Zagadnienia nauki o literaturze i estetyki w świetle dyskusji radzieckich nad pracami Stalina o językoznawstwie

Henryk Markiewicz

Zagadnienia nauki o literaturze i

estetyki w świetle dyskusji

radzieckich nad pracami Stalina o

językoznawstwie

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 42/2, 580-595

III.

R E C E N Z J E

I

P R Z E G L Ą D Y

ZAGADNIENIA N A U K I O L IT E K A T U R Z E I E S T E T Y K I

W ŚW IETLE D Y S K U S JI RADZIECKICH N A D PRACAMI STALINA 0 JĘZ Y K O Z N A W ST W IE

1. O statnie prace Józefa Stalina stały się wydarzeniem przeło­ m owym nie tylko dla marksistowskiej lingwistyki, k tó ra dzięki nim otrzym ała naukowe podstaw y i program dalszych badań. Z a­ sięg znaczenia tych prac ogarnia cały marksistowski front ideolo­ giczny. Pogłębiają one i twórczo rozw ijają zasadnicze problem y dialektyki m aterialistycznej, jak kw estia ewolucji i rewolucji w roz­ woju, prawo jedności i walki przeciwieństw, oraz m aterializm u historycznego (zagadnienie bazy i nadbudow y, teoria produkcji spo­ łecznej, klas i walki klasowej, rewolucji „od góry” , pow stania n a ­ rodów i in.); oświetlają szereg doniosłych problemów z zakresu teo­ rii i metodologii nauki, jak ciągłośó rozwoju nauki, znaczenie we­ w nętrznych praw rozwojowych i cech specyficznych w badaniach naukowych; uw ypuklają twórczy, antydogm atyczny charakter m ar­ ksizmu, ważność k ry ty k i i swobodnej dyskusji dla rozwoju tw ór­ czości naukowej.

Wypowiedzi ce nadały szczególną wszechstronność i głębię dy­ skusji radzieckiej nad teoretycznym i i metodologicznymi konse­ kwencjami prac Stahna w zakresie filozofii i n auk społecznych. Sprawozdanie niniejsze relacjonuje ich najważniejsze dotychczasowe m om enty na terenie nauki o literaturze oraz estetyki (w tej mierze, w jakiej dotyczą one teorii lite ra tu ry )1.

1 Oprócz prac cytow anych w tekście (skróty: ВФ = В о п р о с ы ф и л о ­ с о ф и и ; ИЗ = И з в е с т и я А к а д е м и и Н а у к . О т д е л е н и е л и т е р а ­ т у р ы и я з ы к а ; ЛГ = Л и т е р а т у р н а я г а з е т а ) uwzględniono spraw o­ zdania z dyskusji w latach 1950—1951 w In stytu cie Filozofii Akadem ii N auk Z SR R (ВФ, 1950, nr 2, s. 3 5 0 - 3 7 1 ; 1951, nr 1, s. 2 3 6 - 2 4 1 ) , w Akadem ii N auk Społecznych przy КС W K P (b) (ВФ, 1950, nr 3, s. 3 7 1 - 3 7 9 ; 1951, nr 2, s. 208 — 215), w In stytu cie Literatury Powszechnej im . Gorkiego A ka­

RECENZJE I PR ZEG L Ą D Y ₅₈₁

Radzieccy estetycy i literaturoznaw cy nie ograniczyli się do przeanalizowania spraw wprost rozstrzygniętych w pracach Stalina. Nie poprzestali na odrzuceniu pseudomarksistowskiej, wulgaryza- torskiej interpretacji języka pisarza jako „języka klasowego” ; nie poprzestali również na krytyce prób marrowskiej „analizy paleon­ tologicznej” w dziedzinie historii literatu ry (polegała ona na poszu­ kiw aniu mitologicznych pierwowzorów niektórych wątków litera­ ckich, np. T ristana i Izoldy; por. A. B ie le c k i, Труды И . В. Сталина

по языкознании и литературоведение, И З, t. X , 1951, n r 1, s. 15).

Podobnie jak w innych dyscyplinach, i tu ta j podjęto szeroką dysku­ sję n ad centralnym i zagadnieniami teorii sztuki i literaturoznaw ­ stw a (przy czym zagadnienia dotyczące twórczości artystycznej w ogóle egzemplifikowane były przeważnie na przykładach lite­ rackich).

2. Zgodnie ze wskazówką metodologiczną Stalina, w centrum rozważań znajduje się s p e c y f i k a t w ó r c z o ś c i a r t y s t y c z n e j i l i t e r a t u r y w s z c z e g ó l n o ś c i w stosunku do innych form świa­ domości społecznej. Wypowiedzi uczonych radzieckich rozw ijają znaną tezę Bielińskiego o sztuce (wyrazu tego używać będę w za­ kresie szerokim, równoznacznym z „twórczością arty sty czn ą” ) jako odzwierciedleniu istotnych stron rzeczywistości nie w pojęciach lo­ gicznych (jak to czyni nauka), lecz w konkretnych obrazach a r ty ­ stycznych, przy czym oczywiście przeciwstawienie to nie rozgrani­ cza absolutnie tych dwóch dróg poznania. K ażda dziedzina sztuki posiada swój szczególny „język” , rozum iany — rzecz jasna — nie jako kategoria lingwistyczna, lecz jako specyficzny sposób u trw a­ lania i przekazywania obrazów artystycznych (wyrazy w literatu ­ rze, tony w muzyce, ruchy w tańcu itd.).

W tym sensie — pisze I. A stachow — każdy rodzaj sztuki jest środkiem porozum iewania się ludzi m iędzy sobą, specyficznym (artystycznym , obrazowym ) sposobem przekazywania sobie m yśli i uczuć odzwierciedla­ jących rzeczywistość. Jednakowoż m iędzy porozum iewaniem się ludzi przy pom ocy języka i porozum iewaniem się przy pom ocy sztuki istnieje zasadnicza różnica. Sztuka jest formą ideow o-estetycznego porozum ie­

dem ii Nauk ZSRR (ИЗ, X 1950, nr 2, s. 149 — 152) oraz na sesji p ośw ię­ conej zagadnieniom- nauki o literaturze w św ietle prac Stalina o język o­ znaw stwie (1 5 —19 maja 1951), zorganizowanej przez In sty tu t L iteratury Powszechnej im . Gorkiego i In sty tu t L iteratury Rosyjskiej Akadem ii N auk ZSRR (И З, X I 1951, nr 3, s. 304—314).

582 R EC ENZJE I PR ZEG LĄ D Y

wania się ludzi („форма идейно-эстетического общения меж ду людьми” ). Obsługuje ona społeczeństwo ideam i estetyczn ym i i wyraża idee społeczne w formie obrazów artystycznych. (О специфике искусства и лит ерат уры,

ВФ, 1951, nr 2, s. 1 5 8 -1 5 9 ).

L iteratura, jak wiadomo, jest jedynym rodzajem poznania a r ty ­ stycznego, k tó ry posługuje się — podobnie jak nauka — językowymi środkami wyrazu. Od strony językowej specyfikę literatu ry ch arak ­ teryzuje W. Winogradów:

Literatura piękna powstaje na bazie języka ogólnonarodowego przez jego obrazow o-estetyczną transformację. [...] Szerokość, różnorodność i e ste ­ tyczna celowość zużytkowania języka ogólnonarodowego i jego „rozga­ łęzień“ wyraźnie odróżnia literaturę piękną od nadbudów ideologicznych innego typu , które wyrażane są przy pom ocy języka. W literaturze p ię­ knej funkcje języka rozszerzają się i komplikują. Na bazie języka ogólno­ narodowego, przy pom ocy jego m ożliwości ekspresyjnych, powTstają for­ m y obrazowania artystycznego, zasady językowej budowy obrazów' i ch a­ rakterów, sposoby typizacji i indyw idualizacji języka postaci, skom pli­ kowane sposoby prowadzenia dialogu, bogata frazeologia literacka, cały arsenał środków obrazowania (Насущные задачи советского лит ерат уро­ ведения, З н а м я , 1951, nr 7, s. 146, 147).

3. Problem specyfiki sztuki przyjm uje najczęściej form ę p y ta ­ nia: c z y s z t u k a n a l e ż y do n a d b u d o w y ? W dyskusję tę jest uw ikłany inny spór, dotyczący zakresu pojęcia „nadbudow y” w for­ macjach antagonistycznych. W tej sprawie szeroko rozpowszech­ nione są poglądy sformułowane przez filozofów D. C z e s n o k o w a i F. K o n s t a n t i n o w a (ВФ, 1951, n r 1, s. 238—239): Do nad b u ­ dowy nad daną bazą (antagonistyczną) należą tylko idee i in sty ­ tucje, które bazę tę um acniają i bronią, które wobec tego w yrażają interesy klasy panującej. N atom iast nie należą do nadbudow y danej bazy idee postępowe i organizacje rewolucyjne pow stające w łonie starego ustroju. Odzwierciedlają one położenie klasy uciskanej w p a ­ nującym systemie stosunków produkcji, w yrażają konflikt mię­ dzy nowymi siłami wytwórczymi a starym i stosunkam i produkcji, a w tych wypadkach, kiedy w łonie starej formacji pow stają i d oj­ rzew ają nowe stosunki produkcji (np. przy przejściu od okresu niewolnictwa do feudalizmu lub od feudalizm u do kapitalizm u), odzwierciedlają te stosunki produkcji. Można wówczas mówić o nowej nadbudowie, powstającej jeszcze przy istnieniu starej bazy i wal­ czącej o jej Ukwidację (por. D. C z e s n o k o w , М арксизм-ленинизм

о базйсе и надстройке, ВФ, 1950, nr 3, s. 17 i n.). Podobnie ma się

R EC ENZJE I PR ZEG LĄ D Y ₅₈₃

nującej, które bronią istniejącej bazy, należą do jej nadbudow y. Niemniej sztuka we wszystkich swoich przejawach (także antago- nistycznych wobec panujących poglądów) jest zjawiskiem o cha­ rakterze nadbudowowym („надстроечного порядка” ). W określenie powyższe w kładają uczeni ten sens, że sztuka jest ideologią, że w spo­ łeczeństwie klasowym zawsze jest — zgodnie z podstawową tezą marksistowsko-leninowskiej teorii kultury, zaakcentow aną również w ostatnich pracach Stalina — klasowo uw arunkowana i klasowo aktyw na (niektórzy dyskutanci używ ają naw et term inów „надстро­ ечный” i „классовы й” wymiennie; пр. ВФ, 1951, n r l , s . 241). Świad­ czą o ty m nie tylko idee społeczne i filozoficzne za pośrednictwem dzieł sztuki wyrażone, ale i poglądy artystyczne, które w nich zn aj­ d ują swoje urzeczywistnienie; mówią one, jak dana klasa ocenia sztukę i jej rolę w życiu społecznym, jaki jest jej ideał, norm y i smak estetyczny. (Nadbudowowy, a więc klasowy charakter poglądów a r ty ­ stycznych został również expressis verbis wskazany w pracy Stahna).

Odmienną interpretację zakresu nadbudow y nad bazą antago- nistyczną dał A. Wołkow. Zdaniem jego, nadbudowę rozumieć n a ­ leży nie jako „przybudow ę” do klasy panującej, ale jako n ad b u ­ dowę „nad bazą w całości, nad całym społeczeństwem, nad całą for­ m acją historyczno-społeczną, odzwierciedlającą te antagonistyczne przeciwieństwa, które właściwe są bazie” . Tak więc np. nadbudow a społeczeństwa burżuazyjnego obejm uje zarówno ideologię burżua- zyjną, dążącą do umocnienia istniejącego ustroju, jak i ideologię re ­ wolucyjną, dążącą do jego obalenia. W tekście Stalinowskim, k tó ry głosi, że nadbudow a czynnie broni swej bazy, Wołkow interpretuje nadbudow ę jako ten układ sił w dziedzinie ideologicznej, k tó ry za­ pewnia przeważającą, panującą pozycję ideologu burżuazyjnej, pod­ czas gdy ideologia jej przeciwstawna jest tłum iona i uciskana. L i­ kw idacja starej nadbudow y polega m. in. właśnie na likwidacji t a ­ kiego układu sił (ВФ, 1951, nr 1, 237; podobne stanowisko zajęli L. De- nisowa i W. Fokin). Bównież M. D o b r y n i n w swoim refera­ cie Литература как надстройка (ИЗ, X , 1951, n r 3, s. 306—308) w całości zaliczył literatu rę do nadbudowy, nie zajm ując się zre­ sztą bhżej spraw ą utworów antagonistycznych wobec panującej ideologii.

4. Spór ten ma, ja k widać, charakter przede wszystkim term ino­ logiczny, nie m a poza nim żadnych różnic w rozumieniu uw arunko­ w ania i charakteru zjawisk ideologicznych. W ażne są natom iast p r ó b y n o w e j i n t e r p r e t a c j i utworów literackich z p u n k tu wi­

584 RECENZJE I PR ZEG LĄ D Y

dzenia ich stosunku do nadbudow y feudalnej czy kapitalistycznej. Badacze radzieccy przypom inając, że utw ory literackie nie mogą być zrozumiane bez uwzględnienia ich klasowego charakteru, cy­ tu jąc zdanie Gorkiego, że „pisarz, to oczy, uszy i głos swojej klasy” , przestrzegają zarazem przed uproszczeniami, wskazują na zjawiska literackie wewnętrznie sprzeczne i przejściowe.

J est rzeczą jasną — pisze Bielecki (о. c„ s. 15) — że powinniśm y raz na zawsze odrzucić pochopne „stem plow anie” pisarzy przez zaliczanie jednych do burżuazyjnych liberałów, drugich — do rewolucyjnych dem okratów. Rozum iem y bezpodstawność teorii „jednego nurtu” ; jest dla nas rzeczą jasną istnienie dwóch kultur w każdej kulturze narodowej. Ale upraszcza­ nie, wulgaryzacja są przy tym niedopuszczalne u badacza, który chce być prawdziwym m arksistą.

W wielu artykułach i wypowiedziach dyskusyjnych przypom ina się klasyczne analizy wewnętrznych sprzeczności ideologicznych w dzie­ łach Goethego, Balzaka, Tołstoja, przeprowadzone przez Engelsa i Lenina. Tak n a przykład — argum entuje P. Trofimow — głęboka i nam iętna k ry ty k a kapitalizm u z pozycji patriarchalnego chłopstwa, jak ą daje w swych utw orach Tołstoj, „nie była i nie mogła być czę­ ścią burżuazyjnej nadbudow y nad bazą Bosji pouwłaszczeniowej, albowiem, choć powstała na tej bazie, była jednak skierowana prze­ ciw niej, osłabiała ją i burzyła” . N atom iast reakcyjno-utopijne idee, które głosił Tołstoj, „odzwierciedlając ideologię patriarchalnego chłopstwa na określonym etapie jego rozwoju, przyczyniały się do utrw alenia bazy obszarniczo-burżuazyjnej i hamowały wzrost sił rew olucyjnych” (Об отношений искусства к базису и над­

стройке, ВФ, 1951, n r 2, s. 173—174).

W najnowszych pracach radzieckich obserwujemy ogólną te n ­ dencję metodologiczną, zmierzającą ku tem u, by wielkich dzieł lite­ ra tu ry przeszłości, które zawierają realistyczny obraz życia, są n a ­ sycone ideami hum anistycznym i, dem okratycznym i, opozycyjnymi wobec panującego ustroju (choć niekoniecznie konsekwentnie re­ wolucyjnymi), nie zam ykać w sferze nadbudow y feudalnej czy k a ­ pitalistycznej, w sferze ideologii klas panujących, lecz by — nie negując ich zależności od tej ideologii — wykazać ich związek z d ą­ żeniami i k u ltu rą mas ludowych. A. Jegolin z ironią wspomina dziś wulgarno-socjologiczną szkołę Pieriewierzjewa, k tó ra anahzowała twórczość wielkich pisarzy „bez uwzględnienia ich związku z ludem i rucham i społecznymi epoki” .

R EC ENZJE I PR ZEG L Ą D Y ₅₈₅ W ielcy pisarze rosyjscy „opracow yw ani” byli jako obrońcy klas eksplo- atatorskich. Monografie klasyków literatury zb yt często stanow iły jakby „akt oskarżenia” Puszkina czy Gogola o obronę interesów szlachty, feu ­ dalizmu itd. Ci „literaturoznaw cy” częstokroć w ykorzystyw ali słabe strony tez teoretycznych Pleclianowa, który — jak wiadom o — wiele d o­ konał dla popularyzacji marksizmu w Rosji, ale równocześnie popełnił poważne błędy w sw ych pracach o literaturze i sztuce (За творческое развитие науки о лит ерат уре, ИЗ, IX , 1950, z. 1, s. 75).

E tap to dawno jnż przezwyciężony. W oparciu o stalinowskie pojmowanie procesu dziej owego, radziecka nauka o literaturze w y­ suwa obecnie p o stulat metodologiczny, by historię literatu ry tr a k ­ tow ać jako zjawisko uzależnione pośrednio od historii wytwórców dóbr m aterialnych, od historii mas pracujących. Chodzi tu nie tylko o ludowość np. czartystowskiej poezji w Anglii, poezji K om uny P a ­ ryskiej czy utworów Niekrasowa i Czernyszewskiego, a więc o lu ­ dowość pisarzy, k tórzy aktyw nie i świadomie złączyli swoją działal­ ność twórczą z losami wyzyskiwanej większości społeczeństwa. B a­ dacze radzieccy staw iają ten problem znacznie szerzej :

Możemy z całą pew nością twierdzić — pisze A. Iwaszczenko — opierając się na genialnych artykułach W. Lenina o Lwie Tołstoju, że tam , gdzie m am y do czynienia z prawdziwie wielkim artystą, nieuchronnie powstaje zagadnienie ludow ych cech jego twórczości. Złożoność problemu polega jednak na tym , żeby nie usuwając sprawy klasowego pochodzenia i s ta ­ nowiska pisarzu, jednocześnie umieć zauw ażyć cechy wskazujące na jego ludowość. [ . . . ] W ażny jest punkt widzenia rzeczywistości, najdonioślej­ szych jej zagadnień, który obiektyw nie zbliża pisarza do nastrojów i d ą­ żeń ludu.* Twórczość pisarzy przeszłości mogła być w znacznym stopniu poświęcona życiu klas panujących, a to, co czyni ją zjawiskiem z historii mas pracujących i dobrem narodowym, polega na zdolności spojrzenia „z dołu” , tj. oczam i w yzyskiw anych, na życie „góry” , polega na u m ie­ jętności spostrzeżenia u tych „władców życia” ciem noty, kastowej w y ­ łączności, historycznego bankructwa (Проблема народности лит ерат у­ ры, О к т я б р ь , 1951, nr 7, s. 158, 164).

Jak o przykład przytacza Iwaszczenko oskarżycielski realizm B al­ zaka w stosunku do burżuazji finansowej rządzącej F ran cją w okre­ sie monarchii lipcowej, realizm obiektywnie zgodny z nastrojam i mas ludowych Francji.

Iwaszczenko nie poprzestaje przy ty m na stwierdzeniu takich obiektyw nych zbieżności, lecz stara się znaleźć ich genetyczne u za­ sad n ien ie w społecznej aktyw ności mas ludowych. Tak np. wrzenie

rewolucyjne chłopstwa w pańszczyźnianej Bosji było podziemną siłą, żywiącą realizm i dem okratyzm literatury rosyjskiej X IX w.,

586 R EC ENZJE I PR ZEG L Ą D Y

rewolucja 1848 roku umożliwiła Flaubertow i bezwzględną, dem a­ skatorską kry ty k ę burżuazji.

W interpretacji Iwaszczenki ludowość wielkiego pisarza, np. Puszkina, to również stopień jego zbliżenia do m oralnych i este­ tycznych pojęć ludu, w ykorzystanie potężnych źródeł natchnienia twórczego, jakie znajdują się w folklorze, artystyczne przekształ­ cenie i wydoskonalenie języka mas ludowych. Nie można natom iast mówić o ludowości takich pisarzy, jak np. W ordsworth, którzy idealizowali zacofanie ludu, jego bierność, ciemnotę i przesądy.

Podkreśla przy ty m Iwaszczenko, że ludowość wielkich pisarzy przeszłości nie mogła być całkowita i konsekw entna, ze względu na 7 nacisk ideologiczny klas panujących (Flaubert — pisze — to zara­ zem buntow nik przeciw burżuazji i wieczny jej jeniec). I lud, i bliscy mu tw órcy często nie mogli wznieść się do zrozumienia prawdziwych dróg postępu społecznego, historycznych interesów mas pracujących. Dlatego ludowość literatu ry przeszłości w wielu w ypadkach w ystępuje w formie niedojrzałej, historycznie ograni­ czonej i obciążonej przesądam i klasowymi. Dopiero w ustroju so­ cjalistycznym literatu ra staje się ludowa w bezpośrednim i całko­ w itym tego słowa znaczeniu.

Scharakteryzow ana tu koncepcja — można by ją nazwać kon­ cepcją obiektywnej zbieżności spojrzenia i oceny (w przeciwstawie­ niu do świadomego zsolidaryzowania się twórcy z masam i ludowymi i ich reprezentowania) — wymaga jednak bardzo precyzyjnej ana­ lizy badanych utworów, kryje w sobie bowiem pewne niebezpie­ czeństwo fałszywej interpretacji takich zjawisk, jak k ry ty k a we- w nątrzklasowa czy też k ry ty k a w ynikająca z walk ideologicznych między klasam i eksploatatorskim i. Prow adzi ona do wniosków tak radykalnych jak stanowisko Wolkowa, k tó ry twierdzi, że właściwie w ustroju kapitalistycznym nie istnieje już burżuazyjna nadbudowa artystyczna, gdyż ówczesna tzw. sztuka burżuazyjna jest w swej istocie anty artystyczna, skoro brak jej prawdy, czynnika decydu­ jącego o wartości dzieła sztuki (ВФ, 1951, n r 1, s. 238). Podobnie np. K onstantinow usuwa poza obręb nadbudow y feudalnej utw ory Gri- bojedowa, Puszkina, Lermontowa, pozostaw iając w niej tylko apo­ logetów caratu i ustroju pańszczyźnianego, jak Grecz, B ułharyn czy K ukolnik (ВФ, 1951,n r 1, s. 238). Przeciw takiej interpretacji protestuje zdecydowanie A. Jegohn, co ty m bardziej zasługuje na uwagę, że — jak widzieliśmy — badacz ten w pełni jest świadom niebezpieczeństw

REC ENZJE I PR ZEG LĄ D Y ₅₈₇

schem atyzm u w interpretacji klasowej wielkich pisarzy. Mimo to jednak stwierdza:

Towarzysze, którzy umieszczają Puszkina i Gribojedowa poza obrębem nadbudowy feudalnej, interpretują anty historycznie zjawiska artystyczne, „podciągając” ku naszym czasom postępową twórczość szlacheckiego etapu w ruchu w yzw oleńczym (П ут и развития советского лит ерат у­ роведения, ЛГ, nr 60 z 22 V 1951; sygnalizuje również Jegolin, że n ie­ które prace niesłusznie zacierają różnice m iędzy ideologicznym i poprzed­ nikami socjaldem okracji rosyjskiej a marksizmem).

5. Z problem am i interpretacji klasowej, z zagadnieniem ludo­ wości splata się ściśle sprawa s p e c y f i k i n a r o d o w e j l i t e r a t u r y .

[Albowiem — pisze D. Błagoj — ] w społeczeństwie klasowym elem ent narodowy i klasowy są nierozerwalnie z sobą złączone; dlatego należy wyróżniać w specyfice narodowej to, co postępow e, co rośnie i rozwija się, co zwrócone jest naprzód, w przyszłość, co związane jest z zasadni­ czym i interesam i narodu, tj. jego większości, jego warstw pracujących, w ytw órców dóbr m aterialnych. N ależy rozróżniać narodowy „rozum ” od narodowych „przesądów” , związanych z egoistycznym i interesami klas eksploatatorskich lub zrodzonych przez ciężkie warunki życia w y ­ zyskiw anych mas ludowych, np. przez ucisk pańszczyźniany w carskiej Rosji, spowodowane przez zacofanie ludu itd. W narodowym „rozum ie” , a nie w narodowych „przesądach” zawierają się te prawdziwe wartości, które są wkładem każdego narodu do wspólnej skarbnicy kultury św ia­ towej. Im bardziej postępowa historycznie jest ta lub inna klasa, ta lub inna warstwa społeczna, w tym większej mierze staje się ona w danym m omencie historycznym nosicielką narodowego „rozum u” , narodowej specyfiki. (О национальной специфике лит ерат уры, ЛГ, nr 61 z 24 У 1951).

Analogiczne wnioski zastosować należy do kwestii specyfiki naro­ dowej literatury. L iteratu ra jednak — jak wskazuje A. Jegorow (ВФ, 1951, n r 1, s. 241) — odzwierciedla również specyficzne cechy, wspólne układowi psychicznemu całego narodu; poza ty m jej cechy narodowe w ystępują także w swoistych dla każdej literatury wła­ ściwościach języka artystycznego ( Wi n o g r a d ó w , о. c., s. 147).

Specyfikę narodową U teratury rosyjskiej determ inuje, zdaniem Błagoja, swoistość historii narodu rosyjskiego. W Bosji carskiej burżuazja nie była nosicielką nastrojów rewolucyjnych, a równo­ cześnie wdększość narodu żyła w w arunkach niezwykle okrutnego i bezwzględnego ucisku. Stwarzało to szczególne, bardziej dem okra­ tyczne niż na zachodzie, formy rosyjskiego ruchu wyzwoleńczego, co z kolei zadecydowało o dem okratycznym charakterze litera­

588 R EC ENZJE I PR ZEG LĄ D Y

tu ry rosyjskiej. P atriotyzm , duch obywatelski, humanizm, elem enty dem okratyzm u i ludowości, widoczne już w poezji rosyjskiej X V III wieku, znalazły swe pełne wcielenie w genialnej poezji P usz­ kina. Puszkin stworzył narodową normę estetyczną, narodow y ideał piękna, oparty na połączeniu najwyższego m istrzostw a arty sty cz­ nego z naturalnością, prostotą, dem okratycznością środków wyrazu. On również założył fundam enty rosyjskiego realizmu krytycznego, któ ry — zdaniem Błago ja — w swej nieubłaganej prawdzie i de­ m askatorskim patosie stanowi narodowy ty p rosyjskiej sztuki słowa, w kład literatury rosyjskiej w dorobek ku ltu ry światowej. Bealizm stanowi również zasadniczą cechę specyficzną radzieckiej literatu ry rosyjskiej, w której osiąga jakościowo nowy stopień rozwoju i staje się realizmem socjalistycznym. Służy on w niej m. in. odtworzeniu narodowego charakteru rosyjskiego, którego najlepsze cechy: ja ­ sność umysłu, siła charakteru, wytrwałość i odwaga — rozwinęły się w pełni w rosyjskim narodzie socjalistycznym.

6. Zreferowane dotąd poglądy opierały się na założeniu uzna­ nym przez większość uczonych radzieckich, że dzieła sztuki, bez względu na to, czy należą do nadbudow y nad daną bazą, zawsze muszą mieć „charakter nadbudow ow y” , tzn. że są to zjawiska świa­ domości społecznej,, analogiczne i „jednopiętrow e” w stosunku do klasycznych form nadbudowy, tzn. poglądów prawnych, filozoficz­ nych, religijnych itd. N iektórzy jednak z cytowanych autorów w kła­ dają w term in „zjawisko nadbudowo we” właśnie intencję podkre­ ślenia pewnej o d m i e n n o ś c i s z t u k i , podobnie jak i nauki, w sto­ sunku do właściwej nadbudow y (np. K onstantinow , ВФ, 1951, nr 1, s. 239). Pogląd ten w rozwiniętej postaci w ystępuje u W. Wan- slowa i P. Trofimowa.

Zdaniem Wanslowa, sztuka — w odróżnieniu od nadbudow y (jak można wnioskować, nadbudow a rozum iana jest tu szeroko jako wszystkie współistniejące na danym etapie ideologie, bez względu na ich stosunek do bazy) — nie jest związana bezpośrednio z bazą; baza jednak pośrednio oddziaływa na sztukę przez wyrażone w niej poglądy artystyczne, przez nadbudowę, a także przez przedm iot sztuki, którym jest człowiek społeczny. Człowiek społeczny jest bo­ wiem w swej istocie „całokształtem stosunków społecznych” (Marks), wśród których decydujące znaczenie posiadają stosunki ekonomiczne. Przedm iot ten jest jednak szerszy od bazy i dlatego sztuka jest szersza od nadbudowy, a obrazy artystyczne nie dają się sprowa­ dzić do urzeczywistnionych w nich poglądów artystycznych o cha­

R EC EN ZJE I PR ZEG L Ą D Y ₅₈₉

rakterze niewątpliwie nadbudowowym. F unkcja klasowo-ideolo­ giczna sztuki, k tó rą zawsze ona pełni, nie jest jej funkcją jedyną; sztuka pokryw ając się częściowo z nadbudow ą, nie należy do niej jako całość (ВФ, 1951, n r 1, s. 240—241).

In n ą koncepcję wysunął estetyk radziecki P. Trofimow. Do n a d ­ budowy zalicza on tylko sztukę spełniającą bezpośrednio i całko­ wicie „zamówienie społeczne” klasy panującej (np. współczesną sztukę w yrażającą ideologię imperialistyczną). W wielkiej sztuce przeszłości, związanej ideologicznie z klasam i panującym i, rozróż­ nia elem enty nadbudowo we (zawarte w niej poglądy polityczne, społeczne itd. oraz urzeczywistnione zasady estetyczne) i elementy wychodzące poza ram y nadbudow y, m ające trw ałe znaczenie d la epok następnych (praw da obiektywna, idee postępowe związane z życiem narodu, wartości ideowe takie jak heroizm, poczucie łącz­ ności z kolektyw em w sztuce antycznej, wartości estetyczne). Oczy­ wiście, w tej koncepcji sztuka dem okratyczna i rewolucyjna naw et w arstw ą zaw artych w niej „poglądów” nie wchodzi w zakres nadbu- ’ dowy; pozostaje natom iast swoistą ideologią, aktyw ną wobec to ­

czącej się walki klasowej, wobec likwidowania starej bazy i kształ­ tow ania się nowej (ВФ, 1951, n r 1, s. 236). J a k widać, dla Trofimowa obecność trw ałych wartości ideowych i artystycznych, historycznie postępowy charakter dzieła sztuki — autom atycznie wyłączają je ze sfery nadbudow y. In terp retacja ta nie odnosi się do sztuki i lite­ ra tu ry radzieckiej, k tó ra wchodzi w nadbudow ę socjalistyczną jako wielka, świadomie działająca siła w walce o budowę komunizm u w ZSBB. i właśnie dlatego posiada trwałe, ogólnoludzkie znaczenie

(Об отношении искусства к базису и надстройке, ВФ, 1951,

nr 2, s. 167 —178).

Poglądy Trofimowa wywołały wśród uczonych radzieckich liczne zastrzeżenia. W yłączył on z nadbudow y wszystkie zjawiska a rty s ty ­ czne o trw ałej wartości, opierające się na Stalinowskiej tezie, k tó ra głosi, że „nadbudow a żyje niedługo, likwiduje się i znika wraz z likwi­ dacją i zniknięciem danej bazy” . W toku dyskusji przypom niano jednak, że Stalin w innym miejscu wyraźnie mówi o likwidacji i zmianie („изменение” ) nadbudow y (A. Kowalczuk, ВФ, 1951, n r 2, s. 214); wyjaśniano, że określenie „likw idacja” odnosi się do n a d ­ budowy jako całości, jako zespołu poglądów i instytucji, nie prze­ czy natom iast przetrw aniu niektórych elementów starej nadbudow y w nowej form acji społecznej. Do dzieł sztuki odnosi się to ty m b a r­ dziej, że niektóre z nich przeżywają wprawdzie o wiele wieków epokę

590 R EC ENZJE I PR ZEG LĄ D Y

swego powstania, ale żyją w świadomości odbiorców, jako dziedzi­ ctwo przeszłości, innym życiem niż współczesna twórczość arty sty czn a (por. A. B i e l e c k i , о. c., s. 17). M e wyprowadził również Trofimow wniosków ze swego słusznego spostrzeżenia:

U tw ory wielkich m istrzów przeszłości żyją razem z nami na nowo. Od­ czuwam y je zgodnie z naszym światopoglądem , z naszym i dążeniam i politycznym i, estetyczn ym i i in. Przodującą, postępow ą dla swego czasu treść ideową wielu wielkich utworów przeszłości (utwory Puszkina, T oł­ stoja, Szekspira i in.) nieuchronnie przełam ujem y przez pryzm at naszych najbardziej postępow ych dążeń (ВФ, 1950, nr 2, s. 361).

Słabą stronę poglądów Trofimowa ukazał wyraziście k ry ty k lite­ racki W. Jerm iłow :

[Jeśli dla Trofimowa elem enty nadbudowo we to tylko część idei, zawar- w artych w dziełach sztuki przeszłości, a obiektyw na prawda i wartości estetyczn e do nadbudowy nie należą, to] przy takim postaw ieniu pro­ blemu prawda obiektyw na i wartości estetyczn e stają się bezideowym i. Idee, cała dziedzina nadbudowy, to w przedstawieniu Trofimowa coś w rodzaju kłam stw a, ginącego wraz z bazą, która je zrodziła2 [ . . . ] Co się zaś ty czy prawdy obiektyw nej, to — zdaniem P. Trofimowa — nie zależy ona od idei, od klas, od ich walki.

Jerm iłow ostrzega również przed szkodliwym nieporozumieniem, które wywołać może koncepcja Trofimowa:

Negowanie lub zam azywanie znaczenia literatury jako nadbudow y id eolo­ gicznej prowadzi do negowania partyjności bolszewickiej, albowiem u źró­ deł obu tych przypadków w ypaczenia teorii realizmu socjalistycznego leży negowanie społecznej aktyw ności sztuki, niebezpieczeństwo u sunię­ cia sztuki z rzędu aktyw nych sil budujących kom unizm . [A przecież] w warunkach rozwoju narodów socjalistycznych rośnie niezw ykle ogólne znaczenie sztuki w życiu narodu, w związku ze wzrostem jej roli w ych o­ wawczej. Łączy się z tym mądra formuła towarzysza Stalina o pisarzach — inżynierach ludzkich dusz. I stąd w ynika konieczność konsekwentnej, pryncypialnej krytyki tych poglądów, które prowadzą do osłabienia ak ty w ­ nej roli sztuki w walce o komunizm (Некоторые вопросы теории соци­ алистического реализма, З н а м я , 1951, nr 7, s. 154 i п.).

2 Jermiłow polem izuje z w cześniejszym głosem d yskusyjnym Trofimowa (ВФ , 1950, nr 2; s. 361), w którym nie w ym ieniał on jeszcze expressis verbis ,,idei postępow ych, związanych z życiem narodu” jako odrębnych, trw ałych w ar­ tości, nie należących do nadbudowy. Ale mimo tej, później wprowadzonej poprawki, zarzuty Jerm iłowa są aktualne. Dla Trofimowa bowiem pogląd należący do nadbudowy, eo ipso nie jest poglądem postępow ym . Tym czasem na określonym etapie rozwoju każdej form acji nadbudowa (a przynajmniej niektóre jej elem enty) spełnia niew ątpliwie postępow ą funkcję historyczną.

REC ENZJE I PR ZEG L Ą D Y ₅₉₁

7. Niezależnie od dyskusji w sprawie stosunku dzieła sztuki jako całości do nadbudow y, prace Stalina, stwierdzając nieklasowy charakter języka, utorow ały drogę rozważaniom na tem at n i e k l a - s o w o ś c i n i e k t ó r y c h e l e m e n t ó w u t w o r u a r t y s t y c z n e g o . Trofimow (о. c.), B. Bazum nyj i A. Jegorow (ВФ, 1951, n r 1, s. I 241) zaliczają tu ,,praw a myślenia i poznania artystycznego, sposoby od­ zwierciedlenia rzeczywistości, które zostały wypracowane przez dany rodzaj sztuki w procesie rozwoju społecznego ludzkości i same w so­ bie nie posiadają znaczenia światopoglądowego” . Zdaniem Trofi- mowa, nawiązującego do uwag Żdanowa o muzyce formalistycznej, praw a te w zakresie plastyki i muzyki są uwarunkowane przez p sy ­ chofizjologię normalnego ludzkiego wzroku i słuchu.

Prawam i m alarstwa (bez których nie m oże istnieć ten rodzaj sztuki), jakim i się kierowali np. Velasquez, D elacroix, Surikow, Riepin i inni wielcy m istrzowie przeszłości, kierują się również i artyści radzieccy, odtw arza­ jący życie odm ienne od tego, jakie odtw*arzali w ym ienieni poprzednio artyści. N a podstaw ie powszechnych praw malarstwa powstają utw ory, służące interesom nie jednej tylko klasy, lecz różnych klas [ .. .] . R ozm aite klasy w ykorzystują obiektyw ne prawa budowy utworu artystycznego dla w yrażenia sw ych idei, estetyczn ych poglądów, zasad i gustów , dla o d ­ zwierciedlenia interesującej je treści (ВФ, 1951, nr 2, s. 176—177).

Trofimow jednak nie precyzuje bliżej tych praw, nie w yjaśnia również ich stosunku do poglądów artystycznych wchodzących — jak wiadomo — w skład nadbudowy.

Z prac S tahna wynika, że w obrębie utw oru literackiego nie- klasowe są e l e m e n t y j ę z y k o w e wyznaczone przez budowę g ra­ m atyczną języka ogólnonarodowego, w którym utw ór został n ap i­ sany. Z drugiej jednak strony język w utworze literackim nie tylko służy celom ideologicznym (jak av ogóle język), ale i — jak się zdaje —

spełnia pewne funkcje ideologiczne. Zagadnienie to bodaj n a jtru d ­ niejsze i najm niej dotąd w dyskusji opracowane. Prace Stalina oba­ liły naiwne i w ulgaryzatorskie próby interpretacji stylu pisarskiego, zrodzone z marrowskiej koncepcji „języków klasowych” (por. A. J e- gol i n, И З, n r 9, s. 76). Dowiodły, że indywidualne formy językowe, interesujące badacza literatury, winny być rozpatryw ane nie jako zam knięte, autonom iczne systemy (samodzielne języki), lecz jako szczególne form y zastosowania języka ogólnonarodowego.

[Z drugiej strony — pisze B. Tom aszewski — trzeba pam iętać, że] b a ­ dacz literatury spotyka się z językiem w tych m omentach, kiedy staje się on narzędziem walki, pozostając oczywiście w swej istocie nie klaso­

592 R EC ENZJE I PR ZEG LĄ D Y

w ym , lecz ogólnonarodowym środkiem porozumiewania się. A le litera­ turoznawca bada go w tedy, gdy w twórczości pisarza służy on jego id eo­ w ym zadaniom, staje się ciałem jego myśli. W historii literatury problem y językow e zawsze przybierają formę ideologiczną (Язык писателя, ЛГ, nr 65 z 2 VI 1951; pełny tek st artykułu pt. Я зы к и литература-. О к т я б р ь , 1951, nr 7, s. 166 i n.).

S tąd szczególne trudności wyłaniające się przy badaniu stylu pisarskiego. № e może im oczywiście sprostać ani im presjonistyczne charakteryzow anie stylu epitetam i „plastyczny” , „zwięzły” , „b o ­ g a ty ” itp., ani tradycyjna stylistyka posługująca się a p ara tu rą odzie­ dziczoną jeszcze po antyku. Wypowiedzi radzieckie stw ierdzają zgodnie pilną potrzebę zintensyfikowania pracy badawczej w za­ kresie stylistyki:

...to , co indyw idualne i swoiste w m etodzie twórczości literackiej, w środ­ kach oraz w zasadach selekcji i artystycznego zastosowania języka ogól­ nonarodowego — mówił W inogradów (о. с., s. 148), — to, co stwarza in d y ­ w idualny styl tego czy innego artysty słowa, winno być przedm iotem uważnej obserwacji i studiów literaturoznawców radzieckich.

Analiza stylistyczna konkretnego utw oru literackiego jest jednak niemożliwa bez uprzednich studiów n ad stylam i języka ogólnonaro­ dowego (style oznaczają tu już nie specyficzne środki w yrazu w y­ stępujące w utworze czy kierunku literackim , lecz funkcjonalne odm iany języka ogólnonarodowego, różniące się sferą zastosowania, zasięgiem treściowym, zasobem wyrazów i konstrukcji), n ad jego synonim iką, k tó ra staje się szczególnie bogata, swobodna i skom ­ plikowana na terenie utworów literackich. Jak o zasadnicze zadanie stylistyki wskazuje Tomaszewski (o. <?., s. 172) badanie ekspresyj­ nej funkcji języka, tj. badanie tych jego elementów, któ re roz­ szerzając obiektywno -logiczną zawartość wypowiedzi, n ad ają jej swoistą jakość określaną w sposób przybliżony term inem „język obrazow y” („образная речь” ). W yrazy każdego języka posiadają bowiem, oprócz znaczenia obiektywno-logicznego, również ekspresję lub — inaczej mówiąc —■ „aureolę stylistyczną” . Znaczenie obiek­ tywno-logiczne wyrazu nazywa przedm iot, zjawisko lub stosunek rzeczywistości obiektywnej. Emocjonalność wyrazu, ekspresja dają ocenę rzeczywistości, przez co charakteryzują zarazem podm iot m ó­ wiący, jego stan i stosunek do rzeczywistości.

In n e zadanie naukowe, wysunięte w dyskusji, to zbadanie roli lite ra tu ry w rozwoju języka ogólnonarodowego. Styl utw oru a rty ­ stycznego jest przecież ty m laboratorium , gdzie język literacki zdo­

REC EN ZJE I PR ZEG L Ą D Y ₅₉₃

bywa nowe możliwości wyrazu, które z kolei wzbogacają i dosko­ nalą język ogólnonarodowy.

B ezultaty dotychczasowych dyskusji w sprawie języka utw oru literackiego ta k podsumowuje Winogradów:

Zasady i zadania stylistyk i jako dyscypliny lingw istycznej są jeszcze i teraz niezupełnie jasne, a podstaw ow e pojęcia i kategorie tej nauki — nie określone [ . . . ] W stylu odzwierciedlają się skłonności społeczne i p o ­ ziom kultury m ówiącego czy piszącego. W stylu utworu literackiego w y ­ raża się oblicze społeczne pisarza i jego indyw idualność twórcza. S tyl wielkich utworów literatury rosyjskiej, ich obrazowe uogólnienia, środki wyrazu wcielają i koncentrują niewyczerpaną siłę ogólnonarodowego języka rosyjskiego w jego optim um , w jego możliwościach poetyckich. D latego też procesu twórczości artystycznej wielkiego pisarza narodo­ wego, jak również jego stylu , nie m ożna i nie powinno się sprowadzać tylko do odzwierciedlenia i wyrażenia w słowie artystycznym — wąskiego, klasowego św iatopoglądu (o.e., s. 149)3.

8. E stety cy radzieccy, opierając się na wypowiedziach klasyków marksizmu-leninizmu, zgodni są w zasadzie co do tego, jakie są źródła t r w a ł y c h w a r t o ś c i dzieł sztuki.

Prawdziwe piękno w sztuce — pisze пр. I. A stachow — powstaje jako rezultat harm onijnego połączenia głębi ideowej, prawdziwej historycznie treści i doskonałości form y artystycznej. [ . . . ] Tajem nica „w ieczności” sztuki mieści się w jej obiektyw ności, w jej prawdziwości. W prawdziwej sztuce jest to, co nie umiera wraz z epoką, która ją zrodziła, co posiada znaczenie dla dalszego postępu społecznego — to prawda życia w dosko­ nałym odtworzeniu artystycznym . To w łaśnie jest pierwiastkiem ogól­ noludzkim w sztuce. To dziedziczy i rozwija dalej radziecka sztuka so ­ cjalistyczna (o .e., s. 165—166).

Przyczyny decydujące o trw ałej wartości utw orów literackich precyzuje M. D o b r y n i n (о. с s. 307): obecność postępowych idei, odtworzenie etapów i form rozwoju społecznego o doniosłym zna­ czeniu historycznym , głębia i prawdziwość artystycznego odtw o­ rzenia charakteru człowieka społecznego, wartość estetyczna, wzbo­ gacenie języka, stopień i głębia w yrażenia specyficznych cech danego narodu, które wnosi on we wspólną skarbnicę k u ltu ry świa­ towej.

W zagadnieniu ,,trw ałych w artości” , obok problem u walorów ideowo-artystycznych dziedzictwa kulturalnego, mieści się, ja k w i­

3 Sprawozdanie pozostaw ia na uboczu liczne artykuły dyskusyjne w pra­ sie literackiej, dotyczące norm stylistyczn ych literatury współczesnej, zw łaszcza zastosowalności dialektyzm ów .i archaizmów.

594 REC EN ZJE I P R Z EG L Ą D Y

dać, problem zakresu i sposobu korzystania z trad y cji przeszłości. Sprawa ta — ja k słusznie zauważył W. Borszczukow — inaczej w y­ gląda w sztuce, inaczej zaś w nauce. W nauce każde nowe odkrycie wchłania rezultaty dotychczasowych badań (jeśli ich nie obala), włącza je w nową teorię; jedynie ona posiada ak tu alną wartość p o ­ znawczą. Tymczasem w sztuce nowe utw ory nie „w chłaniają” swych poprzedników, nie pozbaw iają ich samodzielnej wartości estetycznej, chociaż korzystają z ich zdobyczy artystycznych (ВФ, 1951, n r 1, s. 240).

E stetycy radzieccy podkreślają, że sztuka realizm u socjalistycz­ nego opiera się w najszerszej mierze na realistycznym dziedzictwie przeszłości, ale tradycje artystyczne krytycznie ocenia i we własnej praktyce przetw arza, ale nie chce i nie może pow tarzać i kopiować dawniejszych środków wyrazu. M arksistowska teoria rozwoju spo­ łecznego uczy bowiem, że nie można sztucznie wskrzesić ani sposobu produkcji, ani form świadomości społecznej, które odeszły w p rze­ szłość. Sztuka jest niepowtarzalna, jak charakter epoki, która ją stworzyła.

9. C harakter l i t e r a t u r o z n a w s t w a j a k o n a u k i nie był od­ dzielnie rozpatryw any w dotychczasowych dyskusjach radzieckich. Omawiano natom iast charakter nauk społecznych w ogóle. N auki te — stw ierdzają zgodnie uczestnicy dyskusji (np. D. Czesnokow, ВФ, 1950, nr 3, s. 15; M. Korniejew, ВФ, 1951, n r 2, s. 211; M. Bo- zental, ВФ, 1951, n r 2, s. 214) — są bezpośrednio związane z bazą i z nadbudow ą pohtyczną i praw ną, bezpośrednio odzwierciedlają walkę klasową, będąc narzędziem ideologicznym określonej klasy. Chociaż nauka związana ideologicznie z klasam i eksploatatorskim i nie mogła dać prawidłowej syntezy rozwoju historycznego, k tó rą przyniósł dopiero marksizm, niemniej prace uczonych burżuazyjnych, zwłaszcza z okresu przedimperialistycznego, zaw ierają wiele donio­ słych osiągnięć naukowych. Marksistowskie nauki społeczne wielo­ stronnie korzystają z dorobku przeszłości, biorą z niego nagrom a­ dzone sumiennie fakty, przejm ują poszczególne, słuszne obserwacje i wnioski oraz niektóre zabiegi badawcze, wreszcie naw iązują do

narodowych tradycji postępu w nauce.

Jednakowoż radzieckie nauki społeczne, w ykorzystując to słuszne i cenne, co stworzyli postępow i uczeni przeszłości, z a s a d n i c z o różnią się od nauki przeszłości i rozwijają się nie na fundam encie burżuazyjnych nauk społecznych, lecz w walce z nimi. W ykorzystując p o s z c z e g ó l n e strony starej nauki, uczeni radzieccy k r y t y c z n i e je opracowują, zdecydowanie

REC EN ZJE I PR Z EG L Ą D Y ₅₉₅ odcinając ich ogólną tendencję i walcząc przeciw nauce burżuazyjnej j a k o c a ł o ś c i (I. K o n , Н аука как форма общественного сознания, ВФ, 1951, nr 1, s. 52).

Dlatego też w dotychczasowych wystąpieniach tylko w yjątkow o (np. u A. Bieleckiego) pojawiają się tendencje w kierunku przew arto­ ściowania rosyjskiej burżuazyjnej historiografii literackiej; mocno natom iast podkreśla się zdobycze rosyjskiej k ry ty k i rewolucyjno- dem okratycznej.

10. Powyższy, sum aryczny tylko przegląd pozwala zrozumieć, jak szerokie perspektyw y naukowe otworzyły przed m arksistowską estetyką i n au k ą o literaturze prace Stalina o językoznawstwie. Uczeni radzieccy oceniają przy ty m dotychczasowe rezu ltaty d y ­ skusji jako pierwszy zaledwie jej etap. K ry ty k a radziecka wysuwa, jako nie spełnione dotąd zadanie naukowe, zgłębienie i wyjaśnienie wewnętrznego związku między podstawowymi pojęciam i reahzm u socjahstycznego, takim i jak prawdziwe odzwierciedlenie rzeczywi­ stości w jej rew olucyjnym rozwoju, bolszewicka partyjność, aktyw na, przekształcająca funkcja sztuki, doskonała forma artystyczna, ogól­ nonarodowy język literacki, kontynuacja najlepszych tradycji n a ­ rodowych i ich rozwój w nowych w arunkach historycznych (W. J e r - mi ł o w, o. c., s. 157).

Ju ż jednak etap dotychczasowy — jakkolwiek wiele problemów pozostawił w stadium sporu naukowego — w poważnym stopniu usprawnił i wydoskonahł teoretyczne i metodologiczne wyposaże­ nie marksistowskiej hum anistyki. Trzeba było przy ty m — z no ­ wych, dojrzalszych pozycji ideologicznych — niejedną dotychcza­ sową in terpretację czy ocenę odrzucić lub zrewidować. Uczeni r a ­ dzieccy nie lękają się tego. Wiedzą, iż przesłanką ich przodownictwa naukowego je st właśnie to, że marksizm sam siebie trak tu je d ia­ lektycznie.

W rozwoju swym marksizm nie może nie wzbogacać się nowym dośw iad­ czeniem, now ą wiedzą, a więc poszczególne jego form uły i wnioski nie m ogą nie zm ieniać się z biegiem czasu, nie mogą nie ustępować m iejsca nowym form ułom i w nioskom , które odpowiadają now ym zadaniom h i­ storycznym . Marksizm nie uznaje niezm iennych wniosków i formuł, ob o­ w iązujących dla w szystkich epok i okresów. Marksizm jest wrogiem w szel­ kiego dogm atyzm u. ( S t a lin , Odpowiedź towarzyszom).