Widok Polacy o Rosji

Zainteresowania Polaków rosyjsk¹ filozofi¹ siêgaj¹ XIX wieku, okresu dla Polski dramatycznego, zwi¹zanego z utrat¹ niepodleg³oœci i istnieniem pod ku- ratel¹ m.in. Rosji jako jednego z zaborców. Filozofia by³a wówczas skoncentro- wana wokó³ spraw narodowych. Rozpatrywano kwestie wolnoœci, pañstwowo-

œci w perspektywie obecnych na wschodzie: okcydentalizmu, panslawizmu czy s³owianofilstwa.

Jednym z g³ównych zadañ ówczesnej polskiej inteligencji by³o kszta³towa- nie stosunków polsko-rosyjskich. Uformowa³y siê dwa opozycyjne obozy: ruso- fobów i zwolenników dialogu polsko-rosyjskiego. Do pierwszego z nich nale¿a³ m.in. Maurycy Mochnacki (1804–1834), który nie wierzy³ w jakiekolwiek po- jednanie czy nawracanie Rosji z drogi despotyzmu. Nawo³ywa³ raczej do walki o niepodleg³oœæ w imiê wolnoœci¹. Do drugiego obozu nale¿a³ Henryk Kamieñ- ski (1813–1866), który jak pisze Jacek Uglik: „proponowa³ konstruktywne po- dejœcie do dominuj¹cej kwestii w polskiej dziewiêtnastowiecznej myœli, jak¹ by³ stosunek do Rosji. Kamieñski do Rosjan, których podobnie jak Polaków uwa¿a³ za ofiary ówczesnej sytuacji politycznej, odnosi³ siê z wielk¹ ¿yczliwoœci¹ i sza- cunkiem”². Ponadto kwestiami stosunków polsko-rosyjskich zajmowali siê: Jó- zef Maria Hoene-Wroñski, Bronis³aw Trentowski, August Cieszkowski, Stani- s³aw Staszic, Edward Dembowski, Joachim Lelewel, Andrzej Towiañski³. Pierwsi polscy badacze rosyjskiej myœli czynili to ze wzglêdów przede wszyst- kim praktycznych. BodŸcem ich dzia³añ sta³a siê niecierpi¹ca zw³oki sprawa nie- podleg³oœci Polski, zaœ Ÿród³em zainteresowañ konkretna sytuacja – ¿ycie pod zaborem rosyjskim, sytuacja trudna dla naukowców, bowiem obarczona ciê¿a- rem emocjonalnym.

POLACY O ROSJI

Polskie badania filozofii rosyjskiej. Przewodnik po literaturze. Czêœæ pierwsza, red. Liliana Kiejzik, Jacek Uglik, Aletheia, Warszawa 2009, ss. 249.

1 Zob. M. Mochnacki, Dzie³a, t. I–IV, Poznañ 1863.

2 J. Uglik, Obraz Rosji w polskiej myœli filozoficznej XIX wieku, (w:) Granice Europy granice filozofii, pod. red. W. Rydzewskiego i L. Augustyna, Kraków 2007, s. 255.

3 Zob. ibidem, s. 253–265.

Na prze³omie wieków XIX i XX jednym z najbardziej zas³u¿onych dla krzewie- nia wiedzy o filozofii rosyjskiej w Polsce by³ Marian Zdziechowski (1861–1938).

Jego bliskie zwi¹zki z intelektualistami rosyjskimi zaowocowa³y licznymi pra- cami naukowymi, nie pozbawionymi jednak w³aœciwego dystansu. Myœliciel ten poœwiêci³ filozofii rosyjskiej liczne artyku³y naukowe, teksty eseistyczne i pu- blicystyczne, drukowane w polskich i zagranicznych periodykach. Jak pisze Dariusz Barbaszyñski: „Swoimi artyku³ami Zdziechowski ukszta³towa³ stosun- kowo trwa³¹ tradycjê przedstawiania na ³amach »Œwiata S³owiañskiego« twór- czoœci polonofilów z rosyjskiego œrodowiska intelektualnego. W efekcie w la- tach 1901–1904 pojawi³y siê w tym piœmie m.in. sylwetki Aleksandra Pypina, Aleksandra Wiesio³owskiego, Longina Pantielejewa i Aleksandra Pogodina”⁴.

W latach 60. i 70. XX wieku kwestiami rosyjskimi intensywnie interesowa³ siê Andrzej Walicki. Efektem jego wieloletnich badañ by³a opublikowana w roku 1973 ksi¹¿ka Rosyjska filozofia i myœl spo³eczna od Oœwiecenia do marksizmu.

W 1979 r. przet³umaczono j¹ na jêzyk angielski i wydano najpierw w USA, a nastêpnie w Anglii. W 2005 r. pojawi³o siê uzupe³nione wydanie tej pozycji pt. Zarys myœli rosyjskiej. Od Oœwiecenia do renesansu religijno-filozoficznego.

Ponadto Walicki, uwa¿any za jeden z najwiêkszych autorytetów w œwiecie w kwestiach historii myœli rosyjskiej, opublikowa³ wiele artyku³ów w czasopi- smach naukowych polskich i zagranicznych.

Od 1999 r. w serii wydawniczej „Jagielloñskie Studia z Filozofii Rosyjskiej”

ukaza³o siê 13 tomów artyku³ów, ksi¹¿ek pokonferencyjnych, monografii do- g³êbnie analizuj¹cych myœl rosyjsk¹. Polscy autorzy z du¿ym zaanga¿owaniem starali siê prezentowaæ historiê filozofii rosyjskiej, analizowaæ kluczowe proble- my i etapy rozwoju myœli rosyjskiej, syntetycznie ujmowaæ rosyjsk¹ myœl spo-

³eczn¹ i polityczn¹ oraz ukazywaæ klasyków filozofii rosyjskiej i ich teksty.

Do tego bogatego piœmiennictwa do³¹czy³a niedawno kolejna pozycja pt.

Polskie badania filozofii rosyjskiej. Przewodnik po literaturze. Czêœæ pierwsza (2009). Jak pisz¹ redaktorzy tego wydawnictwa, Lilianna Kiejzik i Jacek Uglik, ksi¹¿ka ta jest efektem spotkania badaczy filozofii rosyjskiej z kilku polskich uniwersytetów (m.in. Zielonogórskiego, Jagielloñskiego, Warszawskiego, Wro- c³awskiego) na kongresie zorganizowanym w 2007 r. w Berlinie przez oddzia³ Miêdzynarodowego Komitetu do Badañ nad Europ¹ Œrodkow¹ i Wschodni¹.

Teksty prezentowane w ksi¹¿ce zadedykowanej Andrzejowi Walickiemu charak- teryzuj¹ siê ró¿norodnoœci¹ metodologiczn¹ i interpretacyjn¹. Redaktorzy publi- kacji maj¹ œwiadomoœæ niepe³nego wyboru analizowanych pogl¹dów wybitnych myœlicieli rosyjskich (nie przeczytamy tu np. o Dostojewskim, Szestowie, Cza- adajewie), ale jest to ich subiektywna propozycja na pierwsz¹ czêœæ tego swo-

4 D. Barbaszyñski, Miêdzy racjonalizmem a mistycyzmem. Problem przestrzeni etycznej w pogl¹dach filozoficznych Mariana Zdziechowskiego, Olsztyn 1999, s. 40.

istego przewodnika. Deklaruj¹ kontynuowanie prac i oddanie do druku drugiej jego czêœci.

Teksty zgrupowane zosta³y w piêciu rozdzia³ach: 1. Rosyjska filozofia w pol- skich badaniach, 2. Powstanie i rozwój, 3. Rosyjska filozofia XIX stulecia, 4. Rosyjska filozofia XX stulecia, 5. Od kogo wszystko siê zaczê³o. Dowiaduje- my siê o stanie polskich badañ nad filozofi¹ nastêpuj¹cych myœlicieli rosyjskich:

Grzegorza Skoworody, Aleksandra Hercena, W³odzimierza So³owjowa, Micha³a Bakunina, Konstantego Leontjewa, Lwa To³stoja, Siemiona Franka, Siergieja Bu³gakowa, Miko³aja Bierdiajewa. Ostatni rozdzia³ poœwiêcony zosta³ dzia³alno-

œci naukowej dwóch wybitnych polskich badaczy myœli rosyjskiej: Andrzeja Wa- lickiego i nie¿yj¹cego ju¿ W³odzimierza Rydzewskiego.

Autorzy poszczególnych tekstów próbuj¹ pokazaæ rosyjskich myœlicieli przez pryzmat tego, co napisano o nich w Polsce, a tym samym ukazaæ bogactwo lite- ratury na temat filozofii rosyjskiej. Wielu z nich wskazuje na ¿ywe zwi¹zki ro- syjskich myœlicieli z Polakami i z Polsk¹. Teresa Obolevitch, pisz¹c o Franku, przytacza np. fakt zaproszenia jego oraz Bierdiajewa, Hessena i £osskiego w 1927 r. do udzia³u w pracach II Polskiego Zjazdu Filozoficznego w Warsza- wie. Anna Janczys przywo³uje pogl¹dy Hercena na sprawy niepodleg³oœci Pol- ski: „Jesteœmy za Polsk¹, bo jesteœmy za Rosj¹, jesteœmy po stronie Polaków, bo jesteœmy Rosjanami, chcemy niezawis³oœci Polski, bo chcemy wolnoœci Rosji, jesteœmy z Polakami, bo jeden skuwa nas ³añcuch”⁵. Antoni Kamiñski wspomi- na wp³yw Bakunina na o¿ywienie stosunków polsko-rosyjskich i dzia³añ w wal- ce z caratem: „Bakunin by³ spiritus movens umowy, jak¹ redakcja »Ko³oko³a«

zawar³a z przygotowuj¹cym kolejne polskie powstanie z Centralnym Komitetem Narodowym w Warszawie”⁶.

Zwrócenie uwagi na tego typu kontakty ukazuje praktyczny wymiar polskich badañ filozofii rosyjskiej. W XIX i XX wieku samookreœlanie siê Polski by³o uwik³ane w konteksty kulturowe i polityczne rosyjskiego zaborcy. Postulaty wolnoœci i niepodleg³oœci odnosi³y siê do mo¿liwoœci samostanowienia o sobie w perspektywie utraconej pañstwowoœci. Wielu rosyjskich intelektualistów wspiera³o polskie d¹¿enia niepodleg³oœciowe i w³aœnie z nimi Polacy starali siê utrzymywaæ kontakty i o nich pisaæ.

Interesuj¹cym podsumowaniem jest tekst Micha³a Bohuna Na drodze do syn- tezy, dotycz¹cy twórczoœci, a przede wszystkim postawy badawczej zmar³ego w 2007 r. W³odzimierza Rydzewskiego⁷. Ten zas³u¿ony krakowski naukowiec wniós³ du¿y wk³ad w rozumienie idei wschodnich, z zaanga¿owaniem odkrywa³ tajniki rosyjskiego myœlenia. Esej Bohuna zosta³ tak skonstruowany, ¿e wy³ania

5 A. Hercen, Opowiadania, Warszawa 1952, s. 435.

6 A. A. Kamiñski, Nieodwzajemnione uczucia, (w:) Polskie badania filozofii..., s. 113.

7 W³odzimierz Rydzewski (1946–2007) by³ twórc¹ serii „Jagielloñskie Studia z Filozofii Rosyjskiej” i przewodnicz¹cym jej rady programowej.

siê z niego jedno z mo¿liwych podejœæ do filozofii rosyjskiej. Autor ten twier- dzi, ¿e koncepcja Rydzewskiego oparta zosta³a na nastêpuj¹cych za³o¿eniach: po pierwsze, ¿e filozofia rosyjska jest niewyczerpanym Ÿród³em inspiracji; po dru- gie, ¿e mog¹ wspó³istnieæ obok siebie ró¿ne sposoby odczytywania i interpreta- cji filozofii rosyjskiej; po trzecie, ¿e filozofia rosyjska musi byæ badana w kon- tekœcie interdyscyplinarnym z uwzglêdnieniem kultury, religii, historii, gospodarki; po czwarte, filozofii rosyjskiej nie mo¿na traktowaæ jako tylko kon- struktu akademickiego (zw³aszcza tych idei filozoficznych, które pojawi³y siê do XIX wieku). Te i wiele innych trafnych uwag odnosz¹cych siê uprawiania filo- zofii przez Rydzewskiego jest zarazem otwartym i konstruktywnym spojrzeniem na historiê myœli rosyjskiej. Dziêki temu filozofia ta staje siê faktycznie nieusta- j¹cym Ÿród³em badañ, a jej popularnoœæ nie wynika z mody, lecz z autentyczne- go zainteresowania. Jak zauwa¿a Bohun, fascynacja kultur¹ Rosji krakowskie- go uczonego sz³a w parze z w³aœciwym dystansem i prób¹ obiektywizowania:

„Dla niego za pojêciem tym [rosyjskiej idei] kryje siê ca³oœciowy projekt empa- tycznego i analitycznego podejœcia do rosyjskiej filozofii, wolnego od naiwnej fascynacji, jak te¿ od lekcewa¿¹cego odrzucenia. Rzecz w tym, by wydobyæ to, co w niej jest oryginalne, ale jednoczeœnie posiada ona szerszy, uniwersalny kon- tekst”⁸.

Niestety nie wszystkie artyku³y s¹ dostêpne polskiemu czytelnikowi. W przy- padku piêciu z nich barier¹ mo¿e byæ jêzyk. Opublikowanie ich tylko w jêzyku rosyjskim wydaje siê byæ kontrowersyjne. Przyda³yby siê co najmniej polskie streszczenia. Wszyscy, którzy zajmuj¹ siê myœl¹ rosyjsk¹, s¹ z góry zobowi¹za- ni do znajomoœci jêzyka, myœlê jednak, ¿e po ksi¹¿kê tê siêgn¹ tak¿e inni czy- telnicy. Dla nich mo¿e staæ siê ona pocz¹tkiem przygody ze Wschodem i spro- wokowaæ do nauki jêzyka Dostojewskiego. Czytaj¹c teksty w oryginale, mo¿emy bowiem faktycznie znaleŸæ siê najbli¿ej „ducha” rosyjskoœci. Rosjanie czêsto podkreœlaj¹, ¿e ich kultura jest kultur¹ s³owa.

Jak zauwa¿a Marek Styczyñski, autor tekstu Polskie badania filozofii Miko-

³aja Bierdiajewa. Próba systematyzacji, badaczy filozofii rosyjskiej jest coraz wiêcej, sytuacjê tê obrazuje s³owami Justyny Kurczak: „Nie znaczy to oczywi-

œcie, byœmy mieli do czynienia z mod¹ na rosyjski renesans, porównywaln¹ do mody na Nietzschego, postmodernizm czy Wittgensteina. Nie jest tak i nie po- winno byæ to powodem zmartwieñ. Jeœli zainteresowanie pewnym zjawiskiem przeradza siê w modê, nieuchronnie pojawiaj¹ siê w¹tpliwoœci, co do autenty- zmu motywacji: i odwrotnie: jeœli nie wspomagane przez modê, utrzymuje siê przez d³u¿szy czas, mo¿e to œwiadczyæ o jej szczeroœci i g³êbi”⁹.

8 M. Bohun, Na drodze do syntezy, (w:) Polskie badania filozofii..., s. 240.

9 J. Kurczak, Polish Studies in Russian Thought, „Studies In East European Thought”

2002, nr 1–2.

Przyczyn, dla których idee wschodnich s¹siadów interesuj¹ Polaków szcze- gólnie, jest wiele: od osobistych po stricte naukowe. Jak pisze Walicki w swojej ksi¹¿ce Zarys myœli rosyjskiej. Od Oœwiecenia do renesansu religijno-filozoficz- nego: „Moje zainteresowanie myœl¹ rosyjsk¹ zrodzi³o siê ze œwiadomoœci, ¿e empatyczne zrozumienie kultury rosyjskiej ma ¿ywotne znaczenie dla Polaków.

[...] Wbrew rozpowszechnionemu pogl¹dowi o rzekomej wrogoœci Polaków do wszystkiego, co rosyjskie, nawet w epoce rozbiorowej istnieli w Polsce uczeni i pisarze w pe³ni doceniaj¹cy, a czasem nawet podziwiaj¹cy wielkie tradycje ro- syjskiej inteligencji, pojmuj¹cy swe zadanie jako budowanie mostów intelektu- alnych miêdzy Rosj¹ a Zachodem”¹⁰.

Niew¹tpliwie wielu wspó³czesnych polskich badaczy poci¹ga myœl rosyjska ze wzglêdu na wspólne korzenie s³owiañskie, a tak¿e wspólne losy obu narodów.

Historia nie oszczêdzi³a ani Polaków, ani Rosjan. Do dziœ relacje s¹ bardzo emo- cjonalne i wyraziste, prze¿ywane na gruncie politycznym i historycznym. Potrze- ba wzajemnego rozumienia siê jest wa¿nym postulatem badañ nad filozofi¹ ro- syjsk¹. Jest to wymiar praktyczny, na który zwraca uwagê wielu polskich myœlicieli. Okreœlanie wzajemnych stosunków wynika z po³o¿enia geopolitycz- nego Polski. S³usznie pisz¹ w uwagach koñcowych redaktorzy tej publikacji, ¿e Rosja, mimo i¿ jest nam bliska geograficznie, to wci¹¿ jest daleka i nieznana mentalnie.

Polskie badania filozofii rosyjskiej. Przewodnik po literaturze jest rzeteln¹ publikacj¹. Czytelnik po zapoznaniu siê z ksi¹¿k¹ nie poczuje siê oszukany. Bo- gactwo zaprezentowanej tam literatury oddaje stan badañ nad filozofi¹ rosyjsk¹.

Jest to udana próba syntezy dotychczasowej literatury na temat przedmiotu. Za- powiedŸ kontynuacji jest godna pochwa³y i myœlê, ¿e wszyscy, którzy przekonali siê do tej czêœci, bêd¹ czekaæ z niecierpliwoœci¹ na pojawienie siê nastêpnej.

Beata Zielewska-Rudnicka

10 A. Walicki, Zarys myœli rosyjskiej. Od Oœwiecenia do renesansu religijno-filozoficzne- go, Kraków 2005, s. 10.