Diuie kwestie w ojskow ego piśmiennictwa renesansu
I„C ollecta n ea vítam resqu e gestas Joa n n is Z a m o y scii m agni ca n ce lla rii et summi. ducie R e ip u b lica e P olon ia e illu stran tia“ , w y d a n e z in ic ja ty w y A d a m a T y tu sa D z i a - ł y ń s k i e g o ('Poznań 1861) za w iera ją (s. 233— 265) trak tat pt. „R a d a sp ra w y w o jen n e j przez n ieboszczyk a Jana Z a m o y sk ie g o k an clerza i h etm ana k o ro n n e g o sp isa na, ad co lla tio n e m cod icis P o d h orecen sis L eon is com itis R zew u sk i cu m K o rn icen si D zia łyn ia n o“ 1. „R a d a “ d otych czas n ie d oczek a ła się n ależy tej u w agi. K o r z o n streś c iw szy j,ą p o b ie ż n ie 2 p o d k re ślił m. in.: „T o c z e n ie obozu i p o rzą d e k w ciąg n ien iu od b y w a się tak, ja k u T a rn o w sk ieg o w «C on siliu m ration is b e llic a e » — za p ew n e Z a m oysk i m iał to dzieło p rze d oczym a, iskoro u żył tego sam ego tytułu, p rze tiu m a cz ý w - szy ty lk o na ję z y k ipolski. D odatk i i od m ian y p o ch od z ą z je g o osob isty ch d o ś w ia d czeń “ . P o g lą d ten r ozw in ą ł K u k i e ł : „Ś w ie tn y p is a rz w o js k o w y , n apisał rzecz «R a da sp ra w y ry cersk iej (!)», k tóra je d n a k pow ta rza n a og ół w b a rd ziej sy stem a ty cz n ym i 'literackim u ję ciu m yśli «C on siliu m » T arn ow sk ieg o, za k tóreg o k on tyn u atora i sp a d k ob iercę d u ch o w e g o u w a żał się Z a m o y s k i“ 3. D ziw ić w ię c m oże d la czego ani K o r b u t , ani St. Ł e m p i c k i , c h o ć w y d a w n ic tw o D ziaiyń sk iego znali, n ie u w zg lę d n ili „C on siliu m “ w d orob k u Z a m o y sk ieg o? 4.
P rzede w szy stk im tekst za w ie ra w sk a z ó w k i p o z w a la ją c e za p rzeczy ć au torstw o Z a m oy sk ie g o — rzu ca ją się w o czy w zm iank i, św ia d czą ce, że „R a d ę “ n apisano p rzed u nią lu b e ls k ą 5, a w ię c w la ta ch k ie d y Z a m o y sk i n ie zaczą ł je s z c z e k a riery w o js k o w e j. Są też istotn iejsze p o szla k i w sk a z u ją ce na au torstw o Jana T arn ow sk ieg o. „R a da·“ b y ła b y w ię c inną r e d a k c ją traktatu, k tó r y u k aza ł się p od tytu łem ła ciń skim . W k o lo fo n ie d ru k a rz jeá p o d a ł „Z a rozk a za n iem i n a k ła d e m ---T a r n o w s k ie g o ---Łazarz A n d iy s o w ic z d ru k o w a ł w T a rn o w ie A . D. 1558 dnia 9 m a rca “ . W ypada dodać, iż w d w a d zieścia la t p óźn iej ja k o „p rzy d a tek d o ustaw praw a ziem sk ie g o“ w y d r u
1 Por. T. T y s z k o w s k i , A r ch iw u m h etm ańskie w P od h o rca ch , „P rze g lą d H i s t o r y c z n o -W o js k o w y “ t. I (1929) s. 270; Ja n Z a m o y s k i , R ada sp ra w y w o je n n e j, Z a m o ś ć 1937 (tek st p rzed ru k ow a n o d o s ło w n ie z w y d . C ollectanea).
2 T. K o r z o n , D zie je w o je n i w o js k o w o ś ci w P olsce, K r a k ó w 1912, t. II, s. 35- 38, ró w n ież 40, 53, 54.
3 M. K u k i e l , Z a rys h istorii w o js k o w o ś c i w P olsce, w y d . III, K r a k ó w 1929, s. 65-66. W y d an ia n astępn e nie b y ły m i dostępne.
4 G. K o r b u t , L itera tu ra polsk a, w yd. II, t. I, W arszaw 'a 1929, s. 174-176; St. Ł e m p i c k i , M e d yceu sz p o ls k i X V I w . w w yd. Sz. S z y m o n o w icz i je g o czasy, Z a m ość 1929, s. 99 n, p rzed ru k w tom ie: R en esans i hum an izm w P olsce, 1952.
5 „D ru g i sp osób — — czasu zje d n o cze n ia K sięstw a L ite w sk ieg o (k tóre sn ad nie sp osob ić p rzeto p otrzeba), ab y w k o n d y c ja ch z je d n o cze n ia n apisan o dla w sp óln ej ob ron y p o g ra n icza “ (C ollecta n ea s. 237): „---je ś lib y fo r te ca w k ażd ej krainie, to je s t w L itw ie n a d D nieprem , a w P olszczę na n ie k tó ry ch m ie jsca ch p otrzeb n y ch p r z e ciw T a ta ro m — — “ (s. 238).
784 D Y S K U S J E
k o w a n o w ie rn y c h o ć n iek om p letn y sk r ó t „C o n siliu m “ pt. „O o b ro n ie k o ron n e j i sp ra w ie i p o w in o ści u rzęd n ik ó w w o je n n y c h p. J a n a T arn o w sk ieg o , n ie k ied y kasz telana k ra k ow sk ieg o — — ty m i czasy ry cersk ie m u stan ow i b a rd zo p o trz e b n e “ 6. Z in n y ch p rzy p isa n y ch T a rn o w sk iem u p r a c w y m ie n ić trzeba „O p ra w ia n ie za m k ów albo m iast“ 7.
O k reślen ie au torstw a p ism w o js k o w y c h p o ło w y X V I w . je s t n iełatw e, b o dw a ca łk o w ic ie p o d tym w zg lęd em p e w n e — „C o n s iliu m “ z 1558 r. i „P o u cze n ie F loriana Z e b r z y d o w s k ie g o “ z 1559 stan ow ią k o m p o z y c je n ie s p ó jn e 8 i n ie w ca łe j rozciąg łości orygin aln e. P o b r z m ie w a ją w n ich sk ła d n ik i ó w cze s n y ch a rty k u łów w o jsk o w y ch , s fo rm u ło w a ń tr a d y c y jn ie ob ow ią z u ją c y c h zasad. C h ociaż w „R a d z ie “ m ożna doszu k a ć się p rzep isów w sp ó ln y ch z „P o u cze n ie m “ Z e b r z y d o w s k ie g o 9, to je d n a k p r z y - ją w s z y za K u trzeb ą au torstw o „b a r d z o p r a w d o p o d o b n e “ T a rn ow sk ieg o „O praW iania z a m k ó w “ , przysą d za m T arn ow sk iem u i ob sze rn y w y w ó d „R a d y “ d o ty c z ą c y o b ro n y
tw ierdz na p o d s ta w ie b a rd zo liczn y ch zb ie żn ości t r e ś c i10.
D e cy d u ją c y d o w ó d au torstw a „R a d y sp ra w y w o je n n e j“ sk łon n y je stem o p rzeć n ie n a zestaw ia n iu k w e stii tech n ik i w o je n n e j i t a k t y k in , ale. sp ra w za sad n iczych orga n iza cji o b ro n y pa ń stw a, z n a jd u ją c y c h się p oza p o le m w id zen ia „tech n ik a “ Z e brzy d ow sk ie g o. D o n a jw a żn ie jsz y ch w y w o d ó w „C on siliu m “ n ależy m y śl stw orzen ia stałego w o jsk a „o b r o n y o b e c n e j“ 5474 ja z d y (za p ien ią d ze z p o d a tk ów ) i 3885 p ie ch o ty (jed en p ie ch u r w y sta w ia n y p rze z k a żd ych 50 k m ieci d ó b r św ie c k ic h c zy d u ch o w n y ch ). W razie w ie lk ie g o n ieb ezp ieczeń stw a ła tw o b y ło w y s iłe k zw ięk szyć (1 p ie ch u r przez 10 k m ieci — o g ó łe m b lisk o 20 000) 12. P od ob n ie , ch oć og ó ln iej p r o p o n u je „R a d a “ , za rzek a jąc się ró w n ież p rzed p o s p o lity m ru szen iem szlach eck im : „ --- tedy o zeb ra n iu ta k ow e j w ie lk o ś ci i w ie lu lu d zi p o trzeb a m yśleć, zw łaszcza, ab y każdem u m iastu i w si przyk azać, ja k o w iele, g d y b y p o trze b a w yciąg ała, ż o ł n ierza sw y m k oszte m c h o w a ć m ieli i p ók i ok a zow a n ie też szlach ty ja k o i p o s p ó l stw a ra z w r o k p o trz e b n e j e s t --- “ (s. 236).
P osp olite ruszenie z ja z d y szlach eck iej n iezda tn e je s t do sa m odzieln ego działania, w ym a g a p ie c h o ty do tw ierd z i w a lk i w p o lu i tej m uszą d o sta rczy ć k m iecie ja k o sw eg o ro d za ju m ilic ji, w y m a g a p ien iężn ej ja z d y ja k o narzędzia rozpozn an ia, a p rzed ty m osłon y kra ju . T aka je s t zg od n a treść ob u traktatów . „C on siliu m “ w w yk ła d zie tak tyk i z a jm u je się g łó w n ie „p o ln ą o b r o n ą “ . „R a d a “ m a szerok o ro zb u d ow a n e za sady o b r o n y tw ierdz, p o d n o si k o n iecz n ość b u d o w y ich na ziem iach p o łu d n io w o - w sch o d n ich K ró le s tw a i W ie lk ieg o K sięstw a, fo r m u łu je p o d sta w o w e zasady n ow e j
3 P or. W. B o g a t y ń s k i , H etm an T a rn ow sk i 1488— 1561, K ra k ó w 1914, s. 173.
7 A rty k u ły w o je n n e n ieb o szczy k a p. T a rn ow sk ieg o ogłoszon e w t. X I A cta H i-storica, w yd. I. P o l k o w s k i , K r a k ó w 1887, s. 240 n. St. K u t r z e b a p rze d ru k o
w u ją c je z id e n ty fik o w a ł ze zn an ym i d a w n ie j artyk u łam i F loria n a Z e b rzy d o w s k ie g o z r. 1561, a ty lk o co do części za ty tu łow a n ej O pra w ian ie za m k ów albo m iast w y p o w ie d zia ł się: „B a rd zo p ra w d o p o d o b n ą w y d a je się rzeczą, iż i to p o u czen ie w y d a n e zostało przez sam ego T a r n o w s k ie g o “ — — P olsk ie u staw y i a rty k u ły w o js k o w e
o d X V do X V I I I w ., K r a k ó w 1939, s. 87 n., 313 n.
8 N iefo liow a n a N auka kładzenia ob o z u stan ow i c zęściow o i to p o g ra ficzn ie w y o d rębn ion ą część, ja k b y p ó ź n ie j dodaną w tra k cie druku Consilium .
9 O d p ow ie d n ik art. 24 P ou czen ia ( K u t r z e b a , op. cit., s. 82) w R adzie, s. 261. 10 P rzy k ła d ow e od różn ien ia P ou czen ia od Co-nsilium —■ St. B o d n i а к, „P rzeg l. Hist. W o js k .“ t. IV (1931), s. 299. Rada, s. 263 zgodn a w tym w zględ zie z Consilium .
11 S z cze g ó ln iej p ło d n e b ęd zie tu zestaw ien ie z arty k u łam i czesk im i (S taročesk é
v oje n sk é rády, v yd . S v e j k o v s k ý , ú v o d J. D u r d i k, P raga 1952), k tóre ostat
nio p rzed sięw zięto n a ła m a ch „H isto rie a v o je n s tv í“ 1956 sv. 1.
12 J. G e r l a c h , C h łopi w ob ron ie R zeczy p o sp o litej, stud ium o p ie c h o cie w y b ra -
n ieck iej, L w ó w 1939, s. 39; tenże, Ż o łn ie rz ła n o w y i d y m ow y w P olsce, „S p raw . T ow .
sztuki fo r ty fik a c y jn e j — ja k n a leża ło b y się sp od ziew a ć p o fu n d a torze p ierw szeg o bastion u w ło sk ieg o na ziem iaćh p olsk ich , w R ożn o w ie. On w łaśn ie pisał, ż e lep iej n ie 'bronić za m k ów takich, k tóre m a ją upaść.
S zu k a jąc p o d s ta w d a tow a n ia „R a d y sp ra w y w o je n n e j“ zw ra ca m y u w a gę na w zm ia n k i o k o n iecz n ości w sp ółd zia ła n ia z W ie lk im K sięstw em w o b r o n ie przed n ajazdam i tatarsk im i i w oło sk im i, a ta k że o w o jn ie z R osją. (s. 237, 238, 246, 249). P ozw a la to szukać o w e j d a ty p o r. 1549 i 1551, k ied y to T atarzy i W o łosi z d o b y li P erem irk ę i B r a c ła w 13, n a jp ra w d o p o d o b n ie j w r. 1555/6, k ied y stary h etm an, p o g o d zo n y z k ró le m zg od ził się d o w o d z ić n o w e j w ypraw ie· m o s k ie w s k ie j14. W „C o n s i liu m “ m o ty w u ro sy jsk ie g o b ra k — d o w ó d z tw o na· w schodzi© o b ją ł ju ż Z e b r z y d o w ski, d o m in u je p o czu cie n ieb ezp iecze ń stw a tu re ck ieg o: p o w r ó t Iza belli i J a n a Z y g m unta Z a p o ly i do S ie m io g rod u je sie n ią 1556 r. p o d zw ie rzch n ictw o ottom ań sk ie i k ry zy s cesarstw a w n astępstw ie a b d y k a cji K a ro la X zm ierza ły d o n ie ja k iej p o p r a w y, ja k ie j w yra zem b y ła k o ro n a cja F erdyn an da I (8 III 1558) 15.
II
W la tach ostatnich n ie je d n o k ro tn ie za jm o w a n o się księgą o w o jn ie „O p o p ra w ie R z e c z y p o sp o lite j“ , an alizu jąc ją p ob ieżn ie lu b jed n o stron n n ie , w od erw a n iu od k o n k retn ej w alk i o p o p r a w ę org a n iza cji w o js k o w e j pa ń stw a w ty ch latach, 'kiedy księga b y ła pisana i w y d a n a 10. N ie p o d e jm u ją c p og łę b io n e j an alizy o w e j k sięgi m ożna zw ró c ić u w a gę n a to, co m a w sp óln e g o z p óźn iej w y d a n y m i pra ca m i T a rn ow sk ieg o, ze w zględ u na zn an e zw iązki łą czą ce F rycza z h e tm a n e m 17. W a rto zw ró c ić u w a gę na to, czy m się w za sad n iczy ch sp ra w a ch o rg a n iz a cji w o js k o w e j p aństw a różn ili. T o z k o le i m oże 'być p u n k tem w y jśc ia d o re w iz ji je d n o s tro n n y ch lub u p ro s z cz o n ych ocen.
P od sta w ą o b ro n y k ra ju w e d łu g T a rn o w sk ieg o je s t żołn ie rz rek ru tow a n y z p o - spó'lstwa, k tóre p o w in n o na rów n i ze szlachtą p o d leg a ć ok azow a n iu . P rze ciw zasa dzie żołn ierza ła n o w eg o, ja k to p óźn iej ok reślon o (zastępu jąc k m iecia osiadłego przez ilość ła n ów , co stw ierd ził G erlach ) w ystą p ił Ł u k asz G órn ick i w „R o z m o w ie o e le k c ji“ (1588) i „D ro d ze do zu pełn ej w o ln o ś c i“ (1593) a także J oa ch im Bielski. G órn ick i w id zia ł w tym n ie b ezp ieczeń stw o absolutyzm u. B y li w cześn iej p rze ciw n i p ociąg an iu c h ło p ó w do o b ro n y k ra ju O rze ch ow sk i i F ry cz piszący, c h o ć z in n y ch p o w o d ó w , w księdze o w o jn ie : „Z a p ra w d ę, sp ra w ied liw ości to p o g w a łc e n ie m i od lu d z k ości w szelk iej da lek ie, k ied y się na n ich n akłada i k on ie cz n ość b ron ien ia państw a. K tóż b o w ie m n ie w ie, że od w iek w iek a oni b ro n ili ty ch ziem w szy stk ich : bo i ja
13 В o g a t y ń s к i, op. cit., s. 101; O. H a l e c к i, D zie je unii ja g ie llo ń sk ie j, t. II, K ra k ó w 1920, s. 125; J. J a n o w s k i , M ik o ła j C zarny R a d ziw iłł, W a rszaw a 1939, s. 48.
14 B o g a t y ń s k i , op. cit. t. II, s. 129; H a l e c k i, s. 131-136.
15 J. P a j e w s k i , W ęgiersk a p olity k a P olsk i w p oi. X V I w ., K r a k ó w 1932. s. 165-173.
16 A . F r y c z M o d r z e w s k i , D zieła w szy stk ie t. I, w yd. Ł. K u r d y b a c h a . W arszaw a 1953, s. 43-47; K . L e p s z y , A.. F ry cz M od rzew sk i (1953), s. 129-134; M. M u s z k a t , W a lka p olsk ich m y ślicie li ok resu O drod zen ia p r z e ciw k o w o jn ie za b o r
czej, „S tu dia i m a teriały do historii sztuki w o je n n e j“ t I (1954) s. 486 n : W. V o i s é, F rycza M od rzew sk iego n au ka o pa ń stw ie i p raw ie, W a rszaw a 1956; L. E h r l i c h , M od rzew sk iego księga „O w o in ie “ w skali n au k i św ia tow ej, „R e fo r m a c ja w P o ls ce “
t. X II, s. 5-31.
17 St. K o t , A. F ry cz M odrzew sk i, w yd. II, K r a k ó w 1923, zw łaszcza s. 95, 118. P rzy k ła d y zg od n ości F rycza z T a rn o w sk im : R ola tw ierd z — D zieła w szy stk ie t. I,
O p o p ra w ie R zeczy p osp olitej, 1953, s. 305/6, potrzeba o sa d n ictw a k re s o w e g o , s. 306,
k on ieczn ość p row a d ze n ia w o je n na ziem iach n iep rzy ja ciela , s. 308, 333, oszacow a n ie łanów , s. 340, za ch ow a n ie annat na obron ę, s. 347.
786 D Y S K U S J E
każ to różn ica czy sam i osob iście bron ią R zeczy p osp olitej, czy pła cą tym , k tórzy je j bron ią — — S z la ch eck ieg o natom iasta stanu, k tóry cieszy się w R z eczy p osp olite j p r z y w ile je m sp ra w o w a n ia u rzę d ó w i k tóry po'siada zn a czn e m a jętn ości, tego stanu o b ow ią zk iem je s t b r o n ić p a ń s tw a przed n ie p rzy ja cielem , c zy to osob iście, c zy o p ła ca ją c tych, k tórzy by g o b ron ili — — “ 18. T en trzeźw y sk ądin ąd w y w ó d w ym ag a o ce n y w zestaw ien iu z in n y m i p o g lą d a m i autora, c h o ć b y ze z b y t p o c h o p n ie za sto sow a n ą zasadą p rze d a w n ien ia p ra w a d o w a lk i o d a w n y stan rzeczy : „W Ita lii po w ięk szej części rządzą H iszpanie. I k tóry ż z' Ita lczy k ó w m oże teraz słusznie o d m a w ia ć p ra w a d o p a n ow a n ia p o stron n y m d la tego ty lk o, że kied y ś Italia m iała ich p od sw ą w ład zą? T ak a je s t b o w ie m rzeczy k ole jn o ś ć, że ci, c o często b y li zw y cię zca m i k ied y ś zosta ją zw yciężen i, a zw y ciężen i m uszą w y k o n y w a ć rozk azy z w y c ię z c ó w “ 1Я. T ru d n o za p rzeczy ć p o s tę p o w o ści ty ch n ie d o p re cy zo w a n y ch p o g lą d ó w , ale trzeba pam iętać, że id eolo g ia b u rżu a zy jn a do sw e g o p rzed św itu m iała sk ładn ik i p o cią g a ją ce i n iep ocią g a ją ce . In aczej m yśleli w latach n astępn ych H olen d rzy w alcząc z H isz panam i.
18 O pop ra w ie , s. 349; por. G e r l a c h , Chłopi, s. 39-40, 235-236', tenże, k o ł
nierz, s. 74-75.
10 O p op ra w ie, s. 3:10, por. na p o d sta w ie m a teria łów o b c y ch K . K o r a n y i , B u r -
ż u a z y jn a 'a r m ia , „P a ń stw o i P r a w o “ t. V <1950) nr 11, s. 7 n. Z ag a d n ie n ie h olen d e r
sk iej m ilic ji w sp osób p o g łę b io n y ostatnio p rzed sta w ił G. O e s t r e i c h , D er r ö m isch e Stoizism us u n d die oran isch e H eeresreform , „H ist. Z eitseh r.“· 176 (1953),. s. 17 n.
