Szczepan W. Ślaga
"Tajemnice zorganizowania żywej
komórki (problemy życia i
organizacji,2)", Teresa Ścibor-Rylska,
Warszawa 1986 : [recenzja[
Studia Philosophiae Christianae 24/2, 175-177
budow ę i w łasności, ja k i ze w zględu n a ich sto su n ek do innych ciał sy stem u słonecznego.
W kontekście in ten sy w n y ch b ad a ń n ad pochodzeniem u k ła d u sło necznego i rozw ojem w szechśw iata, a ta k że w ysuw anym i n a now o kon cepcji p an sp erm ii k ie ro w a n ej (Crick) czy genezy w iru só w i b a k te rii w ją d ra c h kom et (Hoyle, W ickram asinghe), k siążk a K. S w am y ’ego do sta rc z a rze teln y c h in fo rm ac ji o ty c h niezw ykłych ciałach niebieskich, ja k im i są kom ety.
T akie zaś problem y, ja k pow stan ie św ia ta czy pochodzenie życia, n ie były i nie są obce rów nież filozofom. R eflek sja filozoficzna nad ty m i w ielkim i problem am i nie m oże je d n a k być d o konyw ana w ode rw a n iu od ogólnego obrazu św ia ta tw orzonego przez przyrodników . L e k tu ra om aw ianej książki dostarczy z pew nością szeregu elem entów takiego obrazu i to tym b ardziej, że pod w zględem treściow ym znacz nie w y k ra cz a poza ra m y określone w ty tu le.
S zczep a n W. Slag a
T eresa S cibor-R ylska: T a jem n ice uorganizow ania ż y w e j k o m ó rk i (Pro
b le m y życia i oragnizacji, 2), W arszaw a 1986, IW P ax , ss. 512.
D zięki d o konującym się w o sta tn ic h la ta c h postępom badaw czym biologia zm ieniła w y raźn ie sw e oblicze i z a ję ła czołowe m iejsce w śród n au k przyrodniczych. W ielkie osiągnięcia biologii w spółczesnej, u w a ru n k o w a n e rozw ojem now ych te ch n ik ek sp ery m en taln y ch , d ają pod staw ę n ie k tó ry m teo rety k o m do m ów ienia o zapoczątkow aniu e ry bio logii. W nikając w ta jn ik i życia i poznając su b teln e m echanizm y p ro cesów życiowych, k tó re są przecież isto tn e ta k że dla organizm u czło w ieka, biologia sta je się — w sto su n k u do fizyki — n a u k ą do m in u jącą a zarazem b ard z iej ludzką, zhum anizow aną. Poprzez w ielo rak ie bad an ia, zw łaszcza w zakresie biologii m o le k u la rn e j, ekologii, biologia stw a rz a now e m ożliwości, m. in. in g e re n cji w funkcjo n o w an ie oragnizm ów , le czenia w ielu chorób, uzyskiw ania now ych źródeł zasobów żyw nościo w ych, p rze ciw sta w ian ia się d eg ra d acji środow iska zw iązanej z ek s p a n s ją te c h n ik i czy g ospodarką ra b u n k o w ą ; jednym słow em zapew nia zachow anie g a tu n k u ludzkiego i odpow iednie w a ru n k i życia człow ieka. W szystko to dowodzi, że biologia w sposób w idoczny w p ły w a n a sposób życia, nasze postaw y i pogląd n a św iat.
W św iadom ości przeciętnego człow ieka problem y tego ro d za ju są k sz tałto w an e najczęściej przez środki m asow ego przekazu, a znacznie m n ie j w o parciu o rze teln e stu d ia czy choćby przez le k tu rę dobrych książek p o pularnonaukow ych. W śród p u b lik a cji dostępnych dla szer szego g ro n a czytelników spotkać m ożna ta k ie , k tó re tr a k tu ją o n a jb a r dziej podstaw ow ych w łaściw ościach św ia ta żywego, o jego stru k tu rz e , rozw oju oraz o m iejscu w nim człow ieka. Do tego ty p u p u b lik a cji zaliczyć trz e b a bez w ątp ie n ia książkę T eresy S cibor-R ylskiej (1912— 1985) n a te m a t u organizow ania żyw ej kom órki będącej n ajm n iejszy m układem żyw ym , je d n o stk ą stru k tu ra ln o -fu n k c jo n a ln ą organizm u. W raz z p o przednio w y d an ą p rac ą S cibor-R ylskiej P orządek i organizacja w p r z y
k iw a n iu isto ty życia, Z nak X X V II, 1985, n r 247, s. 100— 105) tw orzy
sw oistą całość w chodzącą w sk ład cyklu zatytułow anego P ro b lem y ż y
cia i organizacji.
A u to rk a w e W stęp ie (s. 30) stw ierd za, iż m im o w ielości prac cyto logicznych dotyczących s tr u k tu r y i w łaściw ości fizykochem icznych k o m ó rk i od stro n y m a teria ln o -e n e rg e ty c z n e j jedynie niew iele p ra c tr a k tu je o p roblem ie o rg an izacji całości kom órki. „ In fo rm acja — pisze R ylska — o u p o rzą d k o w a n ej dynam ice procesów, o re la c ja c h w za jem nych m iędzy elem e n ta m i u k ła d u oraz m iędzy uk ład am i, o sposobach recep cji i przek azu in fo rm acji, o p odejm ow aniu decyzji i sterow aniu, 0 podziale pracy, o ekonom ii przy w yborze środków działania, o ro z w o ju i zjaw isk ach em erg en cji — czyli cała nieom al k w in te sen c ja życia — je st n ad al ta jem n icz ą 'cz arn ą sk rz y n k ą '” (s. 30). N ajnow sze b ad an ia z z a k resu biologii m o le k u la rn e j, biofizyki i biochem ii poczyniły ogrom ne postępy w zakresie poznania u ltra s tr u k tu ry elem entów kom órkow ych 1 m echanizm ów ich działan ia; z tych różnorodnych danych A u to rk a w ydobyw a takie, k tó re w sk a z u ją n a sposób całościow ego uorganizow a- nia kom órki. W edług R ylskiej „trzeb a z jed n ej stro n y przed staw ić ko m ó rk ę jako m a teria ln o -en erg ety cz n y układ zdolny do działania, z d ru giej zaś jako sa m o ste ru jący się a p a ra t in fo rm a c y jn y ” (s. 31).
R ealizując zam ysł takiego p rz e d staw ie n ia A u to rk a z w łaściw ym i sobie u m iejętnościam i d y daktycznym i p row adzi czytelnika od p o d an ia w stę p nych w iadom ości o kom órce (rozdz. 1) i m a te ria ła c h budulcow ych p ro - toplazm y (rozdz. 2) do skom plikow anych m echanizm ów przek azu in form acji. W rozdz. 3 p rze d sta w ia w ew n ętrz n e środow isko ko m ó rk i i o r g anizację stru k tu ra ln ą cytoplazm y. W k aż d ej kom órce zachodzą różno ra k ie procesy m echaniczne, chem iczne, cieplne, co — ja k w szelkie p ro cesy życiow e ■— je st u żytkow aniem znacznych ilości energii. W rozdz. 4 pośw ięconym organ izacji e n e rg ety k i kom órki om ów ione zostały głów ne procesy w y tw a rz a n ia i w y d atk o w a n ia energii, w szczególności fo to sy n teza, fosforylacja, oddychanie. K om órka je st tu tra k to w a n a ja k o u kład term odynam iczny, o tw arty , działający n eg e n tropijnie. O rganizacja p racy w kom órce (rozdz. 5) polega na tym , iż jej życie jest n ie p rz erw an y m ciągiem procesów „uporządkow anych, k ieru n k o w y ch i celow ych” (s. 194). P rzed staw io n o głów ne zasady d ziałana i różne p rac e kom órki, rolę enzym ów , w itam in, organ izację p rac chem icznych w kom órce, zw łaszcza syntezę b ia łk a oraz o rganizację prac m echanicznych i elektrycznych.
K olejne rozdziały pośw ięcone są organizacji, budow ie i fu n k cjo m błony kom órkow ej (rozdz. 6) oraz ją d ra kom órkow ego (rozdz. 7). N a uw agę zasługują tu o ry g in aln e pom ysły A u to rk i dotyczące h ie ra rc h ic z nej o rganizacji chrom osom u jako in fo rm acyjno-sterow niczego poduk ład u kom órki oraz pierścieniow ej s tru k tu ry genom u.
K om órka jako u k ła d k o m u n ik a cy jn y posiada c e n tra ln y ośrodek in fo rm a cji i stero w an ia, w yposażona jest w pełną in fo rm ac ję w ew n ętrz n ą oraz w u rząd zen ia służące p rzy jm o w a n iu i n ad a w an iu info rm acji. P rz e k az in fo rm ac ji w ew n ą trz k o m ó rk i (rozdz. 8) lu b m iędzy kom órkam i (rozdz. 9) dokonuje się n a drodze bądź chem icznej bądź fizycznej (m. in. poprzez fale elek try czn e, elektrom agnetyczne, akustyczne). W ścisłym zw iązku z w łaściw ościam i k o m u n ik a cy jn o -in fo rm ac y jn y m i pozostaje p ro blem kom órkow ego pola biotycznego (rozdz. 10). B a d an ia w łasne nad p rom ieniow aniem m itogenetycznyin o raz w ieloletnie przem yślenia do prow adziły A u to rk ę do ro zu m ien ia pola biotycznego jako „zasady o rg a nizującej, n o rm u ją c e j przep ły w inform acji, m a te rii i energii w p rze
strz e n i i czasie, w odgraniczonym układzie m akrocząsteczek organicz n y ch zgodnie z w zględnie sta ły m p ro g ra m em zakodow anym w ośrodku in fo rm acy jn o -stero w n iczy m u k ła d u ” (s. 458). Podłożem ośro d k a pola kom órkow ego je st jąd ro ; sam ośrodek nie m a c h a ra k te ru fizy k o -en e r- getycznego, lecz inform acyjny. W raz z ew olucją istot żyw ych zachodzi ta k że ew o lu cja pól biotycznych.
Z upełnie odręb n e w sw ym c h a ra k te rz e je st Z akończenie k siążk i b ę dące sw oistym credo A uto rk i. J e j zdaniem uorganizow anie kom órki — p rzed staw io n e n a k a rta c h te j k siążki — służy rea liza cji celów. D ziała nie celowościow e, k ie ro w a n e przez ośrodek poinform ow any o celu i p rzy jm u ją c y in fo rm acje z zew nątrz, jest w łaściw ością każdego bio- system u.
W b ezpośrednim zw iązku z p rze w ijają cy m się przez całą książkę a w yeksponow anym w Z a ko ń czen iu prześw iadczeniem S cibor-R ylskiej o celow ości św ia ta żywego pozostaje P rzedm ow a n ap isan a ze zn aw stw em przez prof. Wł. K u nickiego-G olfingera i sta n o w iąc a sw oisty m ini- - tr a k ta t anty-teleologiczny. N iezależnie od tego, iż A u to r k o n c e n tru je się nie ty le n a stru k tu rz e biosystem ów czy w p ro st kom órki, ile głów nie n a ew olucji, zm ierza k o n se k w e n tn ie do w ykazania, że „ew olucja nie m a celu, p rz y n a jm n ie j celu w y k ry w an eg o w biologii. O rganizm y też nie są zbudow ane celowo, są w y tw o ra m i rozw oju ew olucyjnego (s. 18)... T e- leonom ia nie za k ła d a je d n a k celu nadrzędnego, pochodzącego sp o ra organizm u, a jedynie cel-program , będący częścią organizm u i w y k sz ta ł cony w tra k c ie ew olucji. P o jęcia teleonom ii nie m ożem y stosow ać do e w o lu c ji” (s. 19). Z arów no S cibor-R ylska, ja k i K u n ick i-G o d lfin g er po d ają w ażkie arg u m e n ty na korzyść sw oich sta n o w isk i rozstrzygnięcie jednoznaczne tego sp o ru bez głębszych analiz nie w y d aje się możliwe. Być może, iż owo rozstrzygnięcie leży już poza zasięgiem n au k biolo gicznych, w płaszczyźnie p rzy ję ty ch założeń filozoficznych.
N iezależne od tego, w ażnego w określonym aspekcie pro b lem u teleo- logii, k siążk a S cibor-R ylskiej d ostarcza niezw ykle bogatych in fo rm ac ji na te m a t budow y i d ziała n ia k o m ó rk i jako elem en tarn eg o system u żywego. Z aw ie ra ta k ż e w iele w łasnych orygin aln y ch poglądów i p rz e m y śleń cechujących się spójnością w ew n ętrz n ą, choć nie do końca spraw dzonych. M. in. h ipoteza pola biotycznego pozw ala w yjaśn ić pew ne z jaw isk a życiow e, dotąd m ało poznane. W św ietle hipotezy h ie ra rc h ic z n e j organ izacji genom u inaczej, n iż dotychczas, ja w i się proces h isto rycznego n a ra sta n ia np re g u la c ji i w ogóle m echanizm u ew olucji. L ek tu r a om aw ianej k siążk i d ostarcza sa ty sfa k c ji przygody in te le k tu a ln e j a um ysły nastaw io n e filozoficznie p ro w o k u je do d y sk u sji i now ych przem yśleń, zw łaszcza w za k resie stareg o ja k św iat p roblem u celowości.
S zczep a n W. Slaga
