posiadali b o g a ty zasób rodzajów i odmian pisma, bardzo zmien­ n e g o w swem charakterze, tak iż niejedn okrotnie wyróżnienie je go

ręki przedstawia pow ażne trudności. B y ł to notaryusz niezw ykle pra­

cowity, który sam jeden napisał prawie szóstą część zna nych mi or y ­ ginałów Kazimierza W ie lk ie g o , — znakomity kaligraf, u ży w ają cy kilku bardzo odmiennych i m ię dzy sobą różnych gatu nków pisma, lubo oka­ zujący ku końcowi swej kancelaryjnej k a r y e r y widoczną dek ad encyę, może pod wpływ em wieku. Z pod j e g o ręki wyszło dużo znanych mi oryginałów, od przepysznych, ozdobnych, kaligraficznych wypracowali, do śpiesznych i niedbałych, od w y k w in tn y c h rodzajów pisma, do p o ­ bieżnej kursywy, od prac pis anych pewną pióra ręką, do liter krzyw y ch ,

S P R A W O Z D A N I A . _{И З}

koszlawj'ch, drżącą ręką kreślonych i nie jednokrotnie, mając produkty j e g o pióra przed oczyma, nie chciało by się wierzyć, iż ma się do czar­

nienia z dziełami jednej ręki tego samego pisarza. Stąd też sąd d-ra

Bujaka zupełnie mię nie dziwi: ja sam przed laty, w samym początku mych studyów nad pismem notaryuszy Kazimierza W ie lk ie g o , które od zbio rów krakow skich zacząłem, g d y m badał do kum enty pokoju kali­ skiego, byłem mniemania, iż mam do czy nien ia z produktami dwu róż-

żny ch pisarzy. W dalszym ciągu jedn ak mych badań zmieniłem swe

pierwotne zapatryw anie. D o aktów traktatu kaliskiego wracałem ze

szczególnymi interesem wiele razy, badałem je szczegó ło wo nie j e d e n

raz i w różnych odstępach czasu. T y m c z a s e m poznałem różne chara­

ktery rąk pisarzy tej kancelaryi, poznałem też różnolitość typów pisma om aw ianego Mikołaja kan onika gnieźnieńskiego. Na podstaw ie też tego długoletniego studyum, nie d o r y w c z e g o badania, na podstawie zbada­ nych paruset ory ginałów, nie sześciu, na podstaw ie przeprow ad zonej

klasyfikacyi rąk prawie czterdziestu no ta ryuszy tej kancelaryi, nie

p r zy p a d k o w e g o wejrzenia w małą grupkę oryginałów , wyraziłem me zdanie o piśmie i pisarzu o r y gin a łó w traktatu kaliskiego

Nie wiem dobrze jaką myśl miał dr. Bujak, stwierdzając, że na 48 om ów io ny ch przezemnie w y p a d k ó w ok. 40°/,, posiada ele m enty c h r o n o ­ logiczn e łub geograficzne mniej lub więcej wadliwe, z cze g o wnioskuje, że „mimo obowiązującej normy datowania wed łu g akcyi prawnej, dość często niestarano się o pedanty czną ścisłość w dato waniu .“ Nie można w y ciąga ć jakichkolwie k wniosków' s taty sty czn ych na tej podstawie, nie

uwzględniając ogółu dokumentów. N a 700 znanych nam produktów'

kancelaryi Kazimierza W ie lk ie g o , mamy 19 (w zględnie 24) w których datow'anie je s t nieprawidłowe. Czj' to ma świa dczyć o znacznej liczbie

takich wypadków ? C h y b a nie. D a je to w stosunku procentowym ok.

3 —

3

5

C z y zjawiska, złączone z nieprawidłowościami w datowaniu, obja­

J) N adm ienić m uszę, że w p ie rw sz y ch dw udziestu latach rzą d ó w K azi­ m ierza W ielkiego ilość pracujących w k an c elary i n o ta ry u sz ó w , k tó ra n a s tę p ­ nie b a rd z o się zw iększa, je s t niska, w ynosi trzy lub c z te ry osoby. S tąd też ro zró żn ie n ie tej niew ielkiej ilości rą k nie p rz e d sta w ia takich tru d n o ści i ew entualności, ja k później, kiedy m ożna się ośmiu do dziesięciu pisarzy r ó ­ w n o cześn ie p rac u jąc y ch doliczyć. W r. 1343 p raco w ali w kancelaryi ja k o no- tary u sze: Mikołaj kanonik gnieźnieński, P rz y b y sła w i P isarz I, k tóry tego roku w y stę p u je p o ra ź ostam i w kancelary i. P is a rz JN zajaw ia się p o raź p ie rw ­ szy w r. 1341, je d n a k ż e do r. 134b nie mamy' śładu jego działalności w k an ce­ laryi, o czem zob. w yżej, i str. 98 om aw ianej m ej pracy. W ilczko zaś już od 1341 nie w y stę p u je w d o k u m en tach k ró lew sk ic h jako p isa rz . Ja k w idzim y, w y ­ b ó r pisa rz y je s t m ały, co z je d n ej stro n y tłum aczyłoby, czem u Mikołaj pisał w szystkie akty p o k o ju , z d rugiej zaś u łatw ia to zn aczn ie ro zg a tu n k o w an ie rąk tego czasu.

114

śnią się przez porów nanie z kancelaryami obcymi, wątpię, a to z te g o wzglę du, źe nie chodzi tu o r e c e p c y e cudzych zw y czajó w , r egu ł lub zasad kan celaryjnych, lecz o mniej lub więcej św ia dome błędy, tejże

zasady pozbawione. Doświadczenie poucza, że tego rodzaju nieprawi­

dłowości zmniejszają się i znikają w miarę rozwoju kancelaryi, w y r o ­ bienia się biurowości, sp o tęg ow an ia się środków kontroli k ancelaryjnej. Możnaby powiedzieć, że maszyna kancelaryjna ulepsza się przez sam, coraz bardziej w zm agający się ruch, doskonali się zwo ln a ale stale, a udo­ skonalenia w niej w p row ad zone odbijają się i na poprawności wszelkich funkcyi k ancelaryjnych. B łę d y i nieprawidłowości znikają zw oln a w ciągu wieku X V ; — od czasów podkanclerstwa Z b ig nie w a O le ś n ick ie g o (14 72)

już ich nie spotykam y. W każdym razie już kancelaryę Kazimierza

W ielk iego z powodu małej wzglę dnie ilości z b o c z e ń i b łę d ó w uznać musimy za znacznie wyrobioną i wy doskonalo ną, co i inne spostrzeże­ nia potwierdzają.

Zdanie dra Bujaka, że potrzeba się zabrać do badania kwestyi błę­ dów „ p o z y t y w n i e “, przez stud)mm statystyczne i psychologic zne błędów, popełnionych przez pis arzy i autorów średniowiecznych, jest w części może słuszne, lubo nie łatwe do wykonania. Z d a je mi się, że i w Nie m ­ czech, gd zie Juliusz Ficker poświęcił tej k w e sty i dw a grube tomy (Bei­ träge zur Urkundenlehre), i gd zie poza tem dużo o tem w specyal- n y ch rozmaitych pracach d y plom atycznych pisano, daleko je szcze do takiego studyum psych ologiczno -statystycznego , tem więcej, że dyplo­ m atyka do s w y ch p o z y ty w n y c h badań nie wcią gnęła jak dotąd ani sta­ tystyki ani psychologii. Pozw alam sobie wątpić, c z y badania takie m o ­ g ł y b y być w o gó le przeprow adzone bez poprzednich obszernych stu- dy ó w dyplom atycznych , któ re je d y n ie mogą pozorn e błędy objaśnić, a nieraz ich źródło odszukać. T e o r y i błędów i ich stronie p s y c h o lo gi­ cznej poświęcił J. Fick er g łę b o k o przemyślane uwagi w sw y ch B eiträge zur Urkundenlehre t. I, p. 35 i nast. p. t. Erklärung durch Schreibfehler, a w sw ej k rytyce datowań nieprawidłowych szedł tak daleko, że p e ­ wien szereg dat tłumaczył już nie pomieszaniem elem en tów różnej w a r ­ tości, ale wprost świadomą sam owolą kan celaryi (ib. t. I, p. 2 1 9 i nast. Willkürliche Datirung). T a masa, liczona na tysiące, zebranych w y p a d ­ k ó w dato wań niepraw idłowych c z y sam owolnych, objaśnia nas też nieco o braku wrażliwości ludzi średniow iecznych na określenia chronologi­ czne, do czego u nas z „ L ite s" m ożnaby zebrać dużo pięknych i cie-

kawjmh przykładów. W rażliw o ść ludzi średniow iecznych na s zczegó ły

chronologiczne dokumentów była w zględ nie bardzo niewielka, skoro tak często u nas i gdzieindziej trafiają się je s zc z e i w XIII w. do kum enty bez żad nego określenia ch ronolo gic znego, lub z określeniami niekom- pletnemi, a niektóre kan ce lary e, np. angielska X I I w., w o g ó le nie umie­ szczały żad nego określenia c h r o n o lo g i c z n e g o l), skoro tyle kancelaryi

np. nie podawało elemen tów ro czny ch naszej ery, lecz lata rządów

władców, co w wielu wj'padkach dziś je szcze nastręcza trudności w

zsze->) Zob.: prześliczną p ra c ę L eo p o ld a D elisle: M ém oire su r la c h ro n o lo ­ g ie d e s c h a rte s de H e n ri II ro i d ’A n g le te rre e t duc d e N orm andie, B ib lio th è­ qu e de l’È cole d es ch a rtes, t. L X V II, p. 361—401.

S P R A W O Z D A N I A .

115

regowaniu tych dokumentów chronologicznie, a cóż dopiero dla ludzi średniowiecza, skoro tak często zastępowano lata e r y naszej bądź in- nemi obrachowaniami, bądź też najrozmaitszemi określeniami komputy- stycznemi, mającemi z w y k le wartość względną, oznaczającemi tylko rok p ew nego zam kniętego cyklu. Przecież tylokrotnie w wielu kancelaryach istniała zasada, że je d n a część elem en tów po „actum“ (zwykle element geograficzny) odnosiła się do akcyi prawnej, druga (elementy chrono­ logiczne) po datum do momentu spisania, co i u nas, z pew nym i zmia­ nami (element geografic zny i roc z n y po „actum “ , element dnia po „da­ tum“) miało częste zastosowanie w końcu XIII i początku X I V w .1). A wiadomo, że elemen ty dwu tych momentów często ze sobą nie były

w zgodzie, a niejednokrotnie wykluczały się wzajemnie. A mimo to

wszystkie te defekty nie stanowiły dla ludzi o w oczesnych przeszkód, ani p oda wa ły dokumentu w p odejrzenie ,— przecież tak często przyjmo­ wano z dobrą wiarą akty, które swą stroną zewnętrzną dziś dla ludzi mało doświa dczonych na pierwszy rzut oka przedstawiają się jako fal­

syfikaty. C ó ż mówić dopiero o krytery ach wewnętrzn ych, zwłaszcza

tak trudnych do sprawdzenia, jak elemen ty chronologiczne. Jak widzimy i logika i wrażliwość ludzi średniow iecznych w tym kierunku musiały b y ć zgoła inne od naszej, co łączy się ściśle z kwestyą, iż wartość do w o do w a dokumentu nie leżała w je g o dacie, lecz w j e g o znakach wierzytelności. A wartość do w o do w ą przywilejów, do kum entó w o walo­ rze wieczystym , pragnie zachwiać dr. Bujak, twierdząc, iż „teoretycznie nadania poprzednika nie obowiązują następcy, o ile ich nie zatwierd zi“ . I z tem zdaniem trudno się zgodzić. P r z e ciw n ie (chociaż mó głby ktoś twierdzić, że to spór o słowa), nadany przywilej obowiązywał teorety­ cznie wszystkich nastę pców (dignum et honestum est, ut quod princi- pum fieri decrevit auctoritas, ratum ac irretractabile perpetuo obser­ vetur,— i tyle in nych p odobnych areng, tyle korroboracyi o podobnych zwrotach), — praktycznie zapewne· mógł władca nie uznać woli s w e g o poprzednika, ale zaw sze był to gw ałt, było to obalenie istniejącego

praw nego porządku, był to w y p ły w siły, idącej n iera z przed prawem.

·) Z w łaszcza w k a n c e la ry i W ła d y s ła w a Ł o k ie tk a p rz e d r. 1300. W k a n ­ ce la ry i W ła d y sła w a Ł o k ie tk a pó źn iejszej ju ż rzad k o p rz e b ija ją się p o p rz e d n ie zw y czaje k a n c elary jn e w ro zró żn ie n ia ch „actum “ i „datum “. O prócz p rz y k ła ­ dów , k tó re podałem w m ej p rac y na str. 94(18) d o d aję tu jeszcze: Kod. dypl. m ałop. II. 393: A ctum C racovie in die p urificacionis virg. glor. 1327“ i „datum p e r m an u s m agistri F ra n cisc i p re p o s iti W islicien sis et cancellarii C racoviensis q u a rto nonas F e b r u a r ii“, t. j. oba 2 lutego. T u tylko w y ra ź n e ro z ró ż n ie n ie dow odzi, iż elem e n ty m ogły na ro zm aite m o m e n ty przy p ad ać. Inny p rzy k ła d p rze d staw ia nam d o k u m e n t d. d. P o zn ań 1329. 1. I (Kod. dypl. w ielkop. II 1095), gdzie czytam y: A ctum in P o z n a n ia in C ircum cisione Dom ini etc.“ „Datum C ra ­ covie p e r m anus S big n ei cancellarii e t p re p o siti C rac o v ie n sis“. T u pod „da­ tu m “ m am y w ym ieniony tylko elem e n t g eo g raficzn y , któ reg o w y m ie n ien ie sp o w o d o w an e b y ło n ie w ą tp liw ie zasadą, p rz e z p ro f. S t. K u trz e b ę : U rz ęd y k o ro n n e i n a d w o rn e p. 15 i nast. w y k ry tą , lubo w danym w y p ad k u p rze z tegoż n iew łaściw ie zasto so w an ą (p. 16 uw. 1). Z innych ciekaw ych ro z ró ż n ie ń czasu akcyi p ra w n e j i czynności k a n c e la ry jn e j zob.: Kod. dypl. w ielkop. II, 1131, A kta grodz, i ziem sk. III. 77, Kod. dypl. kat. krak. II. 347, i ciek a w e uw agi, tyczące się tego aktu, F. P iek o siń sk ieg o . P o ró w n aj też sz ereg w y p ad k ó w z XV w., p rzy to c zo n y c h w m ej p ra c y p. t. „ F o rm u ła „ad rela c io n e m “ w kan celary i polskiej 1393—1492“. (P rz e g lą d H isto ry czn y t. XVIII).

1 1 6 S P R A W O Z D A N I A .

O d n aw ian ie przy w ilejów i potwierdzanie ich przez władców nie p ły nęły

z poczucia, by przywilej nieżyjącego w ła d c y nie miał już żadnej w a r ­

tości dla właściciela, lecz stąd, że obu stronom, przedew szystkiem o c z y ­ wiście uprzywilejowanemu, musiało zależeć na tem, b y przywileje b}dy znane władzy i administracyi, która tylekroć wdzierała się w interesy obd arow anych, g w a łc ą c świadomie lub nieświadomie prawa uprzywile­

jowanych. O bda row a ni a pokrzywdzen i udają się ze swymi p r zy w ile ­

jami do władcy, by uzyskać nietylko no w e przywileje lub potwierdzenie starych, ale rów nocześnie (u nas już w XIII w. da się to skonstatować) otrzymać mandaty, do władz administracyjnych skierowane, zaw ia da­ miające o prawach, któremi się cieszą, i wzbraniające czynić im krzywdy. W z g l ę d y praktyczne, jak troska o zachowanie przywilejów, potrzeba pro­ dukowania ich w kilku miejscach równocześnie, trudność przedkładania administracyi przywilejów starych, wreszcie możność pom nożenia przy tej sposobności p rzy wilejów i uzyskania n o w y c h korzyści, to były p o ­ w o d y odnawiania przywilejów, nie zaś teoretyczne ch o ćb y zapatrywanie, że wieczyste przywileje nie mają innej wartości, ja k doczesną, ty lko tak długo, jak długo żyje w}'Stawca.

T a k ie są głów niejsze punkty sporne między mną a drem B uja­

kiem. D o ty c z ą one różnych i różnorakich spraw, lubo nie dotykają

prawie tej zasadniczej kwestyi, o którą mi w mej pracy p rze d ew szy st­ kiem chodziło, t. j. kwest3'i wartości ele m entó w chronolo gic znych w d o ­ kumentach Kazimierza W ie lk ie go . P rzygodnie tylko wyraził k r y ty k swą opinię o grupie dokumentów, odnoszących się do pokoju kaliskiego i ich elementów. O ile chodzi o najczęściej w kancelarjd Kazimierza uży w an e datowanie w e d łu g akcyi prawnej, to stanowisko dra Bujaka ogranicza się faktycznie tjdko do określenia, iż w w y w o da ch mych „ratow ałem “ co można z zasady datowania według akcyi prawnej. C z y ostatecznie z z a ­ sadą tą się zgadza, czy też w jej miejsce inną zasadę wo la łb y posta­ wić, trudno wywnioskować.

Zn am bardzo dobrze braki mej pracy, płyną one, jak już wy żej powiedziałem, głów nie stąd, iż praca moja, fragment większej całości, nie m o gła zajmować się wielu kwestyami, które na właściwem miejscu d o ­ piero będę m ógł wyjaśnić. Zw racam uwagę, iż chodziło mi tylko o w y j a ­ śnienie wartości elementów chrono lo giczny ch ,— nie miałem zamiaru zu­ pełnie poruszać wielu zagadnień, łączących się tą drogą z organiz acyą pracy kancelaryjnej. Mam nadzieję jednak, że praca moja na tem nie straciła, uważam, że w wielu wypadkach lepiej wstrzymać się z przed­ wczesnym sądem, niż w y rzec go, dla pogłębienia rzekomo pracy, w sposób zbyt do ryw czy, zbyt apod yktyczny, niedostatecznie umotywowanjr z braku

bądź miejsca, bądź naw et nieu kończonych badań. R a c y ę istnienia mej

książki, jako całości samej dla siebie, starałem się już wy żej u m o ty ­ wo wa ć !).

STANISLAW KĘTRZYŃSKI.