"Jan Kochanowski", Stanisław Windakiewicz, Kraków 1930 : [recenzja]

Wiktor Weintraub

"Jan Kochanowski", Stanisław

Windakiewicz, Kraków 1930 :

[recenzja]

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 27/1/4, 339-344

III. RECENZJE. 3 3 9 O s s o l i ń s k i c h w e L w o w ie , w y d a ł k u u c z c z e n i u c z t e r e c h s e t n e j r o c z n i c y u r o d z i n J a n a K o c h a n o w s k i e g o , p o d o b i z n ę e d y c j i „ O d p r a w y p o s ł ó w g r e c k i c h “ z r. 1 5 7 8 . Ś w ia t ł o d r u k , w y k o ń c z o n y z w i e l k ą s t a r a n n o ­ ś c i ą p r z e z fir m ę M a x J o ffé w W i e d n i u p o d ł u g p ie r w o d r u k u , b ę d ą ­ c e g o w ł a s n o ś c i ą O s s o lin e u m , p r z e d s t a w i a s i ę n i e z w y k l e u d a t n ie . N i e w i e l e p o s ia d a m y r e p r o d u k c y j t e g o r o d z a j u — a p o s ia d a j ą o n e w a r t o ś ć n i e z a p r z e c z o n ą ; p o m o c n e s ą n i e j e d n o k r o t n i e w s t u d j a c h n a u k o w y c h , a p r ó c z t e g o s z e r z ą z a m i ł o w a n i e w s z e r s z y c h s f e r a c h s p o ł e c z e ń s t w a d o l it e r a t u r y . P o d n i e ś ć w i ę c n a l e ż y z u z n a n i e m a k c j ę Z a k ła d u N a r o d o w e g o im . O s s o liń s k ic h .

Bronisław Gubrynowicz.

Stanisław W indakiew icz:

W j e d n e j p ie ś n i z

Fragmentów

( Tobie bądź chwała

Panie

w szego świata),

со m nie był nagotow ał, To sam mało n ie skosztow ał, Bowiem od w ielkiego strachu Wypadł oknem na dół z gmachu.

A u t o r o p a t r u j e t o w t a k i k o m e n t a r z : „ U p a m ię t n i ł w n ie j p o e t a p r z y g o d ę o s o b is t ą o n a p a d z i e n o c n y m j a k i e g o ś r o z b ó j n i k a , k t ó r y w s z e d ł d o j e g o s y p ia l n i i g d y s i ę n a g l e p o e t a o c k n ą ł i k ilk a s ł ó w p r z e m ó w i ł , u c i e k ł z e s t r a c h u , p r z e z o k n o w y s k o c z y ł , i o m a l s i ę n i e z a b ił. J e ś li t e n w i e r s z ś c i ś l e z o s o b i s t e g o w y p a d k u j e s t w z i ę t y , t o b y w y p a d a ł o , ż e p o e t a s y p i a l n i ę m ia ł n a p i ę t r z e . Z a r a z e m w s p o ­ m in a a u t o r , ż e k ła d ą c s i ę s p a ć t e g o w i e c z o r a , m o d l i ł s i ę b a r d z o g o r ą c o “ , ( s t r . 1 4 9 ) . W y b r a łe m p r z y k ła d b o d a j ż e n a j j a s k r a w s z y , a le j e d e n z w i e lu , a b y p o k a z a ć d o c z e g o m o ż e p o d o b n a m e t o d a d o p r o w a d z ić . Z a c ią ż y ła t e ż o n a n a c a łe j k s i ą ż c e — o d je j u k ł a d u d o s ą d ó w e s t e t y c z n y c h o p o s z c z e g ó l n y c h d z i e ł a c h . Ż y c ie i t w ó r c z o ś ć K o c h a n o w s k i e g o r o z b i ł a u t o r n a t r z y o k r e s y : m ł o d z i e ń c z y ( la t a s t u d j ó w u n i w e r s y t e c k i c h d o r. 1 5 6 9 ) , d w o r s k i (p o r o k 1 5 7 5 ) i c z a r n o l e s k i , p r z y c z e m w k a ż d y m z n i c h n a j p ie r w p o z b i e r a ł d a n e b io g r a f ic z n e , a n a s t ę p n i e o m ó w i ł d z i e ł a p r z y p a d a - d a j ą c e n a t e n o k r e s . T e d a n e b i o g r a f ic z n e z o s t a ł y z i n w e n t a r y z o ­ w a n e b a r d z o s t a r a n n ie , n i e p o m i n i ę t o t u ż a d n e g o z n a n e g o s z c z e ­ g ó ł u ; z a j m u j ą t e ż p i ę ć n a c z t e r n a ś c ie r o z d z i a ł ó w k s i ą ż k i : 1 .

(Sycyna

(Nauka i podróże)

(Na dworze),

(Elekcje)

Czarnolas).

R z e c z o c z y w i s t a , j e ż e l i z a g ł ó w n e z a d a n i e m o n o g r a f j i h i s t o r y c z n o ­ lit e r a c k ie j p o s t a w i m y s o b ie w y s z u k i w a n i e d a n y c h d o ż y c i o r y s u , n i e m o ż e m y t a k i e m u u k ł a d o w i o d m ó w ić c e l o w o ś c i i k o n s e k w e n c j i . J e ś li j e d n a k u z n a m y , ż e c e l e m t a k ie j m o n o g r a f j i j e s t z d a n i e s o b i e s p r a w y z c e c h c h a r a k t e r y s t y c z n y c h t w ó r c z o ś c i p o e t y , o d r a z u r z u c ą n a m s i ę w o c z y j e g o b r a k i P r z e d e w s z y s t k i e m p r z y w i e l u lir y k a c h n i e j e s t e ś m y w s t a n ie p o w i e d z i e ć , k i e d y je p o e t a n a p i s a ł , s t ą d t e ż z a l i c z e n i e ic h d o t e g o lu b i n n e g o o k r e s u m u s i b u d z i ć w ą t p li w o ś c i . C o w a ż n i e j s z a , u k ła d t a k i z m u s z a d o o m a w i a n i a u t w o ­ r ó w r o d z a j o w o s o b ie b l i s k ic h w r ó ż n y c h m i e j s c a c h k s ią ż k i . W z g lą d n a e w o l u c j ę a r t y s t y c z n ą lu b i d e o w ą p o e t y n i e m o ż e w d a n y m w y ­ p a d k u g r a ć ż a d n e j r o li, b o t a k i e g o z a d a n i a s o b i e a u t o r n i e p o s t a w i ł. T a k w i ę c l ir y k a e r o t y c z n a z o s t a ł a o m ó w i o n a w t r z e c h o d ­ r ę b n y c h r o z d z i a ł a c h (3 , 7 i 1 0 ). P o e z j a ż y c i a r o d z in n e g o z y s k a ł a o s o b n y r o z d z i a ł , a l e n a p o e z j ę r e f l e k s y j n ą n i e s t a r c z y ł o g o . O m ó ­ w i ł ją a u t o r c z ę ś c i o w o w r o z d z i a l e 1 3 .

Pieśni

-9 Tutaj m am y polem ikę z prof. Kotem, który w sw ej rozprawie Jana

K ochanow skiego p o d ró że i stu d ja za g ra n iczn e (S tu d ja staropolskie, Kraków

1928) zidentyfikow ał nieznanego przedtem Karola z El. III, 8 z Flam andem , Karolem U tenhove. Argumenty autora — który zresztą poza materjał zebrany pi zez Kota nie w ychodzi — streszczające się w tem , iż w pismach gandaw- czyka brak w zm ianek o Kochanowskim (inne zastrzeżenia sam prof. W. uważa za drugorzędne), są w porównaniu z faktami odkrytem i przez Kota (jak zna- ;om ość U. z J. B. Tęczyńskim i Dudyczem, stosu n k i jego z Plejadą, bardzo prawdopodobna aluzja do Kochanowskiego w w ierszu do hrabi na Tęczynie) bardzo słabe.

III. RECENZJE. 3 4 1 t u ł e k t y l k o p i e ś n i w p o p r z e d n i c h r o z d z i a ł a c h n i e o m ó w i o n e , p r z e - d e w s z y s t k i e m p r z e k ła d y z H o r a c e g o ) , a c z ę ś c i o w o w r o z d z . 6 .

Fraszki,

Psałterza,

Oko śmiertelne Boga

nie widziało

Czego chcesz od nas Panie

Fragment bitwy Amurata u Warny

Kto mi dał skrzydła,

kto mię odział pióry

Wieczna sromota

Pieśni, Fraszki

{Pamiątka Tęczyńskiemu)

Zuzannie

Szachom

Pamiątce Tęczyńskiemu

Zgoda.

A j a k w y g l ą d a s a m a a n a l i z a ? R o z p a t r z m y ją n a p r z y k ł a d z ie p o e z j i e r o t y c z n e j . P r z y o m a w i a n i u ł a c i ń s k i c h e le g ij m i ło s n y c h z c z a ­ s ó w p a d e w s k i c h n a j w a ż n ie j s z e m d la p r o f. W . z a g a d n i e n i e m j e s t k w e s t j a a u t e n t y c z n o ś c i b o h a t e r k i t y c h e le g ij L id ji, a d o w o d z i jej z t a k im z a p a ł e m , ż e w c z y t e l n i k u b u d z i s i ę p r z e k o n a n i e .. . iż t y c h L id y j b y ło k i l k a . W r o z d z i a l e o e r o t y k u z c z a s ó w d w o r s k i c h u s ił u j e a u t o r z r e k o n s t r u o w a ć d z i e j e m iło ś c i d o j a k ie j ś B e z i m i e n n e j , d z ie j e z n a n e ju ż z a r t y k u łu o g ł o s z o n e g o p r z e d 3 0 b lis k o l a t y w

Pamięt­

niku Literackim

Pieśni, Flaszek

Fragmentów,

Kto mi wiary dać nie chce, daj ją oku

swemu {Fragm.

Juno porzuć gniew swój długi {Fragm.

-') E ro tyk K och an ow skiego (I, 1902).

d o w a n a j e s t c a ła h is t o r j ą te j a w a n t u r y m iło s n e j . A u t o r n i e z n a n a z w i s k a jej b o h a t e r k i, a l e w ie , ż e z a p e w n e n i e o d z n a c z a ła s i ę t a k W y s o k ie m w y k s z t a ł c e n i e m , j a k D o r o t a , c h o ć p o c h o d z i ł a z e s t a r o ż y t ­ n e g o r o d u i k r e w b i t n y c h p r z o d k ó w w je j ż y ła c h p ł y n ę ł a . W s z y s t k o t o w y c z y t a ł z n a s t ę p u j ą c y c h w i e r s z y :

Mnie sama twarz nie uwiedzie. I choć druga na plac jedzie Z herby domów starożytnych, Zacne plem ię dziadów bitnych, Ja chcę podobać się w m ow ie Nauczonej białej głow ie; (P. II, 2),

c h o ć w i e r s z e t e s ą w c a l e w i e r n y m p r z e k ła d e m P r o p e r c j u s z a :

Non ego sum formae tantum mirator honestae, Nec si qua illustres fem ina iactet avos, Me iuvat in grem io doctae legisse puellae Auribus et scripta probasse mea. (El. II, 13),

j a k t o w y k a z a ł w

Erotyku K ochanow skiego1)

Sobótce

„Pieśń św ięto­

jańska

') P am . Lit. j. w. str. 7. Już tam, mimo faktu, że to przekład, dopatry­ wał się autor w przytoczonych strofach aluzyj osobistych

2) Warto może przypomnieć opinję Brucknera o w ydobyw aniu danych biograficznych z erotyków poety: „nie m yślim y uktadać rom ansów z byle jak tłum aczonych zagadek. Powiem y tyle, że treść odnosi w iele z tych fra­ szek m iłosnych do „Lidji“ (imię, znane z łacińskich, w polskich nie istnieje) t. j. do zbiorowego nazwiska w szelakich kurtyzanek w łoskich. Największa część tego erotyku to tylko literatura... najw ym ow niejsze z nich to proste

p rz e k ła d y z Safony i Katulla. Jan Kochanow ski P ism a Zbiorow e. Warszawa

ΙΠ. RECENZJE 3 4 3

ż y ć m o ż e b y ć n p . l e k t u r a , o r a z iż f a n t a z j a p o e t y c k a m o ż e p o b u d k i d a n e je j z ż y c i a n i e r a z b a r d z o i s t o t n i e p r z e k s z t a ł c a ć , a m im o t o t w o r z y ć d z i e ł a w a r t o ś c i o w e i s z c z e r e . C ie k a w e m b y ł o b y u s ł y s z e ć s ą d p ro f. W . o

Testamencie moim

Ojcu zadżumionych,

Sub specie

Żale na­

grobne na śmierć Jana Kochanowskiego

Szachy,

Szachy

Goethes Leben aus seinen Gedichten1).

Psałterzu·,

Psałterza,

Psałterza

Psałterz

p o e t y . M o ż n a b y j e d y n i e n i e p o d z i e la ć z a c h w y t u a u t o r a n a d p s . 1 3 6 — g d z i e j e d e n r e f r e n W u l g a t y ( „ Q u o n ia m in a e t e r n u m m i s e r c o r d ia e iu s ,,) w y r a z i ł p o e t a n a d w a d z i e ś c i a s i e d e m s p o s o b ó w , z a w s z e i n a c z e j . B e z s p r z e c z n i e , j e s t t o d o w ó d n i e la d a p a n o w a n i a n a d j ę z y k ie m , a le n a c z y t e l n i k a m u s z ą t a k ie ł a m a ń c e d z i a ł a ć t r o c h ę n u ż ą c o , o d c z u w a m y t u p e w n ą s z t u c z n o ś ć . C o n a j w a ż n i e j s z a , o d ­ w o d z i to o d p r z e ż y c i a t r e ś c i s a m e g o u t w o r u , k i e r u j ą c u w a g ę c z y t e l ­ n ik a n a s z t u c z k i f o r m a ln e ; a p r z e c ie ż g ł ó w n y m c e l e m w s z y s t k i c h ś r o d k ó w a r t y s t y c z n y c h j e s t u ł a t w i e n i e i s p o t ę g o w a n i e t e g o p r z e ż y c i a . B a r d z o c i e k a w e r ó w n i e ż s ą u w a g i o

Trenach

Treny.

Jezdę do Moskwy

Odprawę —

Odprawy.

W y p a d n i e w r e s z c i e s p r o s t o w a ć n i e l i c z n e b ł ę d y r z e c z o w e :

Nie

dbam aby ziemne skały

zimne skały

Muza

Muzy

Psalmorum Davidi

paraphrasis poetica

y ,j,

Kto sye w opiekę poda Panu swemu

Kto się w opiekę

Wiktor Weintraub.

’) N agrobek U rszulki. Kraków, 1927, str. 99.

2) O Trenach Jana K ochanow skiego. Odbitka ze „ S praw ozdań Tow.

Nauk. Lw ow sk." 1929. str. 5.

8) U dow odnienie takiego w pływ u byłoby rzeczą niezw ykle interesującą, bo dotychczas nikt nie znalazł śladów głębszej znajom ości Dantego w litera­ turze zygm untowskiej. Wzmianki bardzo nikłe w porów naniu z informacją Długosza, jak św iadectw o Trzycieskiego o Reju, lub łacińska fraszka Ko­ chanow skiego, św iadczą jedynie, iż nazw isko autora B oskiej K o m ed ji nie było obce w ykształconym Polakom XVI w. Prof. St. W ędkiewicz zapowiadał niegdyś (w J ę zy k u P olskim t. 3 str. 22) ogłoszen ie pracy o N a jd a w n iejszych

śladach zn a jo m o ści D antego w Polsce, niestety, obietnicy nie spełnił.