Adam Wiśniewski
Orzecznictwo strasburskie wobec
specyfiki procesu implementacji
europejskiej konwencji praw
człowieka w państwach środkowo i
wschodnioeuropejskich
Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego 1, 165-184
2010
U W M w Olsztynie 2010 IS S N 2082-1786
A d a m W iś n ie w s k i
U n iw ersytet Gdański, K atedra Pra w a M iędzynarodow ego Publicznego
Orzecznictwo strasburskie wobec specyfiki
procesu implementacji europejskiej konwencji
p raw człowieka w państwach
środkowo- i wschodnioeuropejskich
1. Przystąpienie pań stw środkow
o-i w schodno-ioeuropejsko-ich do R ady E u ropy
oraz Europejskiej K onw encji P r a w C złow ieka
S ło w a k lu c zo w e : doktryna marginesu oceny, Europejska Konwencja Praw Człowieka, Europej ski Trybunał Praw Człowieka, Rada Europy, implementacja, państwa post komunistyczne, naruszenia systemowe.
C e le m te g o o p ra c o w a n ia je s t p r z e d s ta w ie n ie n ie k tó r y c h z a g a d n ie ń z w ią z a n y c h z im p le m e n ta c ją E u ro p e js k ie j K o n w e n c ji P r a w C z ło w ie k a ( E K P C ) w p a ń s tw a c h E u ro p y Ś ro d k o w e j i W s c h o d n ie j. W o r z e c z n ic tw ie s tra s b u r s k im od p o c z ą tk u p o ja w ił się p r o b le m p o d e jś c ia E u ro p e js k ie g o T r y b u n a łu P r a w C z ło w ie k a do g r u p y n o w y c h p a ń s tw -s tro n E K P C w z w ią z k u z ich sp e cy fik ą , w y n ik a ją c ą w du żej m ie r z e z d o ś w ia d c z e n ie m d łu g o tr w a łe g o fu n k c jo n o w a n ia w ty ch k r a ja c h s y s te m u k o m u n is ty c z n e g o . P u n k te m w y jś c ia d la p ro w a d z o n y c h tu ro z w a ż a ń je s t c h a r a k te r y s ty k a p r z e ło m o w e g o d la R a d y E u ro p y (R E ) procesu r o z s z e rz e n ia , o b e jm u ją c e g o g ru p ę p a ń s tw p o s tk o m u n is ty c zn y c h . N a t y m tle u z a s a d n io n e je s t p r z e d s ta w ie n ie p ro b le m a t y k i tz w . n a ru s ze ń s y s te m o w y c h o ra z b liż s z e p r z y jr z e n ie się d w ó m is to tn y m k w e s tio m , p o z o s ta ją c y m w z w ią z k u z z a g a d n ie n ie m s ta n o w is k a E T P C w o b ec p a ń s tw środ k ow o- i w sch o d n io eu ro p ejsk ich . Id z ie tu o z a r z u t s to s o w a n ia p r z e z E T P C p o d w ó jn y c h s ta n d a rd ó w o ra z, co się z t y m w ią że, a p lik a c ję d o k try n y m a r g in e s u o cen y w o d n ie s ie n iu do g r u p y p a ń s tw środ k ow o - i w sch o d n io eu ro p ejsk ich . P r z e d s t a w io n a s e k w e n c ja ro z w a ż a ń p r o w a d z i do p ró b y o d p o w ie d z i n a p y ta n ie - ja k ie p o w in n o b yć p o d ejśc ie stra s b u rs k ie g o T r y b u n a łu do p a ń s tw p o s tk o m u n is ty c z n y c h w p ro ce sie im p le m e n ta c ji s ta n d a rd ó w E K P C ?
R e g io n a ln y s y s te m o ch ro n y p r a w c z ło w ie k a , u tw o r z o n y w ra m a c h R a d y E u ro p y (R E ), u le g ł po 1989 r. p r z e ło m o w y m z m ia n o m . D o 1989 r. R a d a
E u ro p y u z n a w a n a b y ła z a o rg a n iz a c ję z a c h o d n io e u ro p e js k ą 1. U p a d e k k o m u n iz m u w E u ro p ie Ś ro d k o w e j i W s c h o d n ie j o t w o r z y ł d ro g ę p a ń s tw o m z te g o re g io n u z a ró w n o do c z ło n k o s tw a w R a d z ie E u ro p y , ja k i s ta n ia się s tro n ą w ie lu in s tru m e n tó w p r a w n y c h p r z y ję ty c h w ra m a c h tej o rg a n iz a c ji, w ty m n a jb a r d z ie j zn a n e j k o n w e n c ji tej o rg a n iz a c ji, d o ty czą cej o ch ron y p r a w je d n o s tk i, ja k ą je s t E u ro p e js k a K o n w e n c ja P r a w C z ło w ie k a ( E K P C ) 2. W 1992 r. do K o n w e n c ji p r z y s t ą p iły B u łg a ria , C zec h y , S ło w a c ja o ra z W ę g ry , ro k p ó ź n ie j ta k ż e P o ls k a , a w 1994 r. u c z y n iły to R u m u n ia i S ło w e n ia. N a s t ę p n ie do E K P C p r z y s t ą p iły k o le jn o L it w a (1 9 9 5 ), A lb a n ia (199 6), E s to n ia (1 9 9 6 ), Ł o t w a (1 9 9 7 ), M o łd a w ia (1 9 9 7 ), C h o rw a c ja (1 9 9 7 ), R e p u b lik a M a c e d o n ii (1 9 9 7 ), U k r a in a (1 9 9 7 ), R o s ja (1 9 9 8 ), G r u z ja (1 9 9 9 ), A r m e n ia (2 0 0 2 ), A z e r b e jd ż a n (2 0 0 2 ), B o ś n ia i H e r c e g o w in a (2 0 0 2 ), C z a rn o g ó ra (2 0 0 4 ) i S e r b ia (2 0 0 4 ). P ro c e s ten , k t ó r y w lit e r a t u r z e a n g lo ję z y c z n e j o k r e ś la n y je s t n ie je d n o k ro tn ie m ia n e m e n la r g e m e n t (p o w ię k s z e n ie ), d o p ro w a d z ił w c ią g u k ilk u n a s tu la t do p o d w o je n ia lic z b y p a ń s tw czło n k o w s k ic h R a d y E u ro p y .3 T y m s a m y m z a ró w n o sa m a R a d a E u ro p y , ja k i sy s te m E K P C u tw o r z o n y w je j ra m a c h , n a b ra ły p r a w d z iw ie p a n e u ro p e js k ie g o w y m ia r u , o b ejm u ją c o b s z a r od G ib r a lt a r u po W ła d y w o s to k , w y k r a c z a ją c y p o z a E u ro p ę w sen sie g e o g ra fic z n y m . Z a s ię g ie m ju r y s d y k c ji E u r o p e js k ie go T r y b u n a łu P r a w C z ło w ie k a u tw o rz o n e g o n a p o d s ta w ie E K P C o b jęty ch z o s ta ło około 800 m ilio n ó w osób. W s w o im m e m o ra n d u m , p o ś w ię c o n y m p o w ię k s z e n iu R E z 1996 r., S e k r e ta r z G e n e r a ln y tej o r g a n iz a c ji p r z e d s ta w ił p roces p o s z e r z e n ia ja k o w ie lk ą sza n sę R a d y E u ro p y w p ro m o w a n iu p o n o w n e g o z je d n o c z e n ia k o n ty n e n tu e u ro p e js k ie g o w o p a rc iu o p o d s ta w o w e , w s p ó ln e w a rto ś c i. Id z ie tu, d o d a jm y , z w ła s z c z a o t r z y fu n d a m e n ta ln e w a r to ś ci i je d n o c z e ś n ie cele R E , tj. d em o k ra cję, r z ą d y p r a w a i p o s z a n o w a n ie p r a w c z ło w ie k a .4
C h o c ia ż m o ż n a z a te m m ó w ić o b e z p r e c e d e n s o w y m w h is t o r ii s y stem u E K C P p o s z e rz e n iu je g o z a s ię g u , to je d n a k w a r to p a m ię ta ć , iż w p o c z ą tk o w y m o k re s ie z ja w is k u te m u t o w a r z y s z y ły p o w a ż n e n ie je d n o k ro tn ie o b a w y d o ty czą ce z a g ro ż e ń , ja k ie m o g ą się z n im w ią z a ć . P o d n o szo n o m .in ., iż p ro ces te n s ta n o w ił w y r a z z w y c ię s tw a p o lit y k i n a d z a s a d a m i5, ż e R a d a E u r o p y o b n iż y ła s w o je s ta n d a r d y d o ty c z ą c e w a ru n k ó w p r z y s tę p o w a n ia n o w yc h c z ło n k ó w p r z y jm u ją c p a ń s tw a , k tó r e w sposób o c z y w is ty n ie s p e łn ia ją u sta lo n y c h m in im a ln y c h s ta n d a rd ó w d o ty czą cy c h z a ró w n o p o s z a n o w a n ia
1
W arto jednak zauważyć, iż państwem członkowskim Rady Europy była od 9 sierpnia 1949 r. także Turcja.2
Pełn a nazw a konwencji brzm i: „K onw encja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności” z 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. N r 61 , poz. 284).3
Jeszcze w 1990 r. do R ady Europy należały 23 państwa, podczas gdy w roku 2007 już 47 państw. N ie wszystkie jednak państwa, które w tym okresie przystąpiły do RE i E K PC , m ogą być zaliczone do grupy państw wschodnio- i środkowoeuropejskich. D otyczy to Monako, które przystąpiło do RE w 2004 r.4
After Enlargement ”Towards a Common Democratic Space in Europe. Memorandum prepared by the Secretary General, „Council o f Europe” , 24 październik 1996, s. 2-6.rz ą d ó w p ra w , ja k i is t n ie n ia s ta b iln y c h o ra z r z e c z y w iś c ie fu n k cjo n u ją cyc h in s ty tu c ji d e m o k ra ty c z n y c h .6 N ie k t ó r z y a u to r z y p is a li w rę c z o k r y ty c z n y m o s ła b ie n iu sy s te m u stra s b u rs k ie g o , w s k a z u ją c n a p r z e k s z ta łc e n ie R a d y E u ro p y z u s ta b iliz o w a n e g o „k lu b u d e m o k ra c ji” w z w y k łe „c e n tru m s z k o le n io w e ” d la p a ń stw , k tó r e w n ie k tó r y c h p r z y p a d k a c h są o c z y w iś c ie n ie z d o l n e do p o s z a n o w a n ia p o d s ta w o w y c h z a s a d R E .7
O k r e ś le n ie e n la r g e m e n t łą c zo n e je s t n a jc zę ś c ie j o g ó ln ie z p o w ię k s z e n ie m lic z b y c z ło n k ó w R a d y E u ro p y o g ru p ę p a ń s tw z E u ro p y Ś ro d o w ej i W s c h o d n ie j. N ie n a le ż y je d n a k za p o m in a ć , iż g r u p a ta od p o c z ą tk u n ie b y ła p o s tr z e g a n a ja k o m o n o lit. Z je d n e j s tro n y w y m ie n ia n o p a ń s tw a ta k ie , ja k P o ls k a , W ę g r y , C z e c h y c z y S ło w a cja , d o s trz e g a ją c ich w y s iłk i z m ie rz a ją c e do d o p ro w a d z e n ia do z g o d n o ś c i ich s y s te m ó w z w y m o g a m i E K P C . Z d ru g ie j, b y ły to k r a je , k t ó r y m z a rz u c a n o b r a k p o w a ż n e g o z a a n g a ż o w a n ia w d o s to s o w a n ie się do w y m o g ó w s y s te m u s tra s b u rs k ie g o . D o ty c z y ło to z w ła s z c z a R o s ji.8 W a rty k u le R u s s ia a n d th e “L e g a l i t y ” o f S t r a s b o u r g L a E
z 1997 r. M . J a n is s tw ie r d z ił, iż R o s ja n ie je s t w s ta n ie sp ro s ta ć m in im a l n y m s ta n d a rd o m o ch ro n y p r a w c z ło w ie k a , ja k ie w y m a g a n e są od p a ń s tw c z ło n k o w s k ic h R a d y E u ro p y . W r e z u lta c ie m o ż n a m ó w ić w p rz y p a d k u te g o k r a ju o is tn ie n iu p o w a ż n e j n ie z g o d n o ś c i z p r a w e m s tra sb u rsk im , p o d w a ż a ją c e j n o r m a ty w n y ko n sen su s u k s z ta łto w a n y w o k ó ł E K C P .9 Z d ru g ie j j e d n a k stro n y, p o d a ją c d z ie w ię ć la t p ó ź n ie j p r z y k ła d y są d ó w k ra jo w y c h , w y k a z u ją c y ch d e te r m in a c ję b e z p o ś r e d n ie g o s to s o w a n ia s ta n d a rd ó w K o n w e n c ji i in te g r o w a n ia o r z e c z n ic tw a K o n w e n c ji do w ła ś c iw y c h s y s te m ó w p ra w n y ch , s ę d z io w ie T r y b u n a łu L . W ild h a b e r 10 o ra z L . G a r lic k i w y m ie n ili m .in . d e c y z ję z 10 p a ź d z ie r n ik a 2003 r. r o s y js k ie g o S ą d u N a jw y ż s z e g o , z a s ia d a ją c e g o w p e łn y m sk ła d zie , k t ó r a z a w ie r a ła s tw ie r d z e n ie , ż e w y r o k i E u ro p e js k ie g o T r y b u n a łu są „w ią ż ą c e d la w s z y s tk ic h w ła d z F e d e r a c ji R o s y js k ie j, łą c z n ie z s ą d a m i” .11
Z p e r s p e k ty w y S tr a s b u rg a je d n y m z n a jb a r d z ie j d o s trz e g a ln y c h s k u t k ó w p o w ię k s z e n ia R a d y E u ro p y i sy s te m u E K P C o p a ń s tw a środ k ow o - i w s c h o d n io e u ro p e js k ie b y ł z p e w n o ś c ią o g ro m n y p r z y r o s t lic z b y s k a r g do E T P C . P o m im o r e fo r m y s y stem u im p le m e n ta c ji E K P C , d o k o n a n ej w 1998 r.
6 R. Harmsen, The European Convention on Human Rights after Enlargement, „International Journal o f Human Rights”, 2001, vol. 5, nr 4, s. 19.
7 F. Sudre, La Communauté européenne et les doits fondamentaux après le Traité d’Amsterdam: Vers un nouveau système européen de protection des droits de l ’homme?, „L a Sem aine Juridique” 7.01.1998 r., s. 9-16.
8 Takie stanowisko przedstaw ił m.in. P eter Leuprecht, były zastępca Sekretarza G eneral nego Rady Europy. Zob. szerzej R. Harmsen, op. cit., s. 19-20.
9 M. Janis, Russia and the “Legality” o f Strasbourg Law, „European Journal o f In tern a tional L a w ”, 1997, vol. 8, nr 1, s. 93-99.
10 Przewodniczący Europejskiej Trybunału P raw Człowieka w okresie od 1 listopada 1998 r. do 1 listopada 2007 r.
11 L. G arlicki, L. W ild h ab er, Torując drogę dalekosiężnej wizji europejskiej ochrony praw człowieka w X X I w. I I Szczyt Rady Europy i Europejskiej konwencji o ochronie praw czło wieka i podstawowych wolności, w: Polska i Rada Europy 1990-2005,red. H. M ach iń ska, „B iu letyn B iura Inform acji Rady Europy” 2006, s. 121.
n a p o d s ta w ie P r o to k o łu 11 do K o n w e n c ji, lic z b a sk ła d a n y c h s k a r g s ta le r o sła. O ile w 1998 r. do T r y b u n a łu w p ły n ę ły 18 164 n o w e s k a rg i, to w ro k u 2002 lic z b a s k a r g w y n io s ła 34 546. B y ł to w z r o s t aż o 90% w p o ró w n a n iu z ro k ie m 1998. W 2006 r. n a to m ia s t lic z b a s k a r g z ło żo n y c h do T r y b u n a łu w y n io s ła aż 50 500. W la ta c h 2007 o ra z 2008 lic z b a s k a r g p r z e k a z a n y c h do r o z p o z n a n ia p rze z s k ła d y s ę d z io w s k ie T r y b u n a łu w y n io s ła o d p o w ie d n io 41 700 o ra z 46 200, p r z y c z y m w ro k u 2007 o g ó łe m z ło żo n o 79 400 s k a r g 12. T a a k ty w n o ś ć s k a rżą cy ch z n a la z ła sw o je o d z w ie r c ie d le n ie w ilo ś c i o rz e c z e ń w y d a w a n y c h p rze z E T P C . O ile je s z c z e w 1995 r. T r y b u n a ł w y d a ł 56 w y r o k ó w , w 2000 r. ju ż 695 w y r o k ó w , to w 2006 r. lic z b a ty c h w y r o k ó w s ię g n ę ła 1560.13 N ie m o ż n a te ż za p o m in a ć , iż ja k w y k a z u ją s z c z e g ó ło w e a n a liz y - p o n a d 90% s k a r g k ie r o w a n y c h do T r y b u n a łu je s t u z n a w a n y c h z a n ie d o p u szcza ln e , b ez m e ry to ry c z n e g o r o z p a t r y w a n ia .14
W lit e r a t u r z e p r z e d m io tu z w r a c a się u w a g ę, iż w z r o s t lic z b y n o w yc h s k a r g je d y n ie po c zęśc i b y ł e fe k t e m p rocesu p o w ię k s z e n ia R E i s y stem u E K P C o n o w e p a ń s tw a . P o ś ró d in n y ch c z y n n ik ó w , o d p o w ie d z ia ln y c h z a ro sn ą cą lic z b ę s k a r g sk ła d a n y c h do S tra s b u rg a , w y m ie n ia się m .in . su k ce s y w n e p o s z e rz a n ie k a ta lo g u p r a w i w o ln o ś c i ch ro n io n ych w ra m a c h s y s te m u K o n w e n c ji E u ro p e js k ie j, r o z s z e r z a ją c ą in te r p r e ta c ję tych p r a w p rze z T ry b u n a ł, ro s n ą c ą p o p u la rn o ść T r y b u n a łu o ra z n ie d o s ta te c z n ą och ron ę p r a w c z ło w ie k a w p o s z c z e g ó ln y c h p a ń s tw a c h .15
2. N aru szen ia systemowe
W k o n te k ś c ie z ja w is k a co ra z w ię k s z e j lic z b y sk a rg , z w ią z a n e g o z p ro c es em p o w ię k s z e n ia R E , n ie m o ż n a p o m in ą ć p r o b le m a ty k i tz w . n a ru s z e ń s y s te m o w y c h i z w ią z a n e j z t y m n o w ej k a t e g o r ii o rz e c z e ń T ry b u n a łu , tz w . w y r o k ó w p ilo ta ż o w y c h . W R e z o lu c ji K o m ite t u M in is t r ó w R E w s p r a w ie w y ro k ó w u ja w n ia ją c y c h p o d s ta w o w y p r o b le m s y s te m o w y , p r z y ję te j 12 m a ja 2004 r., K o m it e t z a p r o s ił T r y b u n a ł ( i n v it e s th e C o u r t ) , a b y ten , n a ile to m o ż liw e , id e n t y fik o w a ł w sw o ich w y r o k a c h s tw ie rd z a ją c y c h n a ru s z e n ie K o n w e n c ji le ż ą c y u p o d s ta w n a r u s z e n ia p r o b le m s y s te m o w y o ra z ź ró d ła te g o p ro b le m u , w s z c z e g ó ln o ś c i j e ż e l i je s t p ra w d o p o d o b n e, iż p r o b le m ten m o że p r z y c z y n ić się do w n o s z e n ia lic z n y c h s k a r g .16
12 Zob. European Court o f Human Rights Survey o f Activities 2006, R egistry o f the Eu ropean Court o f Hum an Rights, Strasbourg 2007, s. 48-50 oraz European Court o f Hum an Rights, Analysis o f Statistics 2007,m arzec 2007, s. 6.
13 Ibidem W roku 2007 E T P C w ydał 1503 wyroki. European Court o f Hum an Rights,
Analysis o f Statistics 2007,s. 8.
14 Zob. R. Kowalska, Reforma Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, „B iuletyn Biura Inform acji Rady Europy”, 2004, nr 1, s. 7.
15 Ibidem , s. 6-7.
16 Resolution Res(2004)3 o f the C om m ittee o f M inisters on judgm ents revealin g an un derlying system ic problem, przyjęta przez K om itet M inistrów R ady Europy 12 m aja 2004 r. na jego 114 sesji.
T r y b u n a ł u s ta lił po ra z p ie r w s z y is tn ie n ie s y s te m o w e g o n a r u s z e n ia K o n w e n c ji w s p r a w ie B r o n io w s k i p r z e c iw k o P o ls c e d e fin iu ją c je ja k o s y tu ację, w k tó re j „s ta n fa k ty c z n y s p r a w y u ja w n ia is tn ie n ie w k r a jo w y m p o rz ą d k u p r a w n y m d e fe k tu , w s k u te k k tó re g o c a ła g r u p a o b y w a t e li z o s ta ła p o z b a w io n a i w d a ls z y m c ią g u je s t p o z b a w ia n a m o ż liw o ś c i sp o k o jn e go k o r z y s t a n ia z e s w o je g o m ie n ia ” o ra z g d z ie „w a d y p r a w a k r a jo w e g o i p r a k ty k i u ja w n io n e w in d y w id u a ln e j s p r a w ie m o g ą s ta n o w ić p o d s ta w ę do w n o s z e n ia k o le jn y c h , lic z n y c h i u z a s a d n io n y c h s k a r g ” .17 C e c h ą n a ru s z e n ie s y s te m o w e g o je s t z a te m p r z e d e w s z y s t k im je g o p o w s z e c h n y z a s ię g . N a r u s z e n ie m d o tk n ię ta je s t z n a c z n a g r u p a osób (a w h o le c la s s o f p e r s o n s) .18 M a ono c h a r a k te r s y s te m o w y w t y m sen sie, iż w y n ik a z p r z e p is ó w p r a w a oraz/lub z ro z p o w s ze c h n io n e g o sposobu ich s to s o w a n ia .19 W s p r a w ie B r o n io w s k i z a p a d ł te ż p ie r w s z y w y r o k p ilo ta ż o w y , a z a te m w y r o k , k t ó r y p o z a r o z s t r z y g n ię c ie m s p r a w y in d y w id u a ln e j (E T P C u zn a ł, iż doszło do n a r u s z e n ia a r ty k u łu 1 P r o to k o łu I), w s k a z u je ś ro d k i o c h a r a k te r z e o g ó ln y m , z w ła s z c z a le g is la c y jn e , k tó re p o z w o lą n a u su n ię cie s y s te m o w e j d y s fu n k c ji o ra z z a p o b ie g n ie k o le jn y m w y r o k o m n a tle te g o sa m ego p ro b le m u .20 W e d łu g E T P C p ro c e d u ra w y r o k u p ilo ta ż o w e g o m a z a z a d a n ie p r z e d e w s z y s t k im pom óc p a ń s tw o m -s tro n o m w r o z w ią z y w a n iu p r o b le m ó w n a p o z io m ie k ra jo w y m , z a p e w n ia ją c w k r ó ts z y m cz a s ie p o s z a n o w a n ie p r a w osób d o tk n ię ty c h s y s te m o w y m n a ru s z e n ie m , t y m s a m y m ta k ż e u w a ln ia ją c T r y b u n a ł od r o z s t r z y g a n ia w ie lk ie j lic z b y p o d o b n ych s p r a w .21 Z a s a d y u s ta lo n e w s p r a w ie B r o n io w s k i z o s ta ły z a s to s o w a n e ró w n ie ż w s p r a w ie H u t t e n - C z a p s k a p r z e c iw k o P o ls c e , g d z ie p r z y ję to , iż d z ia ła n ie re ż im u r e g u la c ji c z y n s z u m o że d o ty k a ć p o te n c ja ln ie je s z c z e w ię k s z e j, n iż w s p r a w ie B r o n io w s k i, lic z b y osób - około 100 000 w ła ś c ic ie li b u d y n k ó w o ra z od 600 000 do 900 000 n a je m có w . U z n a n o z a te m , iż o k o lic zn o ś c i s p r a w y u ja w n iły is tn ie n ie s y s te m o w e g o p ro b le m u z w ią z a n e g o z p o w a ż n y m i b r a k a m i w k r a jo w y m p o rz ą d k u p ra w n y m . N ie d o s ta t k i te, z d a n ie m T r y bu n ału, p o le g a ły n a z ły m fu n k c jo n o w a n iu u s ta w o d a w s tw a p o ls k ie g o d o ty czą ceg o m ie s z k a ln ic tw a w t a k im z a k re s ie , w ja k im n a ło ż y ło ono i n a d a l n a k ła d a n a in d y w id u a ln y c h w ła ś c ic ie li n ieru ch o m o ś ci o g r a n ic z e n ia w p o d w y ż s z a n iu w y s o k o ś c i cz y n s z u n a le ż n e g o im z ty tu łu n a jm u m ie s z k a ń b ę d ą cych ich w ła sn o śc ią , u n ie m o ż liw ia ją c im o tr z y m y w a n ie c z y n s z u w s p ó łm ie r n ego do p on o szo n y ch k o s z tó w u tr z y m a n ia n ie ru c h o m o ś c i.22
17 W yrok W ielk iej Izb y Trybunału w sprawie Broniow ski przeciwko Polsce z 22.06.2004 r., skarga nr 31443/96, pkt 189.
18 W yrok W ielk iej Izb y Trybunału w sprawie B roniow ski przeciw ko Polsce z 28/09/2005, skarga nr 31443/96, pkt 3.
19 M. Krzyżanowska-M ierzewska, Sprawy m ienia zabużańskiego przed E T P C z, „Europejski P rzegląd Sądowy” 2008, nr 12, s. 22.
20 Zob. M. Balcerzak, Zagadnienie precedensu w prawie międzynarodowym praw człowieka, W ydaw nictw o „Dom O rgan izatora”, Toruń 2008, s. 205.
21 W yrok W ielk iej Izb y Trybunału w sprawie B roniow ski (2005)..., pkt 35.
22 W yrok w spraw ie H utten-Czapska przeciw ko Polsce z 22.02.2005 r., skarga nr 35014/97(dalej jako Hutten-Czapska 20051, pkt 190-191.
P r o b le m a t y k a n a ru s z e ń s y stem o w y ch , z w ią z a n y c h z d y s fu n k c ja m i s y s te m ó w k ra jo w y c h , k tó r e m o g ą g e n e r o w a ć z n a c z n ą lic z b ę s k a r g k ie r o w a n y c h do E T P C , w s k a z u je z p e w n o ś c ią n a c h a r a k te r tru d n o ś c i k r a jó w p o s tk o m u n is ty c z n y c h w a d a p ta c ji do s ta n d a rd ó w stra sb u rsk ich . W y r o k i p ilo ta ż o w e d o ty c z ą b o w ie m p r z e d e w s z y s t k im tej g r u p y p a ń s tw 23, ch ociaż n ie m o ż n a za p o m in a ć , iż n a r u s z e n ia s y s te m o w e s tw ie r d z a n e b y ły ta k ż e np. w s p ra w a ch p r z e c iw k o W ło c h o m .24 W lit e r a t u r z e p r z e d m io tu z w r a c a się u w a g ę, iż p r z y c z y n y k r y z y s u s y stem u stra s b u rs k ie g o , k tó re m u m a z a r a d zić m .in . o c z e k u ją c y n a w e jś c ie w ż y c ie P r o to k ó ł 14 do E K P C , z m ie n ia ją c y s y s te m k o n t r o li K o n w e n c ji z 13 m a ja 2004 r., m a ją c h a r a k te r n ie ty le p ro ce d u ra ln y , a le s tru k tu ra ln y . W y n ik a ją on e b o w ie m , ja k p is z e L . G a rlic k i, „z n ie z d o ln o ś c i p a ń s tw c z ło n k o w s k ic h do s a m o d z ie ln e g o r o z w ią z y w a n ia s y tu acji, w k tó ry c h d o ch o d zi do n a r u s z a n ia p r a w i w o ln o ś c i g w a ra n to w a n y c h p r z e z K o n w e n c ję ” .25 W s p o m n ia n y P r o to k ó ł 14 w p r o w a d z a ją c y m .in . n o w e k r y te r iu m , p o z w a la ją c e n a u z n a n ie s k a r g i z a n ie d o p u s z c z a ln ą , p o le g a ją c e n a tym , iż „s k a r ż ą c y n ie d o z n a ł z n a c z ą c e g o u s z c z e rb k u ” , o c e n ia n y je s t, z je d n e j stro n y, ja k o o s ła b ie n ie in d y w id u a ln e g o p r a w a p e ty c ji, k tó re u z n a w a n e je s t z a k a m ie ń w ę g ie ln y sy s te m u K o n w e n c ji26. Z d ru g ie j stro n y, n o w e k r y t e r iu m d o p u sz c z a ln o ś c i u z n a w a n e je s t z a in s tru m e n t, k t ó r y w p r a w d z ie w o g ra n ic z o n y m z a k re s ie , a le je d n a k d a je m o ż liw o ś ć T r y b u n a ło w i u w a ln ia n ia się od sp ra w n ie is to tn y c h , n a rz e c z s p ra w o z a s a d n ic z y m z n a c z e n iu d la s y stem u o ch ro n y p r a w c z ło w ie k a 27.
23 Trzeb a jednak zauważyć, iż E T PC wydał dotychczas stosunkowo n iew iele wyroków pilotażowych. Poza orzeczniam i w sprawach B roniow ski i Hutten-Czapska, w yrok pilota żow y w ydany został także w spraw ie Lukenda przeciw ko S łow enii z 6.10.2005 r., skarga nr 23032/02. Procedura wyroku pilotażowego jest też k rytykow an a w literatu rze przedm io tu. M. K rzyżanow ska-M ierzew ska zwróciła uwagę, iż w sprawie m ien ia zabużańskiego T ry bunałowi w praw dzie rzeczyw iście udało się zm niejszyć liczbę spraw do rozpoznania, jednak zaw ieszając postępowanie w e w szystkich innych sprawach naraził skarżących na w ieloletn ie oczekiwanie na ich wynik. Zastosowanie procedury pilotażowej w sprawie B roniow ski przy niosło zatem skutki odwrotne do zam ierzonych. Zdaniem M. Krzyżanow skiej-M ierzew skiej, zastosowanie przez E T P C zw ykłej procedury i orzekanie kolejno o naruszeniach Konwencji pozw oliłoby na znacznie szybsze rozstrzygnięcie spraw zabużan. M. K rzyżanow ska-M ierzew ska, Spraw y m ienia zabużańskiego..., s. 22-23. Zob. M. Krzyżanow ska-M ierzew ska, Sprawy
m ienia zabużańskiego przed E P T C z , „Europejski P rzegląd Sądowy”, 2008, nr 12, s. 22. 24 Zob. np. w yrok w sprawie S cord in o przeciw ko W łochom z 29.03.2006 r., skarga nr 36813/97. M. A N ow icki zwraca z kolei uwagę, iż pierw sze sprawy, w których Trybunał stw ierdzał nagrom adzenie identycznych naruszeń dotyczyły skarg przeciwko Włochom, do tyczących chronicznego problemu przew lekłości postępowań sądowych. Zob. M. A. Nowicki,
Wokół Konw encji Europejskiej. K ró tk i K om entarz do E u ropejskiej Konw encji Pra w Człowie ka, W olters K lu w er Polska, W arszaw a 2006, s. 71. W yrok pilotażow y w ydany został także
w sprawie O calan przeciw ko T u rc ji z 12.05.2005 r., skarga nr 46221/99.
25 L. G arlicki, Perspektywy dostępu obywateli do europejskiego w ym iaru sprawiedliwości,
„B iu letyn B iura Inform acji R ady Europy” , 2004, nr 1, s. 111.
26 M. Beernaert, P ro to co l 14 and New S trasbourg Procedures: Towards G reater E fficie n
cy? A n d at W hat Price?, „Eropean Hum an Rights L a w R eview ” , 2004, nr 5, s. 556.
27 K. D rzewicki, R eform a Europejskiego Trybunału Praw Człowieka - filo zo fia zm ian czy
P r o b le m a t y k a n a ru s z e ń s y s te m o w y c h w ią ż e się n ie w ą t p liw ie z e z n a c z e n ie m p o z a p ra w n y c h , w t y m z w ła s z c z a h is to ry c z n y c h , sy stem o w ych , sp o łeczn ych , p o lity c z n y c h i k u ltu ro w y c h u w a ru n k o w a ń p r o b le m a ty k i w y k o n y w a n ia z o b o w ią z a ń , w y n ik a ją c y c h z E K P C , p rze z k r a je Ś ro d k o w e j i W s c h o d n ie j E u ro p y . D o b ry m p r z y k ła d e m w ie lo a s p e k to w e g o p o d e jś c ia do b a d a n ia p r o b le m a ty k i w y k o n y w a n ia E K P C p rze z p a ń s tw a p o s tk o m u n i s ty c zn e m o że b yć o p ra c o w a n ie pod re d a k c ją A n d r e a s a U m la n d a pt. T h e I m p l e m e n t a t i o n o f th e E u r o p e a n C o n v e n t io n in H u m a n R i g h t s i n R u s s ia . P h il o s o p h i c a l , L e g a l a n d E m p i r i c a l S t u d ie s z 2001 r .28 P o z a a n a liz ą p r a w n ą 29, w k s ią ż c e tej z n a jd u je się m .in. część z a ty t u ło w a n a S p o łe c z n y k o n te k s t p r a w c z ło w ie k a w R o s j i . J e d e n z a u to ró w , A . A z a r o v , p is z e m .in . 0 p a n u ją c y m w R o s ji „p r a w n y m n ih iliz m ie , b ra k u p o s z a n o w a n ia d la p ra w 1 p ra w a , czeg o w y r a z e m są c z ę s te n a r u s z e n ia ro s y js k ie j K o n s ty tu c ji” .30 W c zęśc i o p isu ją cej n a r u s z e n ia p r a w je d n a z a u to re k z w r a c a u w a g ę, iż w y k o n y w a n ie m ię d z y n a r o d o w y c h k o n w e n c ji d o ty czą cy c h p r a w c z ło w ie k a d o zn a je w p r a k ty c e p r z e s z k o d y w p o s ta c i b ra k u n ie z a le ż n o ś c i i p r o fe s jo n a liz m u s ą d o w n ic tw a o ra z ig n o ra n c ji, n a w e t w ś ró d s ę d zió w i sądów , co do tr a k ta tó w , k tó ry c h R o s ja je s t s tro n ą .31 T a k ż e w o p ra c o w a n ia c h d o ty czą cych P o ls k i o d n a le ź ć m o ż n a p ró b y p o d e jś c ia b a d a w c z e g o , a n a liz u ją c e g o sp o łec zn e a s p e k ty r e c e p c ji E K P C . W o p ra c o w a n iu E u r o p e js k a K o n w e n c ja P r a w C z ło w ie k a : R e f le k s ja n a d r e c e p c ją K o n w e n c ji w P o ls c e p o d z ie s ię c iu la t a c h o d r a t y f ik a c ji M . K r z y ż a n o w s k a -M ie r z e w s k a , a n a liz u ją c p r z y c z y n y du żej lic z b y s k a r g n a p ły w a ją c y c h z P o ls k i do S tra s b u rg a , z a u w a ż a m .in., iż s k a r ż ą c y z k r a jó w E u ro p y Ś ro d k o w e j i W s c h o d n ie j z a r e a g o w a li szyb ciej n iż ich o d p o w ie d n ic y w in n y ch k r a ja c h e u ro p e js k ic h n a sza n sę s k o r z y s ta n ia z m o ż liw o ś c i z ło ż e n ia s k a r g i do in s ty tu c ji s tra s b u rs k ic h .32 W ś ró d p r z y c z y n te g o sta n u r z e c z y a u to rk a w y m ie n ia m .in . t r a k to w a n ie stra sb u r- sk iej s k a r g i in d y w id u a ln e j, w p ie r w s z y c h la ta c h po r a t y fik a c ji K o n w e n c ji, ja k o s w o is te g o in s tru m e n tu u m o ż liw ia ją c e g o n a p r a w ie n ie k r z y w d d o z n a n ych z a s p r a w ą s y s te m u k o m u n is ty c z n e g o , a ta k ż e ro s z c z e n io w y sposób m y ś le n ia .33 P is z ą c z k o le i o r e c e p c ji E K P C M . K r z y ż a n o w s k a -M ie r z e w s k a p o ru s z a m .in . p r o b le m sto su n k o w o rz a d k ie g o p o w o ły w a n ia się n a te n in s tru m e n t p rze z są d y n iżs zy c h in s ta n c ji.34
28 A. Um land, The Im p lem en ta tion o f the E uropean C onvention in H u m a n R ig h ts in R u s
sia. Ph ilo so p h ica l, L e ga l and E m p iric a l Studies z 2001 r., Proceedings o f an International
Conference H eld at Yekaterinb u rg on 6-7 A p ril 2001, S tuttgart 2004.
29 Zob. np. M. Hussner, The In co rp o ra tio n o f In te rn a tio n a l H u m a n R ig hts Treaties into
Russian L e g a l System, w: ibidem , s. 91.
30 Ibidem , s. 80. 31 Ibidem , s. 91.
32 Zob. Jorundsson, de Salwia, A p p licatio n s lodged against C en tra l and Eastern E ropean
Countries w ith the H u m a n R ig h ts P ro te ction organs in Strasburg. M a teria ls o f In te rn a tio n a l J u d ic ia l Conference, Strasbourg 1999, s. 6.
33 Zob. np. M. Krzyżanow ska-M ierzew ska, Europejska Konwencja Praw Człowieka:
refleksja nad recepcją K onw encji w Polsce p o dziesięciu la tach od ra ty fik a cji,B iu letyn Biura Inform acji Rady Europy 2003, nr 3, s. 36.
P o d s u m o w u ją c d o ty c h c z a s o w y w ą te k ro z w a ż a ń s tw ie r d z ić m o żn a , iż z a g a d n ie n ie im p le m e n ta c ji s ta n d a rd ó w stra s b u rs k ic h w k r a ja c h Ś ro d k o w e j i W s c h o d n ie j E u ro p y w y m a g a p r o w a d z e n ia s z czeg ó ło w y ch , p o ró w n a w c z y c h b a d a ń d o ty czą cy c h w s z y s tk ic h p a ń s tw z te j g r u p y i u w z g lę d n ia ją c y c h z n a c z n e n ie k ie d y o d m ie n n o ś c i p o m ię d z y n im i. B a d a n ia te p r z y t y m n ie p o w in n y o g ra n ic z a ć się w y łą c z n ie do a s p e k tó w p ra w n y c h , o b ejm u ją c ta k ż e s w o im z a k r e s e m w a ż n e , p o z a p ra w n e , tj. sp o łeczn e, p o lity c z n e , h is to r y c z n e c z y k u ltu ro w e a s p e k ty p roce su a k o m o d a c ji E K P C .
3. E T P C i podw ójne standardy w odniesieniu
do pań stw postkom unistycznych
W z w ią z k u z p r z y s tą p ie n ie m p a ń s tw z E u ro p y Ś ro d k o w e j i W s c h o d n ie j do E K P C fo rm u ło w a n e b y ły m .in. o b a w y co do o b n iż e n ia , c z y te ż s to s o w a n ia p o d w ó jn y c h s ta n d a rd ó w w o b ec tych p a ń s tw .35 O b a w y te o p ie r a ły się n a z a ło ż e n iu , iż p o z a s ta n d a rd a m i, m a ją c y m i z a s to s o w a n ie w sp ra w a ch d o ty czą cy c h p a ń s tw -s tro n K o n w e n c ji s p rz e d procesu p o s z e rz e n ia , T r y b u n a ł m ia łb y sto sow a ć ta k ż e s ta n d a r d y ła g o d n ie js z e , m a ją c e z a s to s o w a n ie w o d n ie s ie n iu do p a ń s tw środ k ow o - i w sch o d n io eu ro p ejsk ich . Id z ie tu z a te m w is to c ie o n ie ró w n e t r a k to w a n ie p a ń s tw -s tro n K o n w e n c ji p rze z T r y bu n ał, p o le g a ją c e n a tym , iż w sp ra w a ch , w k tó ry c h z a r z u c a się n a ru s z e n ie K o n w e n c ji, p a ń s tw a p o s tk o m u n is ty c z n e m ia ły b y być tr a k to w a n e ła g o d n ie j n iż p o z o s ta łe p a ń stw a .
P r z y k ła d e m je d n e j z w c z e s n y c h s p ra w p r z e c iw k o P o lsce, w k tó re j p o j a w ił się z a r z u t s to s o w a n ia p o d w ó jn y c h sta n d a rd ó w , je s t s p r a w a J a n o w s k i p r z e c iw k o P o ls c e, d o ty c z ą c a s k a z a n ia z a u ż y c ie p rze z s k a rżą c e g o słów u zn a n y ch z a o b e lż y w e w o b ec s tr a ż n ik ó w m ie js k ic h . W s k a r d z e do S tr a s b u rg a J. M . J a n o w s k i a rg u m e n to w a ł, ż e u ż y te p r z e z n ie g o s ło w a m ie ś c i ły się w g ra n ic a c h d o p u szcza ln ej k r y t y k i u r z ę d n ik a .36 Z a rg u m e n ta c ją tą z g o d z iła się g e n e r a ln ie E u ro p e js k a K o m is ja P r a w C z ło w ie k a , w y d a ją c o p i n ię (s to s u n k ie m g ło s ó w 8 do 7) o n a r u s z e n iu p r z e z w ła d z e p o ls k ie a rt. 10 K o n w e n c ji.37 Z k o le i p r z y ję t a p rze z T r y b u n a ł a rg u m e n ta c ja z m ie r z a ła do z a n e g o w a n ia z w ię k s z o n e j o ch ro n y w o ln o ś c i w y p o w ie d z i w s p r a w ie J a n o w sk iego , n a k t ó r ą p o w o ły w a ła się K o m is ja . T r y b u n a ł u zn a ł, iż s ło w a s k a r żą c e g o w y p o w ie d z ia n e n a placu , g d z ie ś w ia d k a m i b y li p rze c h o d n ie , n ie s ta n o w iły c zęśc i o tw a r te j d e b a ty o s p ra w a c h w a g i p u b liczn ej. N ie w ią z a ły się one r ó w n ie ż z w o ln o ś c ią p ra s y, a lb o w ie m w c z a s ie z d a r z e n ia s k a r ż ą c y w y s t ę p o w a ł n ie ja k o d z ie n n ik a r z (t a k i b y ł je g o z a w ó d ), a le ja k o osob a p r y
35 Obawy te dotyczyły zwłaszcza Rosji, co do której podnoszono, iż nie jest w stanie dostoso wać się do m inim alnych standardów ochrony praw człowieka, wym aganych od członków Rady Europy. Zob. szerzej R. Harmsen, The European C onvention...,s. 20-21.
36 W yrok w sprawie Janowski przeciw ko Polsce z 21.01.1999 r., skarga numer 25716/94. 37 Raport K om isji P ra w C złow ieka w spraw ie Janowski przeciw ko Polsce z 3.12.1997 r.
w a tn a .38 Z d a n ie m T r y b u n a łu is to tn e b y ło r ó w n ie ż i to, ż e s k a z a n ie p a n a J a n o w s k ie g o n a s tą p iło n ie d la te g o , iż w y r a z ił on o p in ie k r y ty c z n e o s t r a ż n ik a ch c z y te ż z a r z u c ił b e z p ra w n o ś ć ich d z ia ła ń , a le d la te g o , ż e w y p o w ie d z ia ł d w a słow a , k tó re b y ły d la n ich o b r a ź liw e („ g łu p k i” i „ć w o k i” ). Z te g o p o w o d u T r y b u n a ł n ie z g o d z ił się z a rg u m e n ta c ją s k a rżą c e g o , iż s k a z a n ie go s ta n o w iło p ró b ę p r z y w r ó c e n ia c e n z u ry o ra z z n ie c h ę c a ło do w y r a ż a n ia k r y t y k i w p rzy s z ło ś c i. W w y d a n y m p rze z s ieb ie w y r o k u s to s u n k ie m g ło só w 12 do 5 T r y b u n a ł u zn a ł, iż n ie d oszło do n a r u s z e n ia art. 10 K o n w e n c ji.39
W y r o k T r y b u n a łu s p o tk a ł się z k r y t y k ą z a ró w n o w P o lsce, ja k i z a g r a n ic ą .40 O k re ś lo n o go n a w e t ja k o „p o n u ro d y k ta to r s k i w e r d y k t ” , tw ie rd z ą c , iż g r o z i on s to s o w a n ie m „p o d w ó jn e j m ia r y ” , c z y li ła g o d n ie js z y c h w y m a g a ń d la b y ły c h k r a jó w k o m u n is ty c z n y c h , z a m ia s t s to s o w a n ia ta k ic h sa m ych s ta n d a rd ó w i z a s a d d la ca łej E u ro p y .41 Z d ru g ie j s tro n y T r y b u n a ło w i z a rzu con o, iż n ie w z ią ł n a le ż y c ie pod u w a g ę to t a lit a r n e j p r z e s z ło ś c i i z w ią z a n ych z ty m o k re s e m o g ra n ic z e ń w o ln o ś c i w y p o w ie d z i w P o lsce. W w y r o k u b o w ie m n ie p o ja w iła się „ż a d n a w y r a ź n a w z m ia n k a o p o lity c z n e j h is to r ii E u ro p y W s c h o d n ie j” .42
A n a liz a p ó ź n ie js z y c h o rz e c z e ń w s p ra w a c h p r z e c iw k o P o lsce, d o ty c z ą cych a rty k u łu 10 E K P C , n ie w y d a je się je d n a k p o tw ie rd z a ć z a r z u tu sto so w a n ia p o d w ó jn y c h sta n d a rd ó w . K o le jn y w y r o k p r z e c iw k o P o ls c e w s p ra w ie , d o ty czą cej z a r z u tu n a r u s z e n ia a rt. 10 K o n w e n c ji, z a p a d ł w m a rcu 2002 r. w s p r a w ie G a w ę d a p r z e c iw k o P o ls c e , d o ty czą cej o d m o w y r e je s t r a c ji c za so p is m p r z e z są d y k r a jo w e .43 E T P C u zn a ł, iż - p o n ie w a ż n a g ru n c ie p r a w a p o l sk ie g o s ą d o w a o d m o w a r e je s t r a c ji cza s o p is m a je s t ró w n o z n a c z n a z o d m o w ą je g o p u b lik o w a n ia - d e c y zje są d ó w s ta n o w iły in g e r e n c ję w p r a w a s k a r ż ą c e
go, ch ro n io n e n a p o d s ta w ie a rt. 10 K o n w e n c ji. N a r u s z e n ia art. 10 s t w ie r dzo n e z o s ta ły ta k ż e w s p ra w a c h S k a łk a p r z e c iw k o P o ls c e (s k a z a n ie o s a
38 Ibidem , pkt 32.
39 Czterech sędziów złożyło zdania odrębne do tego orzeczenia. M. in. Sędzia W ild h a ber argum entował, iż nałożenie grzyw n y na p. Janowskiego za użycie „dwóch u m iarkow a nie obraźliw ych słów w spontanicznej i żywej dyskusji, w celu obrony popraw nego z pu nktu widzenia praw nego stanowiska [. . . ] nie było „konieczne w demokratycznym społeczeństwa” w celu zapobieżenia nieporządkowi.
40 N egatyw n e oceny wyroku w sprawie Janowski przeciw ko Polsce pojaw iają się nadal w literatu rze przedm iotu, w iele la t po wydaniu tego wyroku, Zob. J. Hołda, Z. Hołda, D. Os trowska. J.A. Rybczyńska, Praw a człowieka. Zarys wykładu, Zakam ycze 2004, s. 75.
41 Zob. np. artykuł Lorda Lestera, k tóry ukazał się w „The G uardian” z 31 m aja 1999 r., om ówiony obszernie przez M. A. N ow ickiego w artykule Podw ójna m ia ra dla wymysłów. Wy
rok, który budzi emocje, „Rzeczpospolita” z 27.07.1999 r. Zob. też krytyczną ocenę tego orze
czenia w artyku le K. C zyżew skiego, Wolność ekspresji a gra nice dopuszczalnej krytyki władzy
na podstawie wyroku w sprawie Janowski przeciw ko Polsce, w: Polska wobec europejskich standardów praw człowieka,red. T. Jasudowicz M a teriały konferencji naukowej doktorantów
i studentów U M K , W ydaw nictw o „Dom O rgan izatora”, Toruń 2001, ss. 301-310.
42 M.B. Dembour, M. Krzyżanow ska-M ierzew ska, Ten Years O n: the Volu m in ous and
In terestin g P o lis h Case Law, „European Hum an Rights L a w Journal”, 2004, nr 5, s. 534. 43 W yrok w sprawie Gawęda przeciw ko Polsce z dnia 14 m arca 2002 r., skarga nr 26229/95.
d zo n eg o z a o b ra zę s ę d z ió w ),44 S o k o ł o E s k i p r z e c i E k o P o ls c e (z n ie s ła w ie n ie ra d n e g o w u lo tc e )45, D ą b r o E s k i p r z e c i E k o P o ls c e (s k a z a n ie z a z n ie s ła w ie n ie lo k a ln e g o p o lit y k a w a r ty k u le p r a s o w y m )46 K E i e c i e ń p r z e c i E k o P o ls c e
(k r y t y k a k a n d y d a ta do r a d y p o w ia tu w liś c ie o t w a r t y m )47 ora z K u l i s p r z e c i E k o P o ls c e (o p u b lik o w a n ie w y w ia d u z a w ie r a ją c e g o k r y t y k ę p o lit y k a ).48
U s t a le n ie czy, a j e ś li ta k , to w ja k im z a k r e s ie E T P C sto su je p o lity k ę p o d w ó jn y c h sta n d a rd ó w , w y m a g a p r z e p r o w a d z e n ia s z c z e g ó ło w y c h a n a liz p o ró w n a w c z y c h o r z e c z n ic tw a s tra s b u rs k ie g o d o ty c z ą c e g o p a ń s tw p o s t k o m u n is ty c z n y c h , o b ejm u ją cy ch z a ró w n o w y r o k i, ja k i d e c y z je w k w e s t ii d o p u szcza ln o ści sk a rg, co w y k r a c z a p o z a r a m y te g o o p ra c o w a n ia . W a r t o je d n a k z a u w a ż y ć , iż p o s z c z e g ó ln i a u to rz y , a n a liz u ją c y o rz e c z n ic tw o T r y b u n a łu w o d n ie s ie n iu do p a ń s tw E u ro p y Ś ro d k o w e j i W s c h o d n ie j, d och od zą do w n io sk u , iż z a r z u t s to s o w a n ia p o d w ó jn y c h s ta n d a rd ó w n ie z n a la z ł p o tw ie r d z e n ia . R. H a rm s e n s t w ie r d z ił np., iż n ie m o że być m o w y o r o z w o ju g e n e r a ln e j o ch ron y, o p a rte j n a p o d w ó jn y c h sta n d a rd a ch , o ra z ż e ta k ie
s ta n o w is k o o p a rte je s t n a s z e r s z y m k o n s en s u sie w ło n ie sa m ego T ry b u n a - łu .49 R ó w n ie ż in n y a u tor, J. S w e e n e y , k t ó r y p r z e p r o w a d z ił b a d a n ia n ad o r z e c z n ic tw e m T ry b u n a łu , d o ty c z ą c y m p a ń s tw p o s tk o m u n is ty c z n y c h , do s z e d ł do w n io sk u , iż n ie m o ż n a m ó w ić o n o w ej e r z e o r z e c z n ic tw a o p a r t e go n a n a d m ie r n y m „u s tę p o w a n iu ” p r z e z T r y b u n a ł w o b ec w ła d z k ra jo w y c h , a s p r a w y r o z p a tr y w a n e z u d z ia łe m ty ch p a ń s tw p o tw ie r d z a ją , iż n ie b y ła w n ich k w e s tio n o w a n a sa m a is to ta p r a w ch ro n io n ych p rze z K o n w e n c ję50. K o n ie c z n o ś ć u n ik a n ia s to s o w a n ia p o d w ó jn y c h s ta n d a rd ó w p o s tr z e g a n a je s t p r z y t y m w lit e r a t u r z e p r z e d m io tu ja k o p o s ia d a ją c a z a s a d n ic z e z n a c z e n ie d la in te g r a ln o ś c i sy s te m u E K C P . B y ły w ic e k a n c le r z T r y b u n a łu , P. M a h o n ey, z a u w a ż y ł, iż „o ile u s tę p s tw a n a rz e c z n o w yc h c z ło n k ó w w y n ik a ją c e z fa k tu , iż z n a jd u ją się o n i w p ro ce sie tra n s fo r m a c ji o ra z n a d ro d ze do p e ł nej d em o k ra cji, są m o ż liw e n a p o z io m ie m ię d z y r z ą d o w y m lu b p a r la m e n ta r n y m R a d y E u ro p y , to z e w z g lę d u n a p o trz e b ę u tr z y m a n ia in te g r a ln o ś c i s y s te m u K o n w e n c ji, s z c z e g ó ln e g o z n a c z e n ia n a b ie r a u n ik a n ie p r z e z k o n w e n c y jn e in s ty tu c je p o d e jś c ia o p a rte g o n a u s tę p s tw a c h p r z y s to s o w a n ia z a s a d y u n iw e r s a ln o ś c i w r o z s trz y g a n y c h s p ra w a c h ” .51
44 W yrok w sprawie Skałka przeciw ko Polsce z dnia 27.05.2003 r., skarga nr 43425/98. 45 W yrok w sprawie Sokołowski przeciwko Polsce z dnia 29.03.2005 r., skarga nr 75955/01. 46 W yrok w sprawie D ąbrow ski przeciw ko Polsce z 19.12.2006 r., skarga nr 18235/02. 47 W yrok w sprawie Kw iecień przeciw ko Polsce z 9.01.2007 r., skarga nr 51744/99. 48 W yrok w sprawie K u lis przeciw ko Polsce z 18.03.2008 r., skarga nr 15601/02. 49 R. Harmsen, The European C o n v e n tio n ., s. 30.
50 J.A. Sweeney, M a rgin s o f Appreciation: C u ltu ra l R ela tivity and the European Court
o f H um a n R ights in the Post-C old War E r a,„International and Com parative L a w Q uarterly” 2005, t. 54, nr 2, s. 474. Autor ten om awia szerzej w swoim artykule dwie sprawy: Janowski
przeciwko Polsce oraz Tam m er przeciwko Estonii.
51 P. Mahoney, U niversality versus S ub sid ia rity in the S trasbourg Case Law on Free
Speech: E x p la in in g Som e Recent Judgem ents,„European Hum an Rights L a w R e view ”, 1997, nr 4, s. 371 i in.
M o im zd a n ie m , p ro b le m n a le ża ło b y ro z p a try w a ć szerze j, n ie t y le p rze z p r y z m a t ła g o d n ie js z e g o tra k to w a n ia , ile p y ta n ia - c z y w o gó le m o żn a m ó w ić o o d m ie n n y m tra k to w a n iu w s y stem ie E K P C g ru p y p a ń stw środkow o- i w sch od n io eu ro p ejsk ich ? N a s u w a się tu te ż p y ta n ie o to, c z y p a ń s tw a z tej g ru p y n ie są n ie k ie d y tra k to w a n e być m o że n a w e t su ro w iej, n iż d o tych cza so w e p a ń s tw a -s tro n y E K P C ? O ta k im tra k to w a n iu m o żn a np. m ó w ić n a e ta p ie p r z y s tę p o w a n ia p a ń stw p o stk o m u n is ty czn y ch do sy stem u E K P C . K . D r z e w i ck i pisze, iż „a k o m o d a cja K o n w e n c ji E u ro p ejs k iej n ie b y ła ła tw y m i s zy b k im z a b ie g ie m w p a ń stw a ch u zn a w a n y ch z a d em o k ra tyczn e, w ty m i p a ń stw a ch 0 s ta b iln y m m o d elu d e m o k ra c ji” .52 T y m c z a s e m p a ń s tw o m z E u ro p y Ś ro d k o w ej i W sch o d n iej p o sta w io n o n a w s tę p ie , ja k z a u w a ż a ten au tor, tru d n e w a ru n k i szyb k iej r a ty fik a c ji K o n w e n c ji w r a z z a k cep ta cją p r a w a do s k a rg i 1 u z n a n ie m ju ry s d y k c ji T ryb u n a łu . W re zu lta c ie t a g ru p a p a ń stw m u sia ła stosu n kow o szyb ko dostosow ać się do z a a w a n s o w a n y c h sta n d a rd ó w E K P C .53 C z y w tej s y tu a cji E T P C , po m im o iż o d żegn u je się od p o lity k i pod w ójn ych sta n d a rd ó w , n ie p o w in ie n je d n a k u w zg lę d n ia ć w sw o im o rz e c z n ic tw ie sp e c y fik i p a ń s tw środkow o- i w sch od n io eu ro p ejsk ich , w y n ik a ją c e j z ich k o m u n istyczn ej p rze s zło ś c i i tru dn ości, z ja k im i b o ry k a ją się w p rocesie tra n s fo rm a c ji u stro jow ej? O d p o w ied ź n a to p y ta n ie p o w in n a łą czyć się z k w e s tią a p lik a c ji d o k try n y m a rg in e s u o cen y w o rz e c z n ic tw ie stra sb u rsk im .
4. D oktryna m arginesu oceny i w yk on yw anie E K P C
przez pań stw a środkow o- i w chodnioeuropejskie
z a c h o d z i dość w y r a ź n y z w ią z e k p o m ię d zy z a rz u ta m i d o tyczą cym i stoso w a n ia p odw ójn ych sta n d a rd ó w p rze z E T P C oraz d o k try n ą m a rg in esu oceny w o d n iesien iu do p a ń stw środkow o- i w sch od n ioeu ropejsk ich . W ra z z p r z y s tą p ie n ie m b o w ie m tej g ru p y p a ń stw do R E oraz do E K P C w y r a ż a n e b y ły o b a w y p r z e d n a d m ie r n y m u s tę p o w a n ie m p r z e z T r y b u n a ł w o b ec w ła d z k ra jo w y c h , w s z c z e g ó ln o ś c i w z w ią z k u z e s to s o w a n ie m k o n c e p c ji m a r g in e s u o cen y .54
D la p o trz e b te g o o p ra c o w a n ia m o ż n a p r z y ją ć w p e w n y m u p ro s z c z e n iu, iż d o k try n a c z y te ż k o n c e p c ja m a r g in e s u o cen y (d o c t r i n e o f m a r g i n o f a p p r e c ia t io n ) je s t p e w n ą k o n s tru k cją , s tw o r z o n ą n a p o trz e b y o r z e c z n i c tw a s tra s b u rs k ie g o p rze z o r g a n y z a jm u ją c e się k o n tr o lą p r z e s t r z e g a n ia tej K o n w e n c ji, k t ó r a w p ro c e s ie k o n t r o li s to s o w a n ia K o n w e n c ji i je j p r o to k o łó w p r z e z p a ń s tw a -s tr o n y p o z w a la ty m o rg a n o m (tj. o b ecn ie E T P C ) n a u w z g lę d n ia n ie d y s k re c jo n a ln o ś c i w ła d z k r a jo w y c h .55 W a r t o tu z a u w a ż y ć ,
52 Autor ten podaje przykład W łoch i Francji. K. D rzewicki, R eform a ..., s. 5. 53 Ibidem
54 J.A. Sweeney, M a rg in s o f A p p r e c ia tio n ., s. 459-461 i 474.
55 W opracowaniu m onograficznym , poświęconym doktrynie m arginesu oceny w orzecz nictw ie strasburskim, przyjąłem , iż m ożna m ówić o koncepcji m arginesu oceny w sensie pewnego zespołu powiązanych ze sobą elem entów - założeń. Zob.: A. W iśniew ski, Koncepcja
iż s to s o w a n ie s tra s b u rs k ie j d o k try n y m a r g in e s u o cen y n ie z n a jd u je o p a r c ia w te k ś c ie E K C P , b o w ie m w p o s ta n o w ie n ia c h tej K o n w e n c ji w o g ó le n ie w s p o m in a się o m a r g in e s ie ocen y. D o k tr y n a t a s ta n o w i z a te m , ja k z a u w a ż a L . G a rlic k i, c z y s ty tw ó r „p r a w a s ę d z io w s k ie g o .” 56. K o n c e p c ja m a r g in e s u o cen y s ta n o w i b o d a jż e n a jb a r d z ie j k o n t r o w e r s y jn y in s tru m e n t, w y k o r z y s t y w a n y w p ro ce sie in te r p r e t a c ji i s to s o w a n ia E K P C . O p in ie o tej d o k try n ie s ię g a ją od a p ro b u ją cyc h do s k r a jn ie k r y t y c z nych, n a w o łu ją c y c h w rę c z do je j w y e lim in o w a n ia z o r z e c z n ic tw a stra sb u r- sk iego . A n a liz a fu n k c ji p e łn io n y c h p rze z s tra s b u rs k ą k o n c ep cję p o k a z u je je d n a k , iż m o że b yć on a w y k o r z y s t y w a n a z a ró w n o w sposób z a s łu g u ją c y n a ocen ę k r y ty c z n ą , z w ła s z c z a g d y je j s to s o w a n ie p r o w a d z i od r e la t y w iz a c ji c z y te ż o b n iż e n ia s ta n d a rd ó w o ch ro n y p r a w c z ło w ie k a , ja k i p o z y t y w ną, np. g d y p r z y c z y n ia się o n a do o ch ro n y p lu r a liz m u .57 W a ż n y m b o w ie m a s p e k te m z a s to s o w a n ia k o n c e p c ji m a r g in e s u o cen y je s t p o s z a n o w a n ie lo k a ln y c h s p e c y fic zn y c h cech, tra d y c ji, o d ręb n o ści k u ltu ro w y c h d a n ego p a ń s tw a -s tro n y w p ro ce sie s to s o w a n ia K o n w e n c ji.58 O ile z a te m w p r z y p a d k u z a s a d y k o n sen su su b r a n a je s t pod u w a g ę p r z e d e w s z y s t k im p r a k ty k a c z y r o z w ią z a n ia p r a w n e w s p ó ln e d la p a ń s tw -s tro n E K P C , to w p r z y p a d k u z a s a d y p o s z a n o w a n ia s p e c y fik i k r a jo w e j E T P C u w z g lę d n ia s z c z e g ó ln e o k o lic zn o ś c i d o ty c z ą c e d a n ego p a ń s tw a , a b s tra h u ją c n ie ja k o od ro z w ią z a ń p r z y jm o w a n y c h w in n y ch p a ń stw a ch -stro n a c h . W a r t o z a u w a ż y ć , iż n ie k t ó r z y a u to r z y u z n a ją fu n k cję p o s z a n o w a n ia p lu r a liz m u z a g łó w n e r a is o n d ’e tr e s tra s b u rs k ie j k o n c ep cji. Y . A r a i- T a k a h a s h i p isze, iż „je d y n ą d a ją cą się o b ro n ić r a c ją tej d o k try n y [d o k tr y n y m a r g in e s u o cen y - A .W .] w cza sie t r w a n ia o ra z po z a k o ń c z e n iu p roce su in te g r a c ji je s t u m o ż liw ie n ie T r y b u n a ło w i s tra s b u rs k ie m u d o s ta rc z e n ia w s p a r c ia d la u tr z y m a n ia ró żn o ro d n o ś ci k u ltu r o w e j” 59. K o n c e p c ja m a r g in e s u o cen y n ie p o w in n a b yć z a te m p o s tr z e ga n a , ja k to się n ie k ie d y czy n i, ja k o in s tru m e n t o w y łą c z n ie n e g a ty w n y m z n a c z e n iu w p ro c e s ie s to s o w a n ia E K P C .
P r z e d s t a w ie n ie , z k o n ie c z n o ś c i sk róto w o, n ie z w y k le b o g a te j p r o b le m a ty k i, d o tyczą cej s tra s b u rs k ie j d o k try n y m a r g in e s u o c e n y 60, p o z w a la n a p r z e jś c ie do z a g a d n ie n ia je j a p lik a c ji w o d n ie s ie n iu do p a ń s tw p o s tk o m u n isty czn y ch . P o c z y n ić tu m o ż n a s p o s trz e ż e n ie , iż ta k ż e w o d n ie s ie n iu
m arginesu oceny w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, W ydaw nictw o
Fundacji U niw ersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2008, s. 55-76.
56 L. G arlicki, W artości lokalne a orzecznictwo ponadnarodow e - „kulturow y m argines
oceny” w orzecznictwie strasburskim ?, „Europejski P rzegląd Sądowy”, 2008, nr 4, s. 5.
57 Zob. szerzej, A. W iśniew ski, Koncepcja m arginesu oceny...,s. 395-423.
58 T. Jasudowicz pisze o zasadzie sytuacyjności praw człowieka, zwracając uwagę, iż „schem atyzm i sztam pa obce są duchowi praw człow ieka”. Zob. T. T. Jasudowicz, A d m in is tra
cja wobec praw człowieka, W ydaw nictw o „Dom O rgan izatora” , Toruń 1996, s. 36. Zob. szerzej
także A. W iśniew ski, Koncepcja m arginesu oceny...,s. 71-72.
59 Y. Arai-Takahashi, The M a rg in o f Appreciation D octrine and the P rin cip le o f P ro p o r
tionality in the Jurisprudence o f the E C H R,Intersentia U itgevers N.V., Antwerp-Oxford-New Y ork 2002, s. 249.
do tej g r u p y p a ń s tw d o k try n a t a m o ż e b yć sto s o w a n a w sposób tru d n y do z a a k c e p to w a n ia . N a s u w a ją się tu z w ła s z c z a o b a w y o w y k o r z y s t y w a n ie s tra s b u rs k ie j k o n c e p c ji d la u z a s a d n ie n ia n ie w y k o n y w a n ia z o b o w ią z a ń w y n ik a ją c y c h z E K P C p rze z te p a ń s tw a . W s p o m n ie ć tu te ż m o ż n a o tz w . fa s a d o w y m w y k o r z y s t y w a n iu d o k tr y n y m a r g in e s u ocen y, tj. ja k o n a m ia s t k i a u te n ty c zn e j a rg u m e n ta c ji, u z a s a d n ia ją c e j o s ią g n ię te p r z e z T r y b u n a ł ro z s tr z y g n ię c ie , albo w rę c z - w n ie k tó r y c h p r z y p a d k a c h - d la u z a s a d n ie n ia p r z e z E T P C b ra k u je d n o z n a c z n e g o s ta n o w is k a w k o n tr o w e r s y jn y c h s p ra w a c h 61. P o z a tym , je d n y m z e sk u tk ó w p r z y s t ą p ie n ia p a ń s tw z E u r o p y Ś ro d k o w e j i W s c h o d n ie j do E K P C m o ż e być, s y g n a liz o w a n e n ie k ie d y w o r z e c z n ic tw ie s tra sb u rsk im , z a w ę ż a n ie m a r g in e s u o cen y p r z y z n a w a n ego w ła d z o m k r a jo w y m p r z y w y k o n y w a n iu p o s ta n o w ie ń K o n w e n c ji. S ę d z ia M a r te n s w sw o jej r ó w n o le g łe j o p in ii do w y r o k u w s p r a w ie B r a n n i g a n i M c B r i d e p r z e c iw k o Z je d n o c z o n e m u K r ó le s t w u z a u w a ż y ł, iż sta n o w is k o T r y b u n a łu d o ty czą ce z a k r e s u m a r g in e s u ocen y, z a ję t e w 1978 r. w s p r a w ie
I r l a n d i a p r z e c iw k o Z je d n o c z o n e m u K r ó le s t w u , o p a rte b y ło n a z a ło ż e n iu , ż e p a ń s tw a -s tr o n y K o n w e n c ji „p o s ia d a ją od d łu g ie g o cza su u stró j d e m o k ra ty c z n y i, ja k o ta k ie , b y ły w p e łn i ś w ia d o m e z a ró w n o w a g i p r a w a je d n o s t k i do w o ln o ści, ja k i n ie b e z p ie c z e ń s tw a z w ią z a n e g o z p r z y z n a n ie m w ła d z y w y k o n a w c z e j z b y t s z e ro k ie j w ła d z y do d o k o n y w a n ia z a tr z y m a ń ” 62. Z a ło ż e n ie to, z d a n ie m s ę d zie g o M a rte n s a , u tra c iło s w o ją a k tu a ln o ść w r a z z p r z y s tą p ie n ie m do K o n w e n c ji p a ń s tw środ k ow o - i w s c h o d n io e u ro p e js k ic h 63. W z w ią z k u z t y m s ę d z ia te n d o s z e d ł w sw o ich w y w o d a c h do w n io sk u , iż n ie m a u z a s a d n ie n ia d la p o z o s ta w ia n ia p a ń s tw o m s z e r o k ie g o m a r g in e s u o cen y z a ró w n o w k w e s tii, c z y is t n ie ją p o d s ta w y do d e r o g a c ji n a p o d s ta w ie a rty k u łu 15 E K C P , ja k i p r z y d ec y d o w a n iu , c z y d e ro g a c ja je s t u z a s a d n io n a „w z a k r e s ie ściśle o d p o w ia d a ją c y m w y m o g o m s y tu a c ji” 64. S u g e ro w a n a p rze z s ę d zie g o M a r t e n s a p o s ta w a o g ra n ic z o n e g o z a u fa n ia do k r a jó w śro d k ow o- i w s c h o d n io e u ro p e js k ic h s u g e ru je p o d z ia ł p a ń s tw -s tro n E K P C n a m n ie j o ra z b a rd z ie j d e m o k ra ty c z n e .65 A p lik a c ja k o n c e p c ji m a r g in e s u oce n y o p a r ta n a z a ło ż e n iu n ie je d n a k o w e g o tr a k t o w a n ia p a ń s tw -s tro n E K P C w y d a je się b yć je d n a k tru d n a do z a a k c e p to w a n ia z p u n k tu w id z e n ia p o tr z e b y z a c h o w a n ia in te g r a ln o ś c i sy s te m u E K C P .
W y k o r z y s ty w a n ie s tra s b u rs k ie j k o n c e p c ji n ie p o w in n o z a te m s p r o w a d za ć się do p r z y z n a w a n ia p a ń s tw o m p o s tk o m u n is ty c z n y m z z a ło ż e n ia w ę ż szeg o m a r g in e s u o cen y w p o ró w n a n iu z in n y m i p a ń s tw a m i-s tro n a m i, ta k
61 N iek tó rzy autorzy piszą retorycznym zastosowaniu koncepcji marginesu oceny. Ibidem, s. 232.
62 Opinia równoległa sędziego M artensa w sprawie B ranniga n i M cB rid e przeciwko Z je d
noczonemu Królestwu z 26.05.1993 r., skarga nr 14553/89, pkt 3.
63 Ibidem 64 Ibidem, pkt 4.
65 W literatu rze przedm iotu zw raca na tu uwagę m.in. I. Cameron, k tóry pisze, iż „w szy scy członkowie R ady Europy powinni być państwam i dem okratycznym i, jednak niektóre z tych państw są bardziej dem okratyczne niż inne” . I. Cameron, N a tio n a l S ecurity and the
ja k n ie p o w in n o p o le g a ć n a u s p r a w ie d liw ia n iu n ie w y k o n y w a n ia K o n w e n c ji p r z e z tę g ru p ę p a ń stw . O w ie le w ię k s z e z n a c z e n ie m o g ą m ieć n a to m ia s t in n e a s p e k ty z a s to s o w a n ia tej k o n tr o w e r s y jn e j d o k try n y . W lit e r a t u r z e p r z e d m io tu t r a fn ie z w r a c a się u w a g ę, iż k o n c e p c ja m a r g in e s u o cen y m o że b yć s to s o w a n a w o d n ie s ie n iu do n o w yc h p a ń s tw -s tro n K o n w e n c ji z E u ro p y Ś ro d k o w e j i W sch o d n ie j, ta k a b y u w z g lę d n ić s z c z e g ó ln e o k o lic zn o ści, z w ią z a n e z tr a n s fo r m a c ją ich k r a jo w y c h in s ty tu c ji d e m o k ra ty c z n y c h 66. W s k a z u je się w t y m k o n te k ś c ie m .in . n a w y r o k w s p r a w ie R e k v e n y i p r z e c iw k o W ę g r o m , w k tó r y m E T P C p r z y ją ł, b io rą c pod u w a g ę s z c z e g ó ln e h is to r y c z n e o k o lic zn o ś c i W ę g ie r z w ią z a n e z fu n k c jo n o w a n ie m re ż im u to ta lita r n e g o , iż o g r a n ic z e n ia d z ia ła ln o ś c i p o lity c z n e j fu n k c jo n a riu s z y p o lic ji m o g ą być u zn a n e z a s p e łn ia ją c e s ta n d a r d y c e lo w o ś c i o ra z k o n ie czn o ści. W k o n s e k w e n c ji n ie d o p a trzo n o się n a r u s z e n ia a rty k u łó w 10 o ra z 11 K o n w e n c ji67. Z k o le i w in n ej z e sp ra w , P o d k o lz in a p r z e c iw k o L i t w i e , E T P C s tw ie r d z ił, iż „m a ją c n a u w a d z e za s a d ę p o s z a n o w a n ia cech k r a jo w y c h (r e g a r d b e in g h a d to th e p r i n c i p l e o f r e s p e c t f o r n a t i o n a l c h a r a c t e r is t ic s ), T r y b u n a ł n ie m u si z a jm o w a ć s ta n o w is k a d o ty c z ą c e g o w y b o ru p rze z p a r la m e n t k r a jo w y o b o w ią z u ją c e g o w n im ję z y k a . D e c y z ja ta, z d e te r m in o w a n a w z g lę d a m i h is to r y c z n y m i o ra z p o lity c z n y m i, s p e c y fic z n y m i d la d a n eg o k ra ju , je s t co do z a s a d y d ec y zją , k t ó r ą p a ń s tw o m o że p o d ją ć w e w ła s n y m z a k re s ie . D la te g o , m a ją c n a u w a d z e m a r g in e s o cen y p o z w a n e g o p a ń s tw a , T r y b u n a ł u zn a je, iż d o m a g a n ie się od k a n d y d a tk i w w y b o ra c h do p a rla m e n tu w y s ta rc z a ją c e j zn a jo m o ś c i ję z y k a u rz ę d o w e g o r e a liz u je u p ra w n io n y c e l” 68.
Z d ru g ie j je d n a k stro n y, w in n y ch o rz e c z e n ia c h T r y b u n a ł o d m a w ia u z n a n ia tru d n o ś c i z w ią z a n y c h z s zero k o ro z u m ia n y m p ro c e s e m tr a n s fo rm a c ji ja k o o k o lic zn o ś c i ła g o d z ą c e j d la p a ń s tw a p o s tk o m u n is ty c z n e g o . W s p r a w ie P o d b ie ls k i p r z e c iw k o P o ls c e , d o tyczą cej p r z e w le k ło ś c i p o s tę p o w a n ia są d o w ego , T r y b u n a ł n ie u w z g lę d n ił a rg u m e n tu s tro n y rz ą d o w e j, iż o p ó ź n ie n ie w w y d a n iu o s ta te c zn e g o o r z e c z e n ia w s p r a w ie s k a rżą c e g o z o sta ło sp o w o d o w a n e w d u ż y m sto p n iu m .in . p r z e z z m ia n y w u s ta w o d a w s tw ie , w y n ik a ją c e z w y m o g ó w p r z e jś c ia z sy s te m u k o n tr o lo w a n e g o p rze z p a ń s tw o do w o ln o r y n k o w e g o .69 R ó w n ie ż w o rz e c z e n iu M a j a r i c p r z e c i w k o S ł o w e n ii d o szu k a n o się n a r u s z e n ia a rt. 6 E K P C , p o m im o iż rz ą d p o z w a n e g o k r a ju p o w o ły w a ł się n a tru d n o ś c i w y n ik a ją c e z tra n s fo rm a c ji. W u z a s a d n ie n iu te g o o rz e c z e n ia s tw ie rd zo n o : „co do p o w o ła n ia się p rze z rz ą d n a p r z e c ią ż e n ie są d ó w k r a jo w y c h w y n ik a ją c e z r e fo r m w S ło w e n ii, n a le ż y p rzy p o m n ie ć , iż a rt. 6 p a r. 1 n a k ła d a n a p a ń s tw a -s tr o n y o b o w ią z e k z o r g a n iz o w a n ia ich sy s te m u s ą d o w eg o w t a k i sposób, a b y ich s ą d y m o g ły sp ełn ić k a ż d y z je g o w y m o g ó w [...]. T r y b u n a ł n ie o tr z y m a ł ż a d n e j in fo r m a
66 R. Harmsen, The European C o n v e n tio n .,s. 31.
67 W yrok w sprawie Rekvényi przeciwko Węgrom z 20.05.1999 r., skarga nr 25390/94, pkt. 41, 48-49, 50, 61-62.
68 W yrok w sprawie Podkolzina przeciwko Litw ie z 09.04.2002 r., skarga nr 46726/99, pkt 34. 69 W yrok w sprawie Podbielski przeciw ko Polsce z 30.10.1998 r., skarga nr 27916/95, pkt. 38.
cji, k t ó r a w s k a z y w a ła b y , iż tru d n o ś c i n a p o tk a n e p r z e z S ło w e n ię w p r z e d m io to w y m o k re s ie b y ły te g o ro d za ju , a b y m o g ły on e p o z b a w ić s k a rżą c e g o je g o p r a w a do r o z s t r z y g n ię c ia s p r a w y w „ro z s ą d n y m te r m in ie cza su ” ” .70
P o s ta w ić tu m o ż n a z a te m p y ta n ie - k ie d y s z c z e g ó ln e o k o lic zn o ś c i d o ty czące p a ń s tw środ k ow o - i w sch o d n io eu ro p ejsk ich , z w ła s z c z a te z w ią z a n e z tr a n s fo rm a c ją u stro jo w ą , d ec y d o w a ć b ę d ą o s tw ie r d z e n iu b ra k u n a r u s z e n ia E K P C , w k ie d y n ie? O d p o w ie d ź n a le ż a ło b y p o p rz e d z ić u w a g ą , iż d e c y d o w a n ie o n a ru s z e n iu E K P C w ią ż e się często z e s to s o w a n ie m p r z e z T r y b u n a ł m e to d y w y w a ż a n ia (b a l a n c i n g ) , w ra m a c h k tó r e g o d o k o n y w a n a je s t k u m u la ty w n a o cen a a rg u m e n tó w p r o o ra z c o n t r a, p r z y u w z g lę d n ie n iu o g ó łu m a ją c y c h z n a c z e n ie w s p r a w ie c z y n n ik ó w i k o n te k s tu s p ra w y , a ta k ż e w c h o d zą c y c h w g r ę w d a n ej s p r a w ie z a s a d i m e to d in te r p r e ta c ji. W io d ą c ą r e g u łą k o liz y jn ą w p ro c e s ie w y w a ż a n ia je s t z a s a d a „słu szn ej r ó w n o w a g i”
( f a i r b a la n c e ). 71 O z n a c z a to, iż n a w e t u w z g lę d n ie n ie p r z e z E T P C s z c z e g ó l n ych o k olic zn o ści, d o ty czą cy c h np. tra n s fo r m a c ji u s tro jo w e j, n ie m u si w c a le p rz e s ą d z a ć o s t w ie r d z e n iu b ra k u n a r u s z e n ia K o n w e n c ji, j e ż e l i w p ro ce sie w y w a ż a n ia w k o n k re tn e j s p r a w ie g ó rę w e z m ą in n e c z y n n ik i, d o ty c z ą c e np. w a g i n a r u s z e n ia c h ro n io n e g o p ra w a . D o b ry m p r z y k ła d e m te g o p o d ejśc ia T r y b u n a łu są w s p o m n ia n e ju ż s p r a w y B r o n io w s k i o ra z H u t t e n -C z a p s k a .
W s p r a w ie B r o n io w s k i T r y b u n a ł u zn a ł, iż „r a d y k a ln a r e fo r m a s y stem u p o lity c z n e g o o ra z g o s p o d a rc ze g o k ra ju , ja k r ó w n ie ż sta n fin a n s ó w p a ń s tw a m o g ą u s p r a w ie d liw ia ć su ro w e o g r a n ic z e n ia w z a k r e s ie k o m p e n s a ty d la z a b u ż a n ” 72. S t w ie r d z ił je d n a k d a lej, iż „m a rg in e s , n ie z a le ż n ie od tego , ja k je s t zn a c z n y , n ie je s t n ie o g ra n ic z o n y i w y k o n y w a n ie d y sk re cjo n a ln o - ści p r z e z p a ń stw o , n a w e t w k o n te k ś c ie n a jb a r d z ie j z ło żo n y c h re fo rm , n ie m o że p o cią g a ć z a sobą k o n s e k w e n c ji n ie z g o d n y c h z e s ta n d a r d a m i K o n w e n - c ji.” 73 Z k o le i w w y r o k u W ie lk ie j Iz b y w s p r a w ie H u t t e n - C z a p s k a T r y b u n a ł s tw ie r d z ił, iż „p o ls k ie p a ń stw o , k tó r e o d z ie d z ic z y ło po r e ż im ie k o m u n is ty c z n y m d o le g liw y b r a k m ie s z k a ń p rze zn a c z o n y c h n a n a je m w z a m ia n z a czyn sz n a d o s tę p n y m p o z io m ie , m u s i w y w a ż y ć w y ją tk o w o tru d n e i spo łe c zn ie w r a ż liw e k w e s tie z w ią z a n e z g o d z e n ie m k o n flik to w y c h in te re s ó w w ła ś c ic ie li i n a je m c ó w .” 74 P o n a d to „u p ra w n io n y in te r e s s p o łe c ze ń s tw a d o m a g a się s p r a w ie d liw e g o p o d z ia łu sp o łec zn yc h i fin a n s o w y c h c ię ż a ró w z w ią z a n y c h z tr a n s fo rm a c ją o ra z r e fo r m ą z a s o b ó w m ie s z k a n io w y c h k r a ju ” . R ó w n ie ż z a te m i w tej s p r a w ie n ie m o ż n a p rzy ją ć , iż z a c h o d z ił „o c z y w is ty b r a k u z a s a d n io n e j p o d s ta w y ” w ra m a c h m a r g in e s u o cen y p r z y s łu g u ją c e g o p a ń stw u , t y m b a rd z ie j iż w obu s p ra w a c h T r y b u n a ł u w z g lę d n ił z n a c z e n ie tra n s fo r m a c ji u s tro jo w e j w P o ls c e i s z c z e g ó ln y c h p ro b le m ó w z ty m z w ią
70 W yrok w sprawie M a ja ric przeciwko Słow enii z 8.02.2000 r., skarga nr 28400/95, pkt 39. 71 Zob. szerzej, A. W iśniew ski, Koncepcja m arginesu oceny...,s. 405-412.
72 W yrok w sprawie B ron iow ski..., pkt 183. 73 Ibid, pkt 182.
74 W yrok w sprawie wyrok W ielkiej Izby Trybunału w sprawie Hutten-Czapska przeciwko
