Tadeusz Panowicz, Jacek
Wrzesiński
Listy i notatki w sprawie ochrony
lednickich zabytków
Studia Lednickie 4, 473-476
LISTY I NOTATKI
W SPRAWIE OCHRONY LEDNICKICH ZABYTKÓW*
W 1927 roku do P aństw ow ego K onserw atora Z abytków Przedhistorycznych w P o znaniu napłynęły inform acje o w ycinaniu drzew na O strow ie L ednickim , oraz o ro z kopyw aniu i niszczeniu wyspy. Pełniący w ów czas obow iązki k o nserw atora dr Z. Z a krzew ski zw rócił się do S tarosty gnieźnieńskiego (list z 25 kw ietnia 1927 r.), a także do Starosty poznańskiego (listy z 10 kw ietnia i 2 lipca 1927 r.). N iestety odpow iedzi U rzędów nie ułatw iały pracy K onserw atora. Z achow ana odpow iedź z W ydziału P o w iatow ego pow iatu poznańskiego (podpisana przez przew odniczącego w dniu 17 m aja 1927 r.) ogranicza się do lakonicznego stw ierdzenia, iż W róblew o (siedzba ordynacji K w ileckich-W ęsierskich w łaścicieli O strow a L ednickiego, patrz: J. F ogel 1991) nie leży w p o w iecie poznańskim .
Po takich odpow iedziach dr Z. Z akrzew ski zw rócił się do Z arządu d óbr Wróble w skich (pism o z 31 m aja 1927 r.). W piśm ie tym m ow a je s t o niszczeniu zabytków lednickich w w yniku upraw y roli. K onserw ator prosi o zaniechanie w szelkich prac ro lnych (zw łaszcza „splanow anie k apuśniaków ” ) naruszających pow ierzchnię terenu. Z ezw ala je d y n ie na użytkow anie łąk. Podkreślając w yjątkow ą w artość h istoryczną i n a ukow ą w yspy zaw iadam ia jed n o cześn ie, iż w końcu czerw ca przybędzie na L ednicę w raz z K onserw atorem Sztuki drem 1. P ajzderskim .
D o zapow iadanej w izyty, która odnotow ana została w jed n y m ze spraw ozdań K on serw atora (Z. Z akrzew ski 1935, s. 282), doszło dopiero 19 czerw ca 1928 r. Jej efekty poznajem y dzięki ponow nym pism om skierow anym do Starosty poznańskiego (20 czerw ca 1928 r.), Starosty gnieźnieńskiego (22 czerw ca 1928 r.), oraz do O rdynata Józefa K w ileckiego (22 czerw ca 1928 r.). W pism ach do obu S tarostów d r Z. Zakrzew ski opisuje zakres użytkow ania i spow odow anych tym zniszczeń na obu w yspach jezio ra lednickiego (O strów Lednicki, Ledniczką). O kazuje się, iż L edniczką n ależąca do W a lentego N ow aka z L ednogóry je s t rozkopyw ana i zam ieniana na w arzyw nik. Celem pozyskania w iększej pow ierzchni W . N ow ak w yrów nał część zachodnią zew nętrznego walu gródka i zasypał częściow o fosę. O bciosal on rów nież pionow o niem al całą p o d staw ę stożka (ryc. 1 A). N atom iast na O strow ie L ednickim dzierżaw ca — rybak z D zie kanow ic Jan M alicki część w nętrza grodu w pobliżu ruin (ok. połow ę — ok. 1 m orgi) zam ienił na pole upraw ne — sadząc tam kapustę i kartofle. N a pow ierzchni ok. 1/4
* A u to rzy se rd eczn ie d zięk u ją Pani m gr Jarm ilii K aczm arek z arch iw u m M u z em A rch eo lo g iczn eg o w P o z n a n iu , g d zie listy są p rzech o w y w an e.
474 K R O N IK A N R y c . 1. S z k ic L e d n ic z k i — A i O s tro w a L e d n ic k ie g o — В z z a z n a c z o n y m i m ie jsc a m i z n is z c z e ń . U w a g a — z a c h o w a n o b łę d n ie o z n a c z o n y k ie r u n e k p ó łn o c y . L e g e n d a : A — r u in y ; В — z n a le z io n y s z k ie le t; С — u ła m k i c e ra m ik i; D — p o le p a ; — T / / A m ie js c a u p ra w ; ХхУ/УЛ — m ie js c a w y b ie ra n ia z ie m i. (N a p o d s ta w ie r y s u n k ó w a r c h iw a ln y c h r y s o w a ł M a cie j Ł o m n ic k i) A b b . 1. S k iz e v o n L e d n ic z k a — A u n d O s tró w L e d n ic k i — В m it e in g e tr a g e n e n V e r n ic h t u n g s s te lle n . A c h tu n g — e s w u r d e d ie f a ls c h k e n n z e ic h n e te N o r d r ic h tu n g e rh a lte n . L e g e n d e : А — R u in e n ; В — f r e ig e le g te s S k e lle t; С — K e r a m ik s c h e r b e n ; D — L e h m b e w u rf; X / / A — A c k e r b a u s te l- У У //Л — E r d a b b a u s te lle n (g e z . a u f G ru n d d e r A r c h iv z e ic h n u n g e n M . Ł o m n ic k i)
m orgi na w ale w części na płd.-zach. od ruin zasadził „galarepę” , a poza grodziskiem p ow ierzchnię ok. 2 m orgi zam ienił na w arzyw nik (ryc. 1 B). D la lepszego dostępu do w nętrza grodu J. M alicki przekopał w schodnią część w ału n a szerokości ok. 5 m.
D r Z. Z akrzew ski w pism ach do obu Starostów ponow nie prosi o interw encję z ab ran iającą praktyk tego typu. Proponuje także, aby W . N ow akow i nakazano p rzy w rócenie pierw o tn eg o w yglądu grodu n a L edniczce. W piśm ie do O rd y n ata J. K w
i-leckiego prosi o w ydanie zakazu dalszej upraw y roli przez dzierżaw cę J. M alickiego. Jednocześnie, pow ołując się na pam ięć ojca O rdynata, proponuje pow ierzenie opieki nad O strow em L ednickim S tarostw u K rajow em u.
W zachow anej odpow iedzi, k tó ra n adeszła ze starostw a g nieźnieńskiego (podpisana przez Starostę Ł yskow skiego z 1 lip ca 1928 r.) K onserw ator zostaje pouczony (?) o o bow iązujących przepisach. Starostw o w żaden sposób nie ustosunkow uje się do zabytków O strow a, inform ując je d y n ie , iż nie leżą one na terenie pow iatu g n ieź nieńskiego.
N atom iast J. K w ilecki (7 lipca 1928 r.) zaw iadam ia K o n serw ato ra o w ysłaniu na O strów urzędnika O rdynacji celem dokonania interw encji na m iejscu. Jednocześnie p rzy ch y la się do propozycji K onserw atora i w yraża chęć p rzekazania opieki n ad w y spam i (!) S tarostw u K rajow em u. Z pism a tego dow iadujem y się także o otrzym anej propozycji zakupu kam ieni z ruin. Jednak J. K w ilecki ich udostępnienie u zależn ia od p o stan o w ien ia K onserw atora. Z godnie z zapow iedzią, w dniu 24 lip c a n a O strów L e d nicki udał się sekretarz O rdynacji pan R om an C ichocki, o czym J. K w ilecki zaw iadom i! K onserw atora do łączając jed n o cześn ie je g o spraw ozdanie (pism a z 29 lip ca 1928 r.). R. C ichocki inform uje o w ydaniu p o lecen ia M alickiem u, aby upraw y przen ió sł poza w ał. N atom iast p rzy w ró c en ie pierw o tn eg o w yglądu w schodniego o d cin k a w ału, zn i szczonego przez przekop, pozostaw iono do decyzji K onserw atora. Z p raw d ziw ą ulgą R. C ichocki zaw iad a m ia o rozm ow ie z p roboszczem w D ziekanow icach drem F ran ciszkiem W aw rzy n iak iem i w yrażonej przez niego chęci objęcia kuratorstw a nad z a bytkam i lednickim i.
Sam ks. W aw rzy n iak interw eniow ał u K onserw atora (list z 25 m aja 1929 r.), i ja k inform uje K onserw atora, tak że „w w ydziale zabytków sztuki i k u ltu ry ”, o raz u hr. K w ileckiego, donosząc o zaw aleniu się fragm entu m urów po w schodniej stro n ie b u dow li i o natychm iastow ej p o trzeb ie konserw acji ruin. T ę żyw ą w ym ianę koresp o n d encji k ończy k ró tk a inform acja (z 4 sierpnia 1928 r.) o niem ożliw ości po d jęcia przez K onserw atora ja k ie jk o lw ie k decyzji z racji w yjazdu d ra Z ak rzew sk ieg o n a studia za graniczne. P onow nie k o respondencja (nam dostępna) od ży w a w 1933 r. K onserw ator Z ak rze w sk i inform uje D o b iesław a hr. K w ileckiego (następcy Jó z efa K w ileckiego na O rdynacji W róblew skiej) o zabytkach znalezionych podczas system aty czn y ch badań terenow ych (zapew ne w w yniku prac prow adzonych na cm entarzysku) na O strow ie L ednickim . W śró d nich je st: 18 brązow ych kabłączków skroniow ych, pierścionki — 2 brązow e i je d e n srebrny, 3 gliniane przęśliki, 1 p acio rek (znaleziony w grobie ?), b rązo w a zap in k a (z „okresu p ó źn o żelazn eg o ”), k ilk a brązow ych okuć p ochew ek noży, 3 m onety („denar naśledni O ttona III, dw a brakteaty gu ziczk o w e z końca X III w zględnie p oczątku X IV w iek u ” ).
Jednocześnie dr Z akrzew ski inform uje o zam yśle u tw o rzen ia w M uzeum W ielk o polskim osob n eg o działu p ośw ięconego zabytkom O strow a L ednickiego, a także o c h ę ci p ro w ad zen ia w przyszłości w ykopalisk na w yspie.
S zkoda, że koresp o n d en cja z lat 2 0 -tych i 30-tych je s t niekom pletna. M im o to daje się zauw ażyć (nie obcy dzisiaj) bardzo oficjalny i d aleki od zro zu m ien ia stosunek urzędów adm inistracji państw ow ej do zabytków . Z abiegi d ra Z akrzew skiego o ochronę zabytków O strow a L ednickiego kończą się badaniam i n a grodzie. W rezu ltacie prac w latach 1 9 3 2 - 1935 odsłonięto ponad 1500 szkieletów ludzkich. W w yniku starań
476 K R O N IK A
Z. Z akrzew skiego bezpośrednią opiekę nad ruinam i przejął ksiąd z F ranciszek W aw rzyniak, który w raz z m iejscow ym organistą Józefem R om inieckim dokonali szeregu prac konserw atorskich lednickiego palatium .
O bok oficjalnych „urzędow ych” listów w śród archiw aliów lednickich n a uw agę zasługuje rów nież inform acja w idniejąca na odręcznie zrobionym planie Jeziora. R y sunek i opis w ykonane zostały 22 lipca 1924 roku przez nauczyciela z D ziekanow ic K azim ierza Jankiew icza. O bok pobieżnego opisu O strow a L ednickiego w idnieją tam inform acje o Ledniczce. O tóż jej w łaściciel H andtke — rybak z L ednogóry zezw olił na niw elacje nasypu gródka. Podczas tych prac znaleziono m .in. podkow y i kości.
O bok inform acji dotyczących obu w ysp n a w zm iankow anym p lan ie w idnieje opis nasypu w Im iołkach naprzeciw W aliszew a. N ajczęściej nasyp ten interpretow any je st ja k o późnośredniow ieczny gródek stożkow aty (niekiedy jak o łużycki). W g autora planu nasyp posiada ok. 5 m etrów w ysokości, porośnięty je st traw ą, a na szczycie ustaw iony je s t krzyż. N a drugiej stronie planu znajduje się dodatkow o notatka, k tó rą w arto p rzy toczyć w całości:
„Z nasypu około M oraczew o zastrzeliła szw edzka artylerja polskiego je n e ra ła przy jez io rz e obok Im iołek. N a pam iątkę je g o śm ierci usypano ow ą górkę przy Im iołkach i postaw iono później na niej krzyż. K rążą tutaj różne pogłoski, które j a z czasem spiszę i do łaskaw ej rzeczy podam . N adm ieniam iż chętnie k ażdą pracę pod tern w zg lę dem podejm ię, aby się przysłużyć do w yśw ietlenia niejednych zagadków tutejszej okolicy” .
Z aprezentow ane pow yżej archiw alia uśw iad am iają nam , iż m im o dużego zain tere sow ania O strow em L ednickim od połow y X IX w ieku w yspa (podobnie ja k L edniczką) nie ustrzegła się dew astacji. Jej śladów próżno szukać w dokum entacji naukow ej. Być m oże w iele tajem nic O strow a Lednickiego, a także okolic Jeziora L ednickiego uda się rozw iązać dzięki inform acjom „ukrytym ” w dom ow ych i urzędow ych archiw ach.
T adeusz Panowicz, Ja cek W rzesiński
L IT E R A T U R A
F o g e l J. 1991, P om p eja Polska. Z d ziejów arch eo lo g ii w ielkopolskiej X IX w ieku: działaln o ść A lb in a hr. W ęsierskiego i Z b igniew a hr. W ęsiersk ieg o -K w ileck ieg o , Poznań.
Z a k r z e w s k i Z . 1935, S p raw o zd an ie P ań stw o w eg o K o nserw ato ra zabytków p rzed h isto ry czn y ch n a o k ręg w ielkopolski za lata 1927 i 1928, W A 13, s. 279 - 283.
