Postępowanie i egzekucja podatkowa wobec kościelnych osób fizycznych i prawnych w okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej

(1)

Helena Pietrzak

Postępowanie i egzekucja podatkowa

wobec kościelnych osób fizycznych i

prawnych w okresie Polskiej

Rzeczypospolitej Ludowej

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 51/1-2, 183-209

2008

(2)

Prawo Kanoniczne

51 (2008) nr 1-2

HELENA PIETRZAK

Uniwersytet Kardynała Stefana W yszyńskiego w Warszawie

POSTĘPOW ANIE I EG ZEK U CJA PODATKOWA W OBEC

K O ŚC IELN YC H OSÓB FIZY CZNY CH I PRAWNYCH

W O KRESIE PO LSK IEJ RZEC ZYPO SPO LITEJ LUDOW EJ

Treść: Wstęp. 1. U stalenie podstawy wymiaru podatku 2. Odwołanie od decy

zji 3. Realizacja należności wynikających z wymiarów podatków 3.1. Wpłaty koś

cielnych osób prawnych 3.2. Wpłaty kościelnych osób fizycznych 3.3. Zaległości

podatkowe 4. Egzekucja z tytułu zaległości podatkowych. Wnioski końcowe.

W stęp

Postępow anie podatkow e prow adzone wobec kościelnych osób

fizycznych i praw nych podlegało przepisom k.p.a. Instytucje, które

nadaw ały postępow aniu podatkow em u odm ienne cechy w stosunku

do ogólnego postępow ania adm inistracyjnego, były następujące:

zeznanie podatkow e, w ym iar podatku, księgi podatkow e itd. Jed

nakże to postępow anie, które przybierało często form y niezgodne

z przepisam i zm ierzało do bezwzględnej egzekucji podatkow ej,

która w yniszczała stan posiadania K ościoła i jeg o instytucji, czyli

praktycznie uniem ożliw iała ich dalsze prow adzenie. Co więcej,

jej bezpośrednim celem było w yelim inow anie w pływ u Kościoła

na społeczeństw o.

1. U stalenie podstawy w ym iaru podatku

Podstaw ow ym elem entem postępow ania podatkow ego było

ustalenie przez organ finansow y w ysokości zobow iązania podat

(3)

184 H. PIETRZAK [ 2 ]

kowego. Służyło tem u tzw. postępow anie w ym iarow e1, które pro

wadziło do określenia podstaw y opodatkow ania. Przy określeniu

tej podstaw y organ finansowy opierał się na zeznaniach podatni

ków, na zebranych m ateriałach inform acyjnych, dowodach z ksiąg

rachunkow ych, a także z zeznań św iadków i opinii biegłych2.

Z chw ilą ustalenia zobow iązania podatkow ego organ finansow y

w ydaw ał decyzję ustalającą pow yższe zobow iązanie. N astępnie

o decyzji tej zaw iadam iał podatnika na piśm ie za pom ocą tzw.

nakazu płatniczego3.

W chwili doręczenia nakazu płatniczego konkretny podm iot

podatkow y m iał praw o natychm iast w nieść pism o do organu

finansow ego, który nakaz płatniczy doręczył o pisem ne uzasad

1 N ależy zauw ażyć, że w ym iar podatku ulegał skorygow aniu w skutek stosow ania system u zw olnień i ulg. Z arów no zw olnienia, ja k i ulgi pow odow ały zm niejszenie obciążeń podatkow ych, ale m echanizm ich działania był różny. M ianow icie zw olnienia podatkow e p olegały na całkow itym lub częściow ym pom niejszeniu dochodów uzyskiw anych z niektórych źródeł przy ustalaniu podstaw y opodatkow ania. W konsekw encji obniżenie w ielkości podatku w ynikało z tego, że podstaw a opodatkow ania była n iższa od rzeczyw iście o siągniętego dochodu. N atom iast ulgi podatkow e polegały na zm niejszeniu w ielkości podatku ju ż po dokonaniu w ym iaru. Tak w ięc zw olnienia i ulgi były adresow ane do poszczególnych podatników w m om encie w ystąpienia okoliczności w arunkujących ich zastosow anie. Co w ięcej, w szelkie um orzenia i ulgi w opodatkow aniu b yły podejm ow ane po zasięgnięciu o pinii P rzew odniczących R ad N arodow ych. /Por. A. M ąjchrzycka - G uzow ska, F inanse

i p ra w o fin a n so w e , W arszaw a 1996, s. 86/.

2 N ależy zauw ażyć, że organy finansow e były upraw nione rów nież do przeprow adzenia /przez sw oich pracow ników / oględzin i kontroli niezbędnych do praw idłow ego ustalenia zobow iązań podatkow ych. Z upraw nienia tego organy finansow e korzystały z reguły w ów czas, gdy księgi prow adzone przez podatnika zostały uznane za niepraw idłow e, czyli nie było m ożliw ości ustalenia rzeczyw istej podstaw y opodatkow ania. W tym przypadku organy finansow e brały pod uw agę w szystkie okoliczności, z których m ogły w nioskow ać w ysokość podstaw y i ustalały j ą w drodze szacunku.

3 Organ podatkow y w ydający decyzję u sta la ją cą w ysokość zobow iązania podatkow ego, zobow iązany był do zachow ania w ym ogów przew idzianych w art. 104-113 k.p.a.

(4)

[3] POSTĘPOWANIE I EGZEKUCJA PODATKOWA 185

nienie podstaw y opodatkow ania i w ysokości ustalonego podatku4.

W niosek taki zaw ieszał bieg term inu od chw ili jego w niesienia

do dnia, w którym uzasadnienie zostało doręczone. Jednocześnie

w strzym yw ał w ykonanie pow yższego nakazu płatniczego, a więc

zaw ieszenie poboru w ym ierzonego podatku.

Przestrzeganie pow yższego toku postępow ania szczególnie zale

cone było przez Episkopat, który dla ochrony m ajątku kościelnego

nakazyw ał pow yższych zobow iązań ja k najściślej przestrzegać.

Z resztą w tym celu Episkopat sporządził i rozesłał do poszcze

gólnych kurii stosow ny w zór pism a, który m iał przyczynić się

do ułatw ienia drogi postępow ania przed W ydziałem Finansow ym ,

a jednocześnie dać m ożliw ość ochrony przed często spotykanym

„nierealnym ”5 w ym iarem podatków.

2. O dw ołanie od decyzji

Po otrzym aniu uzasadnienia w ym iaru, jeżeli podatek został nie

słusznie nałożony, przysługiw ało stronie praw o w niesienia odw o

łania6 od decyzji podatkowej wydanej przez organ podatkow y

4 W tym sam ym czasie dość często przeprow adzano kolejne kontrole finansow e, które m iały udow odnić podstaw y praw ne w ysokości opodatkow ania. W dużej m ierze przyczyniały się do je g o p odw yższenia /naturalnie nie był to jed y n y przykład kontroli finansow ej/. P rzykładem m oże być tutaj kontrola w kurii w łocław skiej i sem inarium oraz u ośm iu księży proboszczów , przeprow adzona dnia 10.08.1961 r. przez grupy kontrolne, w skład których w eszli dobrani pracow nicy W ydziału Finansow ego W ojewódzkiej R ady N arodow ej przy nieoficjalnym w spółudziale pracow ników W ydziału ds. W yznań oraz pracow ników W ydziału III K om endy W ojew ódzkiej M ilicji O byw atelskiej w B ydgoszczy. Pow yższa kontrola stanow iła /rzekom o/ uzupełnienie podstaw y w ym iaru podatku dochodow ego za ro k 1960 dla kurii i sem inarium oraz poszczególnych parafii, stanow iącego 65 % ujaw nionych sum . Jednocześnie w obec konkretnych kurialistów i biskupa zastosow ano kary adm inistracyjne, sięgające sum y 100.000 zł. N atom iast w stosunku do ośm iu proboszczów , m .in. ks. O.S. / u którego ujaw niono obce dew izy i w yroby ze złota/, pow iadom iono prokuratora, który za pośrednictw em K om endy M O w R adziejow ie polecił zabezpieczyć ujaw nione przedm ioty. Po czym w spraw ie tej zostało w szczęte śledztw o przez W ydział Ś ledczy S łużby B ezpieczeństw a /Por. Inform acja

dotycząca K u rii W łocław skiej, A rchiw um A kt N ow ych (dalej jak o : A A N ) 1587/RK /125/507,

k. 217/.

5 Por. Wzór p ism a z E piskopatu P o lski w spraw ie odw ołania o d decyzji pod a tko w ej, AAN 1587/61/1114, k. 2.

‘ Jedynie od decyzji w ydanej w pierw szej instancji przez M inistra Finansów odw ołanie nie służyło, a tylko w niosek o ponow ne rozpatrzenie sprawy. /Por. S. C zerniak, O gólne

(5)

186 H. PIETRZAK [4]

do organu finansow ego instytucji bezpośrednio w yższej7 w ter

m inie 2 tygodni, licząc od dnia doręczenia decyzji8. W niesione

odw ołanie, zgodnie z art. 170 dekretu o postępow aniu p o d atko

wym, nie w strzym yw ało obow iązku jej wykonania. O znacza to,

że podatnik mimo w niesienia odw ołania m iał obow iązek uregulo

wać ciążące na nim zobow iązanie podatkow e9.

N ależy jed nak zauw ażyć, że w odw ołaniu podatnik mógł w nio

skować o w strzym anie w ykonania decyzji w całości lub w części.

Organ odw oław czy uw zględniał taki w niosek, jeżeli uzasadniał

go interes społeczny lub ważny interes podatnika10.

R ozpatrzenie odw ołania przez organ finansow y wyższej

7 N ależy zauw ażyć, że odw ołanie osób fizycznych w spraw ach podatku obrotow ego i dochodow ego rozpatryw ały kom isje odw oław cze, pow oływ ane przez prezydia rad narodow ych stopnia w ojew ódzkiego, działające przy organach finansow ych tych prezydiów . W skład kom isji odw oław czych w chodzili m .in. /podobnie ja k przy kom isjach podatkow ych/ p rzedstaw iciele podatników .

8 O dw ołanie od decyzji pow inno odpow iadać określonym w ym aganiom w skazanym w art. 170 k.p.a. W odw ołaniu tym nie w ystarczyło w skazanie, że strona je s t niezadow olona z decyzji, lecz pow inno ono zaw ierać zarzuty przeciw decyzji, określać istotę i zakres żądania będącego przedm iotem odw ołania oraz w skazyw ać dow ody uzasadniające to żądanie. /Por. B. B rzeziński, P raw o p o d a tko w e, Toruń 1983, s. 123/.

* Od niew ypłaconych w term inie rat podatku pobierano dodatek za zw łokę, począw szy od dnia następnego po upływ ie term inu płatności. D odatek za zw łokę w ynosił: przy zw łoce nie dłuższej niż 1 m iesiąc - 5 % od sum y zaległości; p rzy zw łoce ponad 1 do 2 m iesięcy - 10 % od sum y zaległości; przy zw łoce ponad 2 do 3 m iesięcy - 15 % od sum y zaległości; przy zw łoce ponad 3 m iesiące - 20 % od sum y zaległości. K w ota w ym ierzonego podatku w raz z dodatkiem za zw łokę w razie n iezapłacenia w term inie była ściągana w drodze adm inistracyjnego postępow ania egzekucyjnego w raz z kosztam i egzekucyjnym i. /Por. Wzór

decyzji w sp ra w ie p o d a tk u dochodow ego w raz z uzasadnieniem , AAN 1587/RK /125/502, k.

324-326/.

(6)

instancji11 i w ydanie decyzji ostatecznej12 następow ało w term i

nie nie dłuższym niż trzy m iesiące od złożenia odwołania. Jeżeli

zasadność odw ołania nie budziła w ątpliw ości, to organ wydający

decyzję m ógł sam uchylić lub zm ienić w łasną decyzję podatko

" Zgodnie z w ytycznym i M inisterstw a F inansów z dnia 05.06.1957 r. środki odw oław cze duchow nych „ n a le ż a ło ” rozstrzygać po zasięgnięciu opinii kurii biskupiej. W szystkie odw ołania były rozpatryw ane przez kom isję odw oław czą po uzgodnieniu z w ydziałem ds. w yznań. Jednak pom im o takich zaleceń rzadko odw oływ ano się do opinii kurii, której zdanie uw ażano za m ało obiektyw ne. / Wytyczne M inisterstw a F inansów D epartam ent P odatków

i O płat z dnia 05.06.1957 r. w sp ra w ie opodatkow ania duchow nych, AA N 1587/RK /125/491, k.

107/. Co w ięcej, kom isje odw oław cze w przew ażającej części przyczyniały się do stosow ania tzw. dom iarów , a w ięc podw yższenia podatku a nie je g o obniżenia. /Por. P ism o M inisterstw a

F inansów D epartam ent P odatków i O płat do Prezydium W ojewódzkiej R a d y N arodow ej Wydział F inansow y w Ł odzi w sp ra w ie odw ołania P arafii R zym skokatolickiej Sw. Wojciecha w Łodzi o d w ym iaru p o d a tku dochodow ego z a rok 1959, A A N 1587/11/64/34, k. 14-15/.

12 D ecyzje w spraw ach odw ołań od w ym iaru podatku oraz um orzeń podejm ow ane były po uprzednim zaopiniow aniu ich przez przew odniczących Prezydium Rady N arodow ej W ydział ds. W yznań, którego opinie decydow ały o sposobie ich załatw ienia. Ilość odw ołań od w ym iarów pódatków była ogrom na, działo się tak m .in. ze w zględu na nierealność w ym iarów podatków oraz rozlicznie stosow anych dom iarów , zm ierzających do represji podatkow ych. Z tego też w zględu w ładze kościelne zalecały duchow ieństw u w strzym yw ać się od płacenia podatków , przew lekanie spraw y i w noszenie odw ołań do w szystkich m ożliw ych instancji. W noszone odw ołania dotyczyły zw łaszcza tych zagadnień, które były om aw iane w toku prac K om isji W spólnej w io sn ą 1960 r. Spośród w szystkich spraw w zakresie opodatkow ania K ościoła, w yw ołujących najw iększy spór, należy w ym ienić zw łaszcza opodatkow anie sem inariów z pow odu ponoszenia w ydatków na utrzym anie alum nów. Ponadto opodatkow anie diecezji z pow odu przekazyw ania sum do S ekretariatu K ardynała i Sekretarza E piskopatu, czy z pow odu w ypłat em erytur i zapom óg dla duchow ieństw a. Także pobieranie podatków - od lokali i m iejskiego, od pom ieszczeń zajm ow anych na dom y starców i przytułki /prow adzonych za z g o d ą w ładz/, czy też opodatkow anie podatkiem od nieruchom ości budynków , pozostających w bezpłatnym użytkow aniu jed n o ste k państw ow ych bądź Caritas. /Por. P ostęp o w a n ie odw oław cze, AA N 1587/R K /125/509, k. 360/.

(7)

188 H. PIETRZAK [6]

w ą13. W takiej sytuacji przysługiw ało podatnikow i praw o odw oła

nia od nowej decyzji.

Jeżeli jed n ak w toku postępow ania odw oław czego okazało się,

że zobow iązanie podatkow e ustalone zostało w kw ocie niższej,

dokonywano w ów czas uzupełniającego w ym iaru podatku. Tu rów

nież przysługiw ało podatnikow i odw ołanie, które było rozpatry

wane wraz z odw ołaniem od pierw otnego wym iaru.

Decyzja organu finansowego wyższej instancji, od której

w przepisanym term inie nie w niesiono odw ołania, staw ała się

decyzją ostateczną.

Kontynuując pow yższą myśl, należy podkreślić, że dopiero

od 1980 r., czyli od m omentu utw orzenia N aczelnego Sądu A dm i

nistracyjnego, na decyzję ostateczną w ydaną po w yczerpaniu toku

instancji przysługiw ała podatnikow i skarga do N S A 14. Zgodnie

z art. 210 k.p.a. od orzeczenia N SA m ogła być w niesiona rew izja

nadzw yczajna do Sądu N ajw yższego.

3. Realizacja należności w ynikających z wym iarów podatków

W kwestii realizacji należności podatkow ych należy zauważyć,

13 Z lektury w niesionych odw ołań m ożna w ysunąć dom niem anie, że raczej W ydział Finansow y w rozpatryw anych odw ołaniach nie w idział podstaw do zw olnienia konkretnej kościelnej osoby praw nej, czy fizycznej od w ym ierzonego podatku. Rzekom e tw ierdzenie o bezzasadności odw ołania dość często oparte było przez w ydział finansow y na poszlakach, które przyczyniały się do „obiektyw nego” obliczenia podatku. W yjątkow o często w opiniach w ydziału padało sform ułow anie „chcąc zm ylić w ładze o uzyskanym dochodzie” , czy też opinia jak o b y „tłum aczenie kurii je s t z gruntu fałszyw e i nieodpow iadające praw dzie” . N aturalnym był w ięc fakt, że ta k odgórnie przyjęte założenia nie przyczyniały się do „.obiektyw nego” rozstrzygnięcia odw ołania i raczej nie daw ały żadnych m ożliw ości dla je g o pozytyw nego rozpatrzenia. N iem al każde pism o kierow nika w ydziału ds. w yznań skierow ane do U rzędu ds. W yznań w celu w ydania decyzji ostatecznej zaw ierało ju ż na sam ym w stępie „dość jed n o zn acz n ą op in ię” , która w swej treści raczej nie dotyczyła m eritum sprawy, a odnosiła się do „w yolbrzym ionego” stosunku konkretnego podm iotu do w ładz finansow ych. P rzykładem m oże być tutaj pism o z dnia 13.03.1962 r. kierow nika W ydziału ds. W yznań do U rzędu ds. W yznań odnośnie do w niesionego odw ołania ks. K. od w ym iaru podatku dochodow ego za rok 1960 dokonanego przez Prezydium D zielnicow ej R ady N arodow ej W rocław Śródm ieście, W ydział Finansow y. Już w drugim zdaniu zaw ierało ono n astęp u jącą treść: „W odw ołaniu sw ym ks. K.. nie tylko podnosi „bezzasadność” opodatkow anych dochodów niektórych pozycji ale w napastliw y sposób atakuje m iejscow e czynniki za sam fakt w ym ierzenia podatku, porów nując do okresu hitlerow skiej okupacji” . /Por. Pism o Wydziału ds. Wyznań

we W rocławiu do U rzędu ds. Wyznań w sp ra w ie odw ołania o d w ym iaru p o d a tk u dochodow ego za 1960 r.. w niesionego p rz e z ks. K ., AAN 1587/11/64/34, k. 26-27/.

(8)

że w zrost w płat zobow iązań podatkow ych w konfrontacji ze w zro

stem zaległości w tym samym czasie był bardzo n isk i15. Był

to rezultat z jednej strony zw iększenia sum w ym ierzanych kościel

nym osobom praw nym i fizycznym , a z drugiej strony nierealnych

wym iarów, które przyczyniły się do takiego stanu rzeczy16.

W zrost w płat od kościelnych osób praw nych i fizycznych

w idoczny był w szczególności w podatkach terenow ych (poda

tek od nieruchom ości i podatek od lokali). W iązało się to przede

w szystkim z dokonanego ustaw ow o od 01.01.1963 r. połączenia

podatku od nieruchom ości z w płatam i na Fundusz G ospodar

ki M ieszkaniow ej. W płaty na ten fundusz do 1962 r. nie miały

charakteru podatku i nie były uw zględnione w danych za 1962 r.

Były one, w skutek liberalnej interpretacji przepisów do 1962 r.,

w praktyce rzadko pobierane od instytucji kościelnych. W podatku

dochodowym nastąpił nieznaczny spadek w płat od roku 196417.

Przechodząc do analizy konkretnych w płat, należy stw ierdzić,

że w zrost ten w ynikał przede w szystkim ze zw iększenia wpłat

podatków obciążających osobiście osoby duchowne. N atom iast

w opodatkow aniu kościelnych osób praw nych w ystępow ała ten

dencja p rzeciw na18. D latego też w dalszej części analizy wpłat

i zaległości w podatkach om ów iona będzie oddzielnie ta kw estia

odnośnie do kościelnych osób praw nych i fizycznych.

3.1. W płaty kościelnych osób prawnych

K onstrukcja podatków w okresie PRL, jak o ważki instrum ent

15 P rzyczyny' słabej realizacji w ym iarów podatkow ych w ynikały przede w szystkim ze szczególnie represyjnych zasad opodatkow ania, stosow anych w obec K ościoła i jeg o instytucji, które z resz tą nie odnosiły się do innych w yznań czy religii. /Por. N o ta tka w spraw ie

pro b lem ó w p o lity k i p o d a tk o w e j w stosunku do kleru i instytucji K ościoła rzym skokatolickiego,

A A N 1587/R K /125/507, k. 163/. O znacza to, że K ościół w okresie PRL by ł „szczególnie” traktow any przez aparat podatkow y.

'‘ N aturalnie należy zauw ażyć, że o w ysokości w płat tytułem podatków decydow ały także kurie, których stanow isko w tym w zględzie było zróżnicow ane. M ianow icie je d n e zabraniały płacenia podatków , inne zalecały częściow e płacenie ratalne, inne sugerow ały klerow i, aby aktyw nie zabiegał u w ładz o obniżkę, w zględnie um orzenie w ym iarów . /Por. N otatka

w spraw ie..., h m 1587/R K /125/507, k. 160/.

17 Por. Inform acja o stanie realizacji obow iązków podatkow ych przez instytucje kościelne i osoby duchow ne K ościoła rzym skokatolickiego, A A N 1587/R K /125/507, k. 184.

(9)

190 H. PIETRZAK [8]

politycznego oddziaływ ania na K ościół i jeg o instytucje, w yw o

ływ ała wiele opinii ujem nych i negatyw nych wśród podm iotów

podatkow ych19.

W niektórych grupach instytucji kościelnych w ystąpił w okre

sie PRL wyraźny, system atyczny spadek w ysokości w płat z tytułu

podatku dochodowego.

N ajbardziej nieregularnie w ykonyw ały swoje obowiązki podat

kowe zakony, przy czym tendencja radykalnego zm niejszenia się

w płat ujaw niła się w roku 1964. W płaty podatku dochodowego

przez zakony wyniosły: w 1962 r. - 6,1 min zł; w 1963 r. - 8,2 min

zł; w 1964 r. - 4,2 min zł i w 1965 r. - 4,4 min zł20.

Spadek w płat na podatek dochodow y w yraźny był także w die

cezjach, w 1962 r. w płaciły 4,8 min zł; w 1963 r. - 4,3 min zł;

w 1964 r. - 3,1 min zł, a w 1965 r.-2 ,2 min zł21.

W płaty sem inariów diecezjalnych na podatek dochodowy

w yniosły 0,8 m in zł w 1962 r., zaś w latach 1963-1965 wahały się

one corocznie w granicach m iędzy 0,3 a 0,4 min zł22.

Z kolei w płaty parafii na podatek dochodow y utrzym yw ały się

z m ałymi odchyleniam i na jednakow ym poziom ie (ponad 8 min zł

rocznie) i dopiero w 1965 r. zm niejszyły się o 1 min zł23.

Realizacja w płat tytułem podatku dochodow ego była bardzo

niska i w ynosiła 39% wym iaru. W ykazyw ała więc tendencję spad

kową. Tak w ięc podatek dochodowy, w ym ierzany kościelnym oso

19 K onstrukcja podatków , będąca w ynikiem represyjnej polityki fiskalnej stosow anej w obec K ościoła rzym skokatolickiego, stw arzała w o kresie PRL-u dość specyficzną atm osferę, zm ierzającą /zdaniem w ładz kościelnych/ do utraty bazy m aterialnej, będącej p o d sta w ą egzystencji, czy też zubożenia w ielu podm iotów podatkow ych /np. zakonów /, a w konsekw encji ich likw idacji /Por. N otatka w spraw ie..., A A N 1587/RK /125/507. k. 175/.

20 N ieregulam ość w płat w ynikała przede w szystkim z faktu, że po odebraniu zakonom m ajątków ziem skich oraz w iększych zakładów i przedsiębiorstw , zakony borykały się z dużym i trudnościam i finansow ym i /Por. Tam że, k. 178/.

21 Je d n ą z przyczyn tego spadku było, zdaniem w ydziałów finansow ych, ukryw anie przychodów i w ydatków , które w poprzednich latach spow odow ały opodatkow anie. W płaty np. rent i zapom óg, sum y przekazyw ane do S ekretariatu K ardynała, w ydatki na utrzym anie alum nów i zakonników , tw orzenie różnych funduszów przy kuriach itp. /Por. N otatka

w spraw ie..., A A N 1587/RK /125/507, k. 159/.

22 Por. In fo rm a cja o sta n ie realizacji obow iązków po d a tko w ych p rze z instytucje kościelne

i o soby duchow ne K ościoła rzym skokatolickiego, A AN 1587/R K /l 25/507, k. 4.

(10)

bom praw nym , zatracił swój zwykły, fiskalny charakter24. W pły

nęły na to zarów no przyjęte zasady opodatkow ania tym podat

kiem , jak i bardzo wysoki jego wymiar. Z pew nością przyczynił

się do tego także zdecydow anie negatyw ny stosunek hierarchii

kościelnej do płacenia tego podatku25. Jednakże owy negatyw ny

stosunek w yw ołany był złą i niespraw iedliw ą polityką podatkow ą

prow adzoną wobec K ościoła26, która narzucała w iele niepokoją

cych obow iązków podatkow ych.

Tendencja ta w zrosła w latach 1970-1972 i żadna kościelna

osoba praw na nie w płacała podatku dochodow ego naw et w poło

wie wym iaru (diecezje - 40% w ym iaru, parafie - 43,1% , zako

ny - 47,6% , a sem inaria nawet dziesiątej jeg o części - 7,4%) .

Co w ięcej, nie płacił w ogóle podatku dochodow ego i podatków

24 W licznych opiniach w ydziałów finansow ych padało stw ierdzenie, że podatek dochodow y „nie spełnia sw ojej roli ani fiskalnej, ani politycznej” . / Por. Inform acja o realizacji..., AAN 1587/RK /125/507, k. 70/.

25Por. Inform acja o realizacji..., A A N 1587/R K /125/507, k. 28.

26 Jednym z takich niepokojących obow iązków było narzucenie obow iązku prow adzenia ksiąg inw entarzow ych przez kościelne osoby praw ne. Z daniem E piskopatu Polski, który p rzeciw staw iał się tem u obow iązkow i w ysyłając liczne p ro m em oria do prem iera J. C yrankiew icza, spis stanow ić m iał przygotow anie do upaństw ow ienia w szelkiego m ajątku K ościoła i p rzejęcia go na w łasność przez Państw o Ludow e. /Por. P. Raina, K o śció ł w PRL.

K o śció ł katolicki a p a ń tw o w św ietle dokum entów 1945-89, t. II, L ata 1960-74, Poznan 1995,

s. 292/. Pow szechne zatem było nieprow adzenie ksiąg inw entarza, które przyczyniło się do w ym ierzania licznych grzyw ien oraz w ykonyw ania kar aresztu na osobach duchow nych. /Por. Inform acja o realizacji..., A A N 1587/RK /125/507, k. 28/. Do 22.07.1964 r. /tj. do dnia am nestii, która osłabiła naciski represyjne organów podatkow ych na proces zakładania ksiąg inw entarza/ w ydano 3 395 orzeczeń karnych za nieprow adzenie ksiąg inw entarza. Z tego 703 darow ano później na podstaw ie am nestii. Po am nestii do dnia 30.06.1965 r. ukarano z tego tytułu dalsze 1 023 osoby. /Por. Inform acja o realizacji zobow iązań po d a tko w y ch o d instytucji

kościelnych i kleru rzym sko-katolickiego, A A N 1 5 8 7 /R K /l25/507, k. 42/. Pom im o

stosow ania pow yższych sankcji, proces niezakładania ksiąg inw entarza nasila! się jeszcze bardziej. Przykładem m o g ą być tutaj dane w ydziałów finansow ych, z których ja sn o w ynika, że do końca czerw ca 1966 r. zaledw ie 1 596 parafii i 51 zakonów założyło i prow adziło księgi inw entarzow e. N atom iast ju ż rok później ilość ta zm niejszyła się w parafiach o 72 i w zakonach o 21 od tej, ja k a była w tym sam ym okresie 1966 r. /Por. Inform acja o realizacji..., AAN 1587/R K /125/507, k. 29/.

(11)

192 H. PIETRZAK [10]

terenow ych K U L27.

Roczne w płaty podatku gruntow ego od instytucji kościelnych

wyniosły ok. 1 min zł. Nie są to więc sumy, które m iałyby istotne

znaczenie dla analizy realizacji obow iązków podatkow ych28.

Z kolei realizacja podatków terenow ych, z w yjątkiem sem i

nariów diecezjalnych i zakonów, posiadających duże budynki,

nie stanow iła pow ażniejszego problem u. W ładze kościelne w zasa

dzie przestały ju ż podatki te kw estionow ać i na ogół je płaciły.

Diecezje zapłaciły w latach 1960-1961 praw ie cały w ym iar tych

podatków, a parafie 81% wym iaru. Gorzej płaciły zakony 69%,

zw łaszcza te, które zajm ow ały bardzo duże budynki, prow adziły

szkoły, przytułki itp., oraz zakony kontem placyjne29.

W tych przypadkach kwoty podatków były w ysokie, sięgające

nieraz kilkudziesięciu tysięcy złotych rocznie (a czasem i w ięcej).

Zakony m iały ogrom ne trudności w w yw iązyw aniu się z

opodat-27 B e zp o śred n ią p rzy czy n ą takiego stanu rzeczy były spory, ja k ie na tle tego podatku w yw oływ ała u trata zw olnień od podatku pow odująca opodatkow anie parafii z pow odu odbudow y i budow y kościołów , instalacji ołtarzy, dzw onów , organów i innych urządzeń kościelnych. Także opodatkow anie sem inariów duchow nych z pow odu ponoszenia kosztów utrzym ania alum nów . Ponadto opodatkow anie zakonów z pow odu utrzym ania zakonników , a także diecezji z pow odu utrzym ania księży niezdolnych do pracy. /Por. Inform acja

0 realizacji..., A A N 1587/RK /125/507, k. 58/. W tym ostatnim przypadku państw o

nie interesow ało się eg zy sten cją całej rzeszy duchow nych em erytów , którzy do 01.05.1980 r. nie byli objęci u b ezpieczeniem i jed y n ie m ogli liczyć na utrzym anie, jak ie oferow ał im np. zakon. Taka sytuacja po p arta została in terp retacją Z akładu U bezpieczeń Społecznych, który w okólniku z dnia 25.02.1965 r. w yjaśnił, że ubezpieczeniu społecznem u p o d leg ają ci duchow ni i zakonnicy, którzy są pracow nikam i w rozum ieniu dekretu o państw ow ym zaopatrzeniu em erytalnym z tytułu zatrudnienia w ykonyw anego na podstaw ie um ow y o pracę poza o rg an izacją ko ścieln ą i zakonem oraz w prow adzonych przez te instytucje szkołach, które m a ją upraw nienia szkół państw ow ych. Z tytułu zatrudnienia w instytucjach kościelnych 1 zakonnych lub ich zakładach pracy duchow ni i zakonnicy nie podlegali ubezpieczeniu. Tak sam o nie podlegały ubezpieczeniu osoby /duchow ne i zakonne/ nauczające religii bez zaw artej um ow y z prezydiam i rad narodow ych. Z kolei Sąd N ajw yższy, rozpatrując kw estię p raw n ą co do stosunku pracy zakonnika w instytucjach kościelnych i zakonnych, podjął dnia 21.06.1965 r. uchw ałę /sygn. akt 111-21/65/, w której w yjaśnił, że praca duchow nych /także proboszczów i biskupów /, nie w ynika ze stosunku pracy lecz pow ołania tych osób. W tej sam ej uchw ale Sąd, zgodnie ze stanow iskiem Z U S, uznał, że zakonnicy zatrudnieni w szkołach prow adzonych przez zakony, a m ających upraw nienia szkół państw ow ych, p o zo stają w stosunku pracy. Tym sam ym w ięc, Sąd N ajw yższy podw ażył w łasną, g en eraln ą tezę, że zakonnik nie pozostaje w stosunku pracy, je śli pracuje w instytucjach kościelnych lub zakonnych i w praktyce usankcjonow ał dw oiste traktow anie zakonników /Por. Inform acja

o realizacji..., A A N 1587/RK /125/507, k. 65/.

28 Por. In fo rm a cja o stanie..., AA N 1 5 8 7 /R K /l25/507, k. 4 i n. 2 ,Por. Tam że, k. 5.

(12)

kowania, poniew aż nie m iały na to środków i w w ielu przypad

kach rzeczyw iście poza sam ym budynkiem nie ujaw niono innego

m ajątku, w ystarczającego na pokrycie podatków 30.

W latach późniejszych jeszcze bardziej pogorszył się stopień

realizacji podatków terenow ych od niektórych zakonów. Przyczy

n ą takiego stanu rzeczy był spadek m ożliw ości zarobkow ej zakon

ników poza zakonem , a to pociągnęło za sobą szersze stosowanie

w yższych staw ek podatkow ych, przew idzianych dla osób niepra

cujących najem nie31.

Najgorzej płaciły te podatki sem inaria duchowne - 30% w ym ia

ru. Niski w skaźnik płatności tych podatków w ynikał niew ątpliw ie

z niespraw iedliw ego zaliczenia budynków zajętych na cele szkolne

i internaty do kategorii lokali użytkow ych. W tej kategorii podat

ki terenow e wym ierzane były od wysokiej w artości czynszow ej,

gdyż czynsze za lokale użytkow e były znacznie wyższe od czyn

szów za lokale m ieszkalne. Tak więc, za zajm ow ane duże budynki

sem inaria opodatkow ane były sumam i, które w ahały się od kilku

nastu do kilkuset tysięcy złotych rocznie, co było niem ożliwym

do uiszczenia. Sem inaria w łasnego m ajątku i dochodów me miały,

dlatego też adm inistracja kościelna żądała dla nich zwolnień, tak

ja k dla szkół państw ow ych32. Z oczyw istych względów, bo zgod

nie z przepisam i, pom ieszczenia sem inaryjne, podobnie ja k szkół

państw ow ych, pow inny być zwolnione od podatku33, natom iast

internaty pow inny być traktow ane tak ja k lokale m ieszkalne. Tak

więc w św ietle w skazanych argum entów wym ierzane seminariom

duchownym podatki były w ysokie, a egzekucja utrudniona.

Podatki terenow e były rów nież źle płacone przez kościel

ne osoby praw ne na Ziem iach Zachodnich i Północnych, które

nie były w łaścicielam i zajm ow anych nieruchom ości. W prawdzie

30 G łó w n ą p rzy czy n ą takiego stanu b y ł niew ątpliw ie fakt, że zakony nie były ju ż w łaścicielam i użytkow anych przez nich gruntów przyklasztornych, poniew aż przeszły one na w łasność państw a na m ocy ustaw y z dnia 20.03.1950 r. o p rzejęciu p rz e z P aństw o

dóbr m artw ej ręki /D z. U. z 1950 r., N r 9, poz. 87/.

31 Por. In fo rm a cja o sta n ie realizacji obow iązków po d a tko w y ch p rze z instytucje kościelne

i osoby duchow ne K ościoła rzym skokatolickiego , A A N 1587/R K /125/508, k. 2.

32 Por. In fo rm a cja o realizacji..., AA N 1587/R K /125/497, k. 118 i n.

33 Pogląd ja k o b y instytucje kościelne, zw łaszcza zakony i diecezje, były organizacjam i społecznym i m iał sw ój praktyczny w yraz w latach 1957-1958, kiedy to instytucje kościelne były traktow ane ulgow o i korzystały ze zw olnień takich, ja k ie przysługiw ały organizacjom społecznym . /Por. In fo rm a cja o realizacji..., A A N 1587/R K 1125/50” 7, k. 56/.

(13)

po w prow adzeniu w roku 1964 obow iązku opłacania podatku

od nieruchom ości z tytułu bezum ow nego użytkow ania nierucho

m ości stanow iących własność państw a zarządzono rów nocześ

nie zaniechania w ym iaru tego podatku, jeśli instytucje kościelne

uzyskały decyzje o bezpłatnym użytkow aniu, w zględnie zaw arły

um owę dzierżawy. Jednak ten proces zaw ierania um ów nie prze

biegał tak ja k zakładano i podatek od nieruchom ości był w ym ie

rzany. Tak samo nie były zaw ierane um owy najmu. K ościelne

osoby praw ne podatku tego nie chciały płacić, poniew aż żądały

rów noupraw nienia, a więc zw olnienia od tych podatków, które

przysługiw ały organizacjom społecznym 34.

Jeśli chodzi o realizację podatku dochodow ego przez instytucje

kościelnie, to płacony on był nieporów nyw alnie gorzej niż podat

ki terenowe. W samym roku 1961 ściągnięto: od diecezji - 64%

wym iaru; od parafii - 37%; od zakonów tylko - 19%; od sem ina

riów duchow nych zaledw ie - 15%35.

Tak więc analiza w płat podatków przez kościelne osoby praw ne

przedstaw iała się dość niejednorodnie.

3.2. W płaty kościelnych osób fizycznych

Kościelne osoby fizyczne w porów naniu z osobami praw nym i

w ykonyw ały obow iązek podatkow y dość dobrze. W edług danych

U rzędu ds. W yznań w latach 1962-65 w płaciły one (bez podat

ku od w ynagrodzeń) łączną kwotę 230,6 m in zł, w tym podatku

dochodow ego 174,4 m in zł i podatku gruntow ego 52,5 m in zł.

Podatkiem dochodow ym objętych było 12 000 osób duchownych,

w tym ok. 5 500 w ikariuszy i rektorów kościołów. N atom iast w pła

ty na podatki terenow e w ynosiły 3,6 m in zł36.

Bardzo duża grupa osób płaciła podatek od w ynagrodzeń.

D otyczyło to biskupów i kleru zatrudnionego jak o funkcjona

riusze w kuriach i sem inariach bądź w różnych zakładach opieki

34 Istniał olbrzym i problem z w yw iązyw ania się kościelnych osób praw nych z zobow iązań w ynikających z opodatkow ania podatkiem od nieruchom ości i lokali od sal katechetycznych p rzekształconych /bez zgody w ładz/ na kaplice. O czyw iście zdaniem w ydziałów finansow ych była to je d n a z prób „uchylania się” od płacenia podatków terenow ych. /Por. Inform acja

o realizacji..., A A N 1587/R K /125/507, k. 57/.

35 Por. In fo rm a cja o spraw ie..., AA N 1587/R K /l 25/491, k. 41. 36Por. In fo rm a cja o sianie..., AA N 1587/R K /125/507, k. 10.

(14)

[13]

POSTĘPOWANIE I EGZEKUCJA PODATKOWA 195

społecznej i zdrow ia, a pobierających w ynagrodzenie na po d

staw ie list płac. O soby te podlegały opodatkow aniu podatkiem

od w ynagrodzeń na rów ni z osobam i św ieckim i. Skala podat

ku od w ynagrodzeń była n iższa od skali p odatku dochodow ego

i naw et ze zw yżk ą dla sam otnych sięgała najw yżej 18% zarobku,

dlatego duchow ieństw o kurialne i sem inaryjne było faktycznie

obciążone podatkiem o połow ę niższym niż duchow ni pełniący

funkcje proboszczów , w ikariuszy i rektorów kościołów 37. Z regu

ły dane statystyczne U rzędu ds. W yznań pom ijały w ysokości

w płat z tytułu podatku od w ynagrodzeń, poniew aż me m ożna

ich było statystycznie w yodrębnić. O tóż kurie, sem inaria itp.

w płacały w jed nej kw ocie podatek od w ynagrodzeń zarów no tej

grupy kleru, ja k i zatrudnionych osób św ieckich. D latego też

szacunkow o podatek od w ynagrodzeń kleru stanow ił sumę rzędu

1 m in zł38.

W roku 1966 w płaty w ynosiły łącznie 31,0 min zł, z tego przy

jęto 15,5 m in zł jak o w płaty należne od gospodarstw probosz

czow skich z tytułu podatku gruntow ego i funduszu grom adzkiego

3,3 m in zł.

N a ogół popraw nie były spłacane podatki od osobistych docho

dów duchow nych, tj. dochodowy i zobow iązania pieniężne

od gospodarstw proboszczow skich. N ie było tam zjaw iska m aso

wego zalegania ani ew entualnych oporów w w yw iązyw aniu się

z opodatkow ania. W płaty podatku dochodow ego od duchownych

z tytułu posług religijnych w latach 1964-66 były w yższe o 10,0

min zł w stosunku do lat 1952-60. Był to rezultat system atycznego

urealniania podstaw opodatkow ania proboszczów na bogatszych

parafiach39.

Tak więc w płaty podatków obciążających księży osobiście

przedstaw iały się znacznie lepiej niż w płaty podatków obciąża

jących kościelne osoby praw ne. Osoby duchowne z tytułu podat

ku dochodow ego od swych osobistych dochodów w płaciły 94%

w ym ierzonych sum, z tytułu podatku gruntow ego - 97% i z tytułu

37 P orów nanie kw ot płaconego podatku od w ynagrodzeń z kw otam i podatku dochodow ego od tych sam ych sum zarobków w skazuje, że podatek dochodow y stanow ił m niej więcej dw ukrotnie w yższe obciążenie. /Por. O podatkow anie duchow nych p o d a tkiem o d wynagrodzeń, AAN 1587/R K /125/507, k. 23/.

38 Por. In fo rm a cja o stanie..., A A N 1587/R K /125/507, k. 11. 39 Por. Tamże, k. 11.

(15)

podatków terenow ych - 89%. W płaty kościelnych osób fizycz

nych w podatku dochodowym system atycznie rosły40.

3.3. Z aległości podatkow e

Jeżeli zobowiązanie podatkowe nie zostało wykonane w ozna

czonym term inie, należność określona zobowiązaniem stawała się

zaległością41.

Stan zaległości kościelnych osób praw nych i fizycznych

na koniec 1965 r. w yniósł 291,5 m in zł, z czego przypada

ło na podatek dochodowy 226,3 min zł, a na podatki terenowe

63,0 m in zł. W szczególności: sem inaria diecezjalne - 54,1 min

zł, parafie - 102,6 min zł, zakony - 82,1 min zł42. Z tego zaległo

ści podatkow e kościelnych osób fizycznych w ynosiły 17,5 min

zł w podatku dochodowym , w podatku gruntow ym 2,0 m in zł

i 1,2 m in zł w podatkach terenowych. Czyli łącznie 20,7 min zł43.

Zaległości tej wysokości nie m iały istotnego znaczenia dla ana

lizy realizacji. Taka proporcja zaległości kościelnych osób fizycz

nych w porów naniu z w ym ierzonym i podatkam i stanow iła ogólną

praw idłow ość w ystępującą rów nież u podatników św ieckich44.

W latach 1963-65 w zrost zaległości podatkow ych wynosił:

54,2 min zł w roku 1963; 37,8 m in zł w roku 1964 i 15,4 m in zł

w 1965 r. W zrost zaległości podatków dochodow ego i terenow ych

był podobny i w sumach globalnych w ynosił w podatku docho

dowym 36,3 min zł w 1963 r.; 28,9 m in zł w 1964 r. i 12,0 m in zł

w 1965 r.45.

40 Przykładem m o g ą być tutaj dane kierow nika W ydziału F inansow ego m. W arszaw y z dnia 12.09.1966 r., z których w ynikała ow a system atyka w zrostu. M ianow icie w 1962 r. w płaty w podatku dochodow ym w ynosiły - 40,4 m in zł, natom iast ju ż w 1962 r. - kw ota ta w zrosła aż do 45,4 m in zł. /Por. Inform acja o sianie..., A A N 1 5 8 7 /R K /l25/507, k. 11/.

41 Szerzej na ten tem at por. K. O strow ski, System p o d a tk o w y PRL, K raków 1971, s. 81. N ależy zauw ażyć, że zaległości podatkow e do 1953 r. zaistniały na skutek w adliw ie stosow anej polityki tzw. dom iarów. /Por. P ism o Prezydium W ojewódzkiej R ady N arodow ej

w Ł o d zi do U rzędu ds. Wyznań w spraw ie um orzenia za le g ło ści po d a tko w ych o d duchow nych,

A A N 1587/11/47/1275, k. 3.

42 Por. In fo rm a cja o stanie..., A A N 1 5 8 7 /R K /l25/507, k. 185. 43 Por. Tam że, k. 186.

44 Z porównania wpłat z przytoczonymi zaległościami jasn o wynikało, że pozostawały one w przybliżeniu /podobnie ja k osób świeckich/ w stosunku proporcjonalnym . /Por. Tamże, k. 186/.

(16)

W układzie terenow ym zaległości koncentrow ały się głównie

w m iastach: W arszawie - 69,9 m in zł; K rakow ie - 26,6 m in zł;

Poznaniu - 12,2 min zł; W rocławiu - 10,1 m in zł.

Krańcow o w ysokie sum y zaległości w ystępow ały na koniec

1965 r. w następujących województwach: bydgoskim - 38,6 min

zł; w arszaw skim - 22,8 m in zł; katow ickim - 18,8 min zł; gdań

skim 16,1 m in zł; krakow skim 14, 2 m in zł; poznańskim

-12,2 min zł.

N ajm niejsze natom iast zaległości w ystępow ały w tym okre

sie w następujących wojew ództw ach: koszalińskim - 3,3 min zł;

szczecińskim - 1,9 m in zł; w rocław skim - 4,7 m in zł46.

N iskie sumy zaległości nie św iadczą w tym przypadku o sprę

żystym egzekw ow aniu należności państw a od jednostek kościel

nych. Gdy się porów na w płaty z przytoczonym i zaległościam i,

to okaże się, że pozostają one w przybliżeniu w stosunku propor

cjonalnym 47.

Nie należy zatem na podstawie tylko niskiego stanu zaległości

oceniać prawidłowości polityki fiskalnej danego województwa.

Niektóre pozycje zaległości powstały kilka lat wcześniej, obcią

żając niezm iernie konto tych samych instytucji kościelnych. Były

to przede wszystkim podatki terenowe i dochodowy, wymierzane

seminariom i zakonom. Obu grupom podatników nałożono wysoki

wym iar za użytkowanie dużych powierzchni lokali (sale wykładowe,

internaty, siedziby zgromadzeń), a do podstaw przychodu zaliczono

wydatki na wyżywienie alumnów i zakonników. Natomiast w podat

kach parafialnych znaczne sumy zaległości pochodziły z opodatko

wania budownictwa sakralnego względnie remontów kościołów48.

Z kolei stan zaległości na koniec 1971 r. w ynosił 419,8 min zł,

nie licząc KUL w podatku dochodow ym (29,5 min zł), a za lata

1967-1970-10 min zł i podatkach terenow ych 16,3 min zł. N aj

w iększe zaległości istniały w podatku dochodow ym 332,6 min zł

(czyli 80% ogólnej sumy), z czego znaczna w iększość przypadała

na parafie i zakony. Sumy zaległości nie rozkładały się rów no

m iernie na w szystkie kościelne podm ioty podatkow e i w prze

liczeniu na poszczególnych zalegających najpow ażniejsze kwoty

“ Por. Tam że, k. 29.

47 Por. Inform acja o sta n ie..., A A N 1 5 8 7 /R K /l25/507, k. 5. 48 Por. Tam że, k. 5 i n.

(17)

zaległości ciążyły na diecezjach i sem inariach duchownych. R ocz

nie przybyw ało ok. 40,0 min zł nowych zaległości. Sprawa więc i

od tej strony w zrastała do rangi problem u.

Także niew łaściw e ustalanie podstaw y opodatkow ania, a więc

i w ysokości podatku dochodow ego, w w ielu przypadkach pow o

dowało zw iększenie się nieściągalności zaległości podatkow ych49.

M ożna pow iedzieć, że w tej kw estii dopiero w roku 1971 proces

narastania zaległości uległ zaham ow aniu, poniew aż w w iększym

rozm iarze zaczęto stosować um orzenia. M ianow icie ju ż w 1971 r.

um orzono łącznie 28,2 min zł, z tego podatku dochodow ego para

fiom 12,5 m in zł i zakonom 9,1 min zł. W latach w cześniejszych

ulgi w postaci um orzeń były stosunkow o niew ielkie.

W ydziały finansowe twierdziły, że dla zm niejszenia zaległości

w podatkach należy wzm óc postępow anie egzekucyjne po uprzed

nim zebraniu inform acji odnośnie do posiadanych ruchom ości,

by prow adzona egzekucja dała odpow iednie efekty50.

4. Egzekucja z tytułu zaległości podatkow ych

W m om encie kiedy należność określona zobow iązaniem pod at

kowym staw ała się zaległością, której nie m ożna było w yegze

kwować, w ów czas taka zaległość podlegała przym usow em u ściąg

nięciu w trybie egzekucji51.

Egzekucja z tytułu zaległości podatkow ych m iała na celu zabez

pieczenie rzeczyw istego w ykonania obow iązków w ynikających

z dyspozycji adm inistracyjnej przez zastosow anie środków przy

m usow ych bezpośrednio przez organy finansow e52.

W przypadku kościelnych osób praw nych i fizycznych brak

efektyw nego w yw iązyw ania się z zobow iązań podatkow ych

w yw ołany z łą polityką podatkow ą stosow aną przez organa podat

kowe wobec K ościoła, a więc „nierealnym i” kwotami wym iarów

49 Por. Wymiar i realizacja należności w p o d a tk u dochodow ym p rz e z fizy c zn e osoby

duchow ne, A A N 1587/RK /125/509, k. 345.

50Por. P ostępow anie..., A A N 1 5 8 7 /R K /l25/509, k. 363. 51 Por. K. O strow ski, System p o d atkow y..., s. 81.

(18)

podatkow ych53, a zatem brak zaplecza finansow ego, przyczyniał

się do ściągania zaległości podatkow ych w drodze egzekucji54.

M ożna śmiało pow iedzieć, że w iększa część należności podat

kowych kościelnych osób praw nych realizow ana była w drodze

egzekucji. N atom iast w stosunku do kościelnych osób fizycz

nych, ze w zględu na bardziej pozytyw ne w ypełnianie obowiązków

podatkow ych, egzekucję stosow ano rzadziej55.

Zgodnie

z w ytycznym i M inisterstw a Finansów

z dnia

10.08.1959 r. odnośnie do egzekucji zaległości podatkow ych koś

cielnych osób praw nych i zakonów 56, zaległości były w pierwszym

rzędzie ściągane z kont bankow ych i w ierzytelności pieniężnych57.

Przy w iększych kw otach zaległości, niezależnie od skierowania

egzekucji do kont bankow ych i w ierzytelności, należało zabezpie

czyć na m ajątku nieruchom ym kościelnych osób praw nych, jeżeli

były one w łaścicielam i takiego m ajątku58.

Z kolei egzekucję z ruchom ości M inisterstw o Finansów zaleciło

stosować w ów czas, gdy zajęcie i sprzedaż dotyczyło takich przed

miotów, ja k np. samochody, pianina, telewizory, aparaty radiowe

itp. W innych przypadkach należało pow strzym ać się od egzekucji

co do ruchom ości59.

53 Z reguły stosow ano w obec kościelnych osób praw nych i fizycznych m etody egzekucyjne przew idziane dla podatników złośliw ych i niepew nych. /Por. Stanow isko E piskopatu P olski

w spraw ach fin a n so w y c h w zw ią zku z p row adzonym i rozm ow am i na P o d ko m isji F inansow ej,

A A N 1587/RK /125/490, k. 117/.

54 Szerzej por. Pism o Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Łodzi do Ministerstwa

Finansów w sprawie poboru zobowiązań podatkowych duchownych, AA N 1587/11/47/1275, k. 5-6.

55 Por. Inform acja o stanie..., A A N 1 5 8 7 /R K /l25/507, k. 8.

56 Por. Wytyczne M inisterstw a F inansów , /A A N 1587/125/491, k.77-79/.

57 „Przy egzekucji z rachunku bankow ego organ egzekucyjny przesyłał placów ce bankow ej, w której zobow iązany posiadał rachunek, zaw iadom ienie o zajęciu w ierzytelności, w ynikającej z posiadania rachunku, do w ysokości egzekw ow anej należności i w zyw ał bank, aby bez zgody organu egzekucyjnego nie dokonyw ał w tych granicach w ypłat i przekazał z a ję tą kw otę organow i egzekucyjnem u lub bezpośrednio w ierzycielow i. N atom iast przy egzekucji z w kładów oszczędnościow ych organ egzekucyjny, dokonujący zajęcia w kładu przez odebranie książeczki oszczędnościow ej, a następnie w granicach przekraczających kw otę w o ln ą od egzekucji, realizow ał w kład do w ysokości egzekw ow anej należności. Jeżeli odebranie książeczki było niem ożliw e, organ egzekucyjny postępow ał analogicznie, ja k przy egzekucji z rachunku b ankow ego” . /Por. K. O strow ski, System podatkow y..., s. 83/.

S8M inisterstwo Finansów zaleciło organom finansowym kierowanie egzekucj i do nieruchomości wówczas, jeżeli dłużnik podatkowy, zdaniem M inisterstwa, „celowo” nie grom adził żadnych pieniędzy na kontach. /Por. Notatka w sprawie..., AAN 1587/R K /l25/507, k. 198/.

(19)

O m aw iane w ytyczne M inisterstw a Finansów z

1959 r.

nie zaw ierały jed n ak zakazu prow adzenia czynności egzekucyj

nych w pom ieszczeniach objętych klauzurą, ani też nie przew idy

w ały specjalnego trybu postępow ania przy tych czynnościach60.

W razie natom iast konieczności dokonania czynności egzeku

cyjnych w takich pom ieszczeniach należało wziąć pod uwagę,

że osoby zakonne, będąc zw iązane regułam i zakonnym i, praw do

podobnie zw rócą się do organów egzekucyjnych o w strzym anie

się z przeprow adzenia czynności do czasu uzyskania od swoich

władz zakonnych odpowiedniej dyspensy. Zdaniem M inisterstw a

Finansów, należało im to um ożliw ić61. G dyby się jedn ak okaza

ło, że osoby zakonne działały jedynie na zwłokę, aby w ten spo

sób uniem ożliw ić dokonanie czynności egzekucyjnych lub usu

nąć m ienie, które m ogło być zajęte, w ów czas organ egzekucyj

ny, po uprzednim poinform ow aniu przew odniczącego prezydium

powiatowej (m iejskiej) rady narodowej o stanie rzeczy, dokony

wał zaleconych czynności62.

O zam iarze skierow ania egzekucji do m ajątku kościelnych osób

praw nych, zakonów lub osób duchow nych kierow nik w ydziału

finansow ego pow inien poinform ow ać przew odniczącego prezy

dium wojew ódzkiej rady narodow ej. Rów nież należało poinfor

mować przew odniczącego rady narodowej o przebiegu egzekucji,

a w razie napotkania oporu kierować się wskazów kam i, udzielo

nymi przez przew odniczącego.

Jeżeli opodatkow anie całości dochodu zakonnej osoby prawnej

nastąpiło tylko dlatego, że zużyła ona część dochodów na utrzym a

nie osób zakonnych, organ finansowy, w porozum ieniu z

wydzia-60 W ydziały finansow e w w ielu przypadkach tw ierdziły, że do d atk o w ą trudnością egzekucji w zakonach była klauzura, k tó rą „rzekom o” adm inistracja zakonów w ykorzystyw ała dla udarem nienia egzekucji zaległości podatkow ych. /Por. Inform acja o realizacji zobow iązań

p o d a tko w y ch o d instytucji kościelnych i kleru rzym skokatolickiego, AA N 1 587/R K /125/507,

k. 30/.

41 N ależy zauw ażyć, że każdy przypadek takiej egzekucji w ym agał uprzednich decyzji politycznych i przeprow adzony był przy odpow iednim zabezpieczeniu m ilicyjnym /Por.

Inform acja o sta n ie..., A A N 1587/R K /125/507, k. 9/.

62 W ydziały finansow e twierdziły, że na ogół instytucje kościelne przerejestrow yw ały używane sam ochody na nazw iska osób fizycznych, w w yniku czego nie m ożna było zajm ow ać tych sam ochodów w drodze egzekucji za zaległości podatkow e należne od kościelnej osoby prawnej. /Por. Wytyczne M inisterstw a F inansów z dnia 10.08.1959 r. odnośnie egzekucji

(20)

łem ds. w yznań, m ógł ograniczyć pobór należności tylko do kwoty,

jaka przypadała od sum wydanych na utrzym anie osób zakonnych,

a pobór reszty zaległości mógł odroczyć bądź um orzyć. W zako

nach kontem placyjnych m ożna było, w uzasadnionych przypad

kach, um orzyć naw et całość podatku dochodow ego w ym ierzonego

z racji utrzym ania osób zakonnych.

N atom iast jeżeli opodatkow anie kościelnej osoby prawnej

(np. parafii, diecezji) nastąpiło tylko na skutek tego, że zużyła ona

część dochodów na budowę, przebudow ę lub odbudow ę kościo

łów, albo adaptację budynków na cele sakralne, podatek dochodo

wy pow inien być w ym ierzony od całości dochodów, a jeśli koś

cielna osoba praw na w niosła podanie o zastosow anie ulg w spła

cie bądź um orzenie podatku, podanie takie w raz z aktam i sprawy

i w nioskiem prezydium w ojewódzkiej rady narodowej należało

przedstaw ić M inisterstw u Finansów, które w ydaw ało stosowne

dyspozycje. Jeśli jednak na dokonanie takiej inw estycji przepisy

w ym agały uprzedniego zezw olenia w ładzy państw ow ej, wówczas

w opinii do spraw y należało podać, czy dana inw estycja dokonana

została za zezw oleniem , czy sam ow olnie63.

Zasadniczym problem em był jedn ak zakres i kierunek egzekucji,

szczególnie w stosunku do kościelnych osób praw nych, np. zako

nów 64. Blokada kont bankow ych nie zaw sze była skuteczna, gdyż

prow adziło to do przejścia instytucji kościelnych na obroty gotów

kowe z pom inięciem banku65. Z resztą jeśli chodzi o zakony, to one

przew ażnie nie m iały otw artych kont bankowych. W przypadku

przejścia instytucji kościelnych na gospodarkę finansow ą egzeku

cja gotówki staw ała się w ręcz niem ożliwa. W ydziały ds. wyznań

63 Por. Tam że, k! 79.

“ N ależy zauw ażyć, że zalecenia U rzędu ds. W yznań dla aparatów terenow ych zaw ierały liczne dyrektyw y w zakresie w zm ożenia kontroli gospodarki finansow ej zakonów . W tym celu należało stanow czo egzekw ow ać podatki od zakonów nielojalnych i zajm ujących reakcyjną i w ro g ą postaw ę /np. od tych, które nie dopuszczały do nadzoru państw ow ego w yższych sem inariów duchow nych, a także w szerszym zakresie stosow ać przepisy karnoskarbow e. /Por. W nioski U rzędu ds. Wyznań, AA N 1587/R K /125/507, k. 182/.

65 P rzyczyną w yjścia z ta k ą pro p o zy cją ze strony W ydziałów ds. W yznań była sugestia ja k o b y instytucje kościelne przestały lokow ać środki na rachunkach bankow ych. By ukryć posiadane środki pieniężne przed eg zek u c ją lokow ały je w różnych m iejscach, nie w yłączając hasłow ych k siążeczek oszczędnościow ych. C o w ięcej, sugerow ano, że w iele rozliczeń m iędzy instytucjam i kościelnym i odbyw ała się „z ręki do ręki” , a w ięc poza rachunkow ością i kasą. W ten sposób uniem ożliw iano w ykonanie egzekucji w drodze zajęcia gotów ki. /Por.

(21)

proponow ały nawet kwestię przym usow ego nałożenia na kościel

ne osoby praw ne i fizyczne obow iązku posiadania kont banko

wych i grom adzenia gotówki na tych kontach66.

W wyniku zaistniałych trudności zaczęto pow szechnie stosować

zabezpieczenie hipoteczne należności podatkow ych na nierucho

m ości, poszerzone o sukcesywne przejm ow anie tych nierucho

mości za zaległe podatki67. Czynność ta m iała m iejsce najczęściej

po uprzednim „w łaściwym ” w ytypowaniu obiektów do przejęcia68.

Podobnie zresztą postępow ano z parafiam i, w przypadku któ

rych egzekucję kierow ano m.in. do gruntów, stanow iących bene

ficja proboszczow skie. N atom iast na Ziem iach Zachodnich sto

66Por. N o ta tka w spraw ie..., A A N 1587/R K /125/490, k. 80.

67 E gzekucja z nieruchom ości uw ażana była przez w ydziały finansow e za najskuteczniejszą form ę egzekucji. B yła ona je d n a k długa i trudna, p o n iew aż w ym agała postępow ania sądow ego. P ostępow anie toczyło się niejednokrotnie kilka lat zanim nastąpiło w ydanie przez sąd praw om ocnej decyzji o przejęciu nieruchom ości. P rzykładem m oże być tutaj spraw a p rzejęcia m ajątku rolnego sem inarium w arszaw skiego w C zubinie, która trw ała 6 lat. /Por.

Inform acja o realizacji. AA N 1587/R K /125/507, k. 30; Szerzej por. W yrok Sądu N ajw yższego

z dnia 29.09.1969 r., O SN z 1969 r., z. II, poz. 12/. O czyw istym by ł fakt, że kościelne osoby praw ne bądź fizyczne, będące w łaścicielam i nieruchom ości, m ając ku tem u praw o, z reguły odw oływ ały się do w szelkich instancji procesow ych, co przedłużało zakończenie egzekucji. W ydziały finansow e skarżyły się w takich przypadkach na przew lekłość postępow ania w yw ołany stosow aniem „kruczków praw nych” oraz o p ieszało ścią sądu. Jednak ta niezadow alająca działalność sądów w tych spraw ach w yw ołana była trudnościam i, jak ie natrafiały one p rzy ich rozpatryw aniu. N ajw ięcej sporów pow staw ało na tle dezaktualizacji zapisów w księgach w ieczystych, na skutek czego pow staw ały w ątpliw ości, czy konkretny podm iot podatkow y był w łaścicielem konkretnej nieruchom ości. Pom im o jed n ak takich kom plikacji procesow ych, dokonyw ano corocznie w ielu egzekucji z nieruchom ości. M ianow icie dane statystyczne U rzędu ds. W yznań w ykazują, że w roku 1960, tylko w stosunku do sam ych kościelnych osób praw nych, egzekucję do nieruchom ości skierow ano w 47 przypadkach /nie licząc egzekucji do nieruchom ości K U L/, w tym do czterech diecezji, czterech sem inariów , 31 parafii i 8 zakonów . Z tego w 27 przypadkach egzekucję doprow adzono do k ońca w tym sam ym roku. Przejęto osiem budynków m ieszkalnych, dw a place niezabudow ane oraz 82,6 ha gruntów rolnych. N ależy stw ierdzić, że je ż e li chodzi o grunty, to stanow iły one w w iększości gospodarstw a proboszczow skie. Przejm ow anie ich następow ało za podatki w ym ierzane parafiom . P arafie bow iem , poza budynkam i kościelnym i, p lebaniam i i gospodarstw am i rolnym i proboszczów nie posiadały w zasadzie innego m ajątku nieruchom ego, nadającego się do przejęcia. /Por. Inform acja o stanie..., AA N 1587/R K /l 25/507, k. 9/.

68 Przejm ow ano nieruchom ości nadające się do przejęcia i zagospodarow ania. Tak w ięc, z reguły były to nieruchom ości korzystne nie tylko rynkow o, a w iec z punktu w idzenia ekonom icznego, ale w dużej m ierze były to obiekty użytkow ane w celach ściśle kultow ych, bądź charytatyw nych. Tak w ięc, przede w szystkim z tych pow odów dochodziło m iędzy w ładzam i kościelnym i i państw ow ym i do zatargów , które m iały z całą p ew nością podłoże polityczne. /Por. Inform acja o realizacji..., A A N 1 5 8 7 /R K /l25/497, k. 121; Szerzej por.

(22)

sowanie egzekucji do nieruchom ości, wobec tego, że z reguły

nie były one w łasnością Kościoła, było raczej niem ożliw e i tak

pobór podatków napotykał na szczególne trudności69.

W praktyce w ydziałów finansow ych zdarzały się liczne w ypad

ki egzekucji podatku, które nie zawsze były należycie przem yśla

ne i w konsekw encji dawały w ynik „jaw nie” negatyw ny z punktu

w idzenia politycznego. Sytuacje takie m obilizow ały opinię pub

liczną m iejscow ego środow iska przeciw ko posunięciom władz,

jak to m iało m iejsce np. w Jaśle przy opodatkow aniu klasztoru

Franciszkanów z pow odu odbudowy Kościoła, podjętej za zgodą

w ładz, które naw et w ystosow ały dotacje na tę odbudow ę ze środ

ków Społecznego Funduszu O szczędnościow ego70.

Nie wydaje się rów nież słuszne bezw zględne stosow anie prze

pisów egzekucyjnych w w ypadkach, kiedy np. chodziło o ścią

ganie podatków (terenow ych) od zgrom adzeń kontem placyjnych,

posiadających duże obiekty budow lane (klauzurow e), a nieposia-

dających dochodów ze w zględu na swój kontem placyjny charakter

(np. klasztory w izytek). O czyw isty był także protest wyw ołany

w ejściem w celach egzekucyjnych na teren objęty klauzurą, który

w yw oływ ał zrozum iały protest ze strony nie tylko władz kościel

nych, ale także opinii publicznej71.

Przy om aw ianiu egzekucji podatkow ej warto także zwrócić

uwagę na jej charakter represyjny, oceniany z punktu w idzenia

m erytorycznego. M ianow icie przed podjęciem kroków egzeku

cyjnych w ładze finansowe stosow ały w stosunku do podm iotu,

który się nie w yw iązał z obowiązków podatkow ych wobec Skar

bu Państw a, kilka środków persw azji. W kolejności były to m.in.

w ezw ania do zapłaty podatku, upom nienia, korespondencja,

np. z kurią, czy rozm ow y z kurialistam i, m ające na celu przy

69 T rudności te w ynikały z faktu, że egzekucja m iała charakter decyzji politycznych, w zw iązku z czym nie w szędzie była m ożliw a do w ykonania. S zczególnie, że do roku 1971 K ościół na Z iem iach Z achodnich nie był w łaścicielem użytkow anych nieruchom ości. /Por.

N otatka w spraw ie..., A A N 1587/R K /125/490, k. 81/.

70 Por. P roblem za leg ło ści fin a n so w ych i p o d su m o w a n ie p o lity k i p o d a tko w e j p a ń stw a

wobec K ościoła i zw ią zkó w religijnych, A AN 1587/R K /l 25/490, k. 21.

(23)

2 04 H. PIETRZAK [22]

czynić się do zapłaty zaległości podatkow ych72. Po w yczerpaniu

zakresu w skazanych środków persw azji W ydział ds. W yznań P re

zydium Rady N arodowej przedkładał U rzędow i ds. Wyznań plan

posunięć represyjnych wraz ze szczegółow ym uzasadnieniem

praw nym i m erytorycznym , w celu w yrażenia zgody na natych

m iastow e w szczęcie kroków egzekucyjnych73.

Zgodnie z wydanym i dyrektyw am i, aparat podatkow y nie m ógł

na w łasną rękę kierow ać egzekucji tytułem zaległości kościelnych

osób praw nych i fizycznych. Dlatego też co pół roku w ydziały

finansowe dostarczały w ydziałom ds. wyznań imienne wykazy

zaległości podatkow ych74. W ydziały te oraz aparat polityczny,

m ając w arunki do oceny istniejącego stanu rzeczy, zalecał kiero

wanie egzekucji w konkretnych rozm iarach75.

Wobec spełnienia w szystkich form alności i zakończonego toku

postępow ania przed organam i finansow ym i, kierow nik W ydziału

Finansow ego wraz z poborcam i przystępow ali do egzekucji zaję

tych przedm iotów.

Po przeprow adzonej egzekucji z tytułu zaległości podatkow ych

kierow nik W ydziału ds. W yznań Prezydium Rady Narodowej

przedkładał dyrektorow i U rzędu ds. W yznań szczegółow e, „pouf

72 Por. P ism o Wydziału ds. Wyznań w e W rocławiu do U rzędu ds. Wyznań w spraw ie

w yrażenia zg o d y na w szczęcie kroków egzekucyjnych w sto su n ku do K u rii W rocławskiej, AA N

1587/11/64/34, k. 28; także: P ism o Wydziału ds. Wyznań w P oznaniu do D yrektora U rzędu

ds. Wyznań z przep ro w a d zo n e j tytułem za leg ło ści p o d a tko w y ch egzekucji w Arcybiskupim Sem inarium D uchow nym w P oznaniu, A A N 1587/11/64/34, k 55.

73 Plan taki zaw ierał szczegółow y w ykaz posunięć represyjnych, czego przykładem m oże być krótki fragm ent z ogólnego planu represji, ja k i został przesłany do U rzędu ds. W yznań przez W ydział ds. W yznań, Prezydium R ady N arodow ej m. W rocław ia odnośnie do podjęcia kroków egzekucyjnych w stosunku do kurii w rocław skiej z tytułu zaległości w podatku dochodow ym za ro k 1959/1960. Tak w ięc plan ten obejm ow ał w szczęcie następujących kroków : „1) zająć kredyty na koncie księgam i kurialnej w N B P i w PK O ; 2) zająć 5 bel papieru przechow yw anego w W yższym Sem inarium D uchow nym w e W rocław iu; 3) zająć i dokonać zw ózki książek znajdujących się w księgam i diecezjalnej, poniew aż księgarnia stanow i część sk ła d o w ą kurii w rocław skiej; 4) w ym ierzyć czynsz m ieszkaniom : B. K ., A. W. i P. L.” /Por. P ism o Wydziału ds. Wyznań..., A A N 1587/11/64/34, k. 28/.

74 K onkretny W ydział Finansow y w raz z W ydziałam i ds. W yznań zobow iązany był do dokonania szczegółow ej analizy w szystkich pozycji zalegających i kw alifikow ał je do grupy podlegającej ściągnięciu w drodze egzekucji oraz grupy, gdzie zaległości należało um orzyć w tym rów nież z tytułu nieściągalności. /Por. Inform acja o realizacji zobow iązań podatkow ych

o d instytucji kościelnych i kleru rzym skokatolickiego, A A N 1587/RK /125/507, k. 72/.

75 W oparciu o p o w y ższą analizę aparatu podatkow ego U rząd ds. W yznań podejm ow ał decyzje zarów no co do um orzenia zaległego podatku, ja k i stosow ania środków egzekucyjnych. /Por. Inform acja o realizacji..., A A N 1 5 8 7 /R K /l25/507, k. 31/.