DR HAB. PROF. NADZW. RAFAŁ CZACHOR
Uczelnia Jana Wyżykowskiego e-mail: r.czachor@ujw.pl ORCID: 0000-0002-5929-9719
Reformy konstytucyjne w państwach Azji Środkowej.
Analiza porównawcza
Artykuł podejmuje zagadnienie reform ustrojowych w postradzieckich państwach Azji Środko- wej. Przeanalizowano treść nowelizacji ustaw zasadniczych w celu potwierdzenia tezy o wspólnym kierunku zmian ku supremacji prezydenta i zapewnienia mu pełnej dominacji nad systemem po- litycznym. Wskazano, że taki kierunek reform jest zgodny ze środkowoazjatyckim archetypem silnej, spersonalizowanej władzy. We wnioskach stwierdzono, że na obecnym etapie można mówić o dojrzałej formie środkowoazjatyckich reżimów autokratycznych.
Słowa kluczowe: demokratyzacja, konstytucjonalizm, autorytaryzm, Azja Środkowa.
Wstęp
Procesy reform konstytucyjnych w państwach postradzieckich1, a zwłaszcza ich obecne rezultaty, dowodzą tezy, iż demokratyzacja miała w nich ograniczony zasięg. Po zmianach ustrojowych, które wiązać należy z pierestrojkową liberaliza- cją Związku Radzieckiego w II połowie lat 80. i przyjęciu nowych konstytucji na początku lat 90., we wszystkich republikach postradzieckich miały miejsce prze- ciwstawne tendencje ku dalszej demokratyzacji oraz nawroty autorytaryzmu.
Aktualnie coraz bardziej prawdopodobnym kierunkiem ewolucji jest dalsze
„zwijanie demokracji”2 państw tego obszaru i petryfikacja postradzieckiego mo-
1 Ze względu na charakter przemian polityczno-prawnych na Litwie, Łotwie i Estonii po 1990 roku nie są one przedmiotem badań zawartych w poniższym artykule.
2 L. Diamond, The Democratic Rollback. The Resurgence Of The Predatory State, “Foreign Affairs” 2008, vol. 87, nr 2, s. 36-48.
delu autorytaryzmu, którego nie należy postrzegać jako „okresu przejściowego”
na drodze ku demokratyzacji. Interesującą ilustracją tej tezy są reformy ustrojo- we w republikach środkowoazjatyckich: Kazachstanie, Kirgistanie, Uzbekistanie, Tadżykistanie i Turkmenistanie. Ich przeprowadzenie można określić jako ko- lejny etap inżynierii konstytucyjnej3, która po pierwszym okresie kształtowania podstaw ustrojowych, miała na celu ich optymalizację i dopasowanie do potrzeb i ambicji politycznych przywódców. Jest to proces wciąż trwający i dotyczący w istocie wszystkich państw postradzieckich4. Prześledzenie tychże reform w re- gionie Azji Środkowej wskazuje na określony wspólny kierunek zmian, prowa- dzący ku ustabilizowaniu reżimów politycznych bliskich kategoriom „rywaliza- cyjnego autorytaryzmu” czy „sułtanizmu”, lecz w istocie stanowiących odrębną grupę postradzieckich systemów niedemokratycznych. Nie oznacza to jednakże, że był to proces liniowy i przebiegał równolegle we wszystkich republikach re- gionu.
Celem niniejszego artykułu jest prześledzenie treści kluczowych noweliza- cji konstytucji republik środkowoazjatyckich oraz określenie ich politycznego znaczenia. Nie poddano szczegółowej analizie kolejnych poprawek ustaw za- sadniczych, dążąc do nakreślenia ogólnego kierunku reform i uzasadnienia po- wyższej tezy. Obrazuje on normatywny aspekt kształtowania się postradzieckich ustrojów „superprezydenckich”5. Pomimo oddzielnych studiów nad problema- tyką ustrojową państw Azji Środkowej6, w polskiej literaturze przedmiotu nie ma aktualnego, zwartego opracowania uogólniającego i porównującego reformy konstytucyjne republik tego obszaru.
Uwarunkowania reform ustrojowych w państwach Azji Środkowej
W początkowej fazie transformacji państwa postradzieckie jednogłośnie de- klarowały przywiązanie do zasad demokracji, czego wyraz dawały w przyjmo- wanych w latach 1991-1996 konstytucjach. Akty te określiły formalne zasady rywalizacji politycznej, które wówczas były akceptowane przez głównych jej
3 A.Z. Kamiński, B. Kamiński, Inżynieria konstytucyjna w pokomunistycznych przemianach ustrojowych, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2016, vol. 78, nr 2, s. 251-270.
4 Szerzej: R. Czachor, Tryb i praktyka zmiany konstytucji w państwach postradzieckich w uję- ciu porównawczym, [w:] J. Jaskiernia, K. Spryszak (red.), Dwadzieścia lat obowiązywania kon- stytucji RP. Polska myśl konstytucyjna a międzynarodowe standardy demokratyczne, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2017, s. 836-843.
5 A. Stykow, The devil in the details: constitutional regime types in post-Soviet Eurasia, „Post- Soviet Affairs” 2019, https://doi.org/10.1080/1060586X.2018.1553437, (dostęp: 5.03.2019).
6 M.in.: T. Bodio, T. Mołdawa, Konstytucje państw Azji Centralnej: tradycje i współczesność, Wyd. Elipsa, Warszawa 2007; W. Baluk, A. Czajowski (red.), Ustroje polityczne krajów Wspólno- ty Niepodległych Państw, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2007; R. Herbut, W. Baluk (red.), Transformacja systemów politycznych państw obszaru byłego Związku Radzieckie- go, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2010.
uczestników7. Dążenie dominujących koterii politycznych (głównie dawnych grup nomenklaturowych) do ustanowienia nowych zasad, sprowadzających się do gry o sumie zerowej, przyniosło także określone zmiany na gruncie nor- matywnym. Trend polegał na supremacji egzekutywy oraz degradacji pozycji ustrojowej legislatywy. Kierunek reform ustrojowych w republikach środkowo- azjatyckich wiódł ku ustanowieniu spersonalizowanych rządów prezydenckich sprawowanych niezmiennie przez te same osoby. Od uzyskania niepodległości nie nastąpiła rotacja na stanowisku głowy państwa w Kazachstanie i Tadżykista- nie, zaś dopiero śmierć zakończyła rządy prezydentów Turkmenistanu i Uzbe- kistanu. Zatem poszczególne ustawy zasadnicze zostały dostosowane do wizji państwa i władzy poszczególnych prezydentów.
Powyższe stwierdzenie nie oznacza, że istniała jedną logiką wykształcania się i ewolucji ustrojów tychże państw. Dowodzi tego przypadek Kirgistanu, gdzie na zmianę tendencjom autorytarnym przychodziły poważne kryzysy legitymacji władzy (w latach 2005 i 2010). W ramach środkowoazjatyckiej specyfiki prze- mian systemowych można mówić o różnych mechanizmach i rozwiązaniach prawnych, które państwa obrały po uzyskaniu niepodległości w 1991 roku8. W każdym z przypadków celem była konsolidacja władzy przez głowę państwa, ustanowienie stosunków neopatrymonialnych, przedłużanie rządów obecnych (bądź już byłych) prezydentów, nadawanie im szczególnego statusu prawne- go, zaś w przypadku konieczności – kontrolowane „transferowanie” władzy do wskazanej osoby z otoczenia głowy państwa9.
Istnieje szereg czynników, które warunkują określoną zbieżność wyzwań stojących przed państwami środkowoazjatyckimi, zarówno w okresie kształto- wania się ich współczesnych państwowości w latach 90. XX wieku, jak i obecnie.
Ogółem można je określić jako poważne wyzwania o charakterze state-building jak i nation-building. W przypadku tych państw zjawiska transformacji ustrojo- wej i gospodarczej miały skalę większą, włączając budowę instytucji państwo- wych i wspólnej tożsamości narodowej. Była to zatem transformacja trójwymia- rowa i w każdym z tych wymiarów inicjatorem procesów były skupione wokół prezydentów grupy dawnej nomenklatury partyjnej.
Konieczność konsolidacji instytucji publicznych np. w Kirgistanie i Tadżyki- stanie była bez porównania większa niż np. w Armenii i Gruzji. Konflikty pomię-
7 A. Antoszewski, Instytucjonalne uwarunkowania rywalizacji politycznej w państwach pora- dzieckich, [w:] T. Bodio (red.), Przywództwo, elity i transformacje w krajach WNP. Tom I. Problemy metodologii, Wyd. Aspra-JR, Warszawa 2010, s. 92.
8 R. Czachor, Główne tendencje w procesach kształtowania się systemów politycznych państw poradzieckich, „Przegląd Wschodnioeuropejski” 2015, nr V/II, s. 85-98.
9 Szerzej: H.E. Hale, Patronal Politics. Eurasian Dynamics in Comparative Perspective, Cam- bridge Univ. Press, Cambridge 2015, R. Czachor, Instytucjonalne uwarunkowania rywalizacji o wła- dzę w postradzieckich systemach autorytarnych, „Politeja. Pismo Wydziału Studiów Międzynarodo- wych i Politycznych UJ” 2018, nr 4 (55), s. 175-194.
dzy narodami, jak i grupami etniczno-klanowymi miały miejsce we wszystkich republikach regionu. Fundamentalizm islamski i potencjalna możliwość budowy państwa religijnego wzorem sąsiedniego, rządzonego przez Talibów, Afganistanu szczególnie wpływała na sytuację w Tadżykistanie i Uzbekistanie. W Kazachsta- nie problemy konsolidacji państwa i społeczeństwa nasilił podjęty w latach 90.
program forsownych reform gospodarczych. W tej sytuacji powrót do tradycyj- nego modelu silnych rządów autorytarnych postrzegany był przez władze i społe- czeństwa poszczególnych republik jako środek zapobiegający rozpadowi państwa i konfliktom wewnętrznym, a nie jako odwrót od zasad demokracji.
W republikach postradzieckich inicjatorem reform ustrojowych co do zasady są prezydenci wraz z najbliższym zapleczem politycznym, dla którego utrzymanie status quo w postaci rządów danej osoby jest gwarantem zachowania wpływów i sieci powiązań klientelistycznych. Podkreślić przy tym należy, że unormowa- na konstytucyjnie dominacja prezydenta nad systemem politycznym, czy nawet faktyczna niedemokratyczność, opresyjność reżimu nie oznacza, że w poszcze- gólnych republikach nie istnieją rozmaite koterie i grupy klientelistyczne, których interesy pozostają w konflikcie z interesami obozu prezydenta. Z tego też powo- du reformy konstytucyjne bywają przejawem bieżących działań mających na celu wyeliminowanie ewentualnego zagrożenia naruszenia status quo.
Kazachstan
Początek rozwoju współczesnego kazachstańskiego konstytucjonalizmu wyznacza przyjęcie ustawy zasadniczej 28 stycznia 1993 roku. Był to dokument, który wpro- wadzał względną równowagę relacji legislatywa-egzekutywa10. Rząd powoływany był przez prezydenta za zgodą Rady Najwyższej. Prezydent nie odpowiadał przed parlamentem, zaś jego bezpośredniemu wyborowi towarzyszyło wybieranie wice- prezydenta. Sytuacja ta nie zadowalała prezydenta, który popadł w konflikt z par- lamentem. Już 13 grudnia 1993 roku prezydent Nursułtan Nazarbajew rozwiązał parlament i rozpoczął proces przeformułowywania systemu władzy, „wyręczając”
niefunkcjonujący parlament w działalności prawodawczej. Proces ten przebiegał pod znakiem wzmocnienia pozycji ustrojowej prezydenta i jego faktycznej do- minacji nad systemem politycznym. W 1995 roku ponownie został rozwiązany parlament, zmieniona konstytucja, zaś wzmocnienie władzy prezydenta zostało potwierdzone w ogólnonarodowym referendum 29 kwietnia 1995 roku, w którym uzyskał on przedłużenie mandatu do 2000 roku. Dekrety prezydenta, w tym ogła- szający wspomniane referendum, faktycznie „obaliły” konstytucję11.
10 Конституция Республики Казахстан 1993 года, http://www.carudo.kz/647, (dostęp:
28.02.2019).
11 J. Szymanek, Geneza i ewolucja konstytucjonalizmu kazachstańskiego, „Studia Politolo- giczne” 2014, vol. 33, s. 413.
Uchwalenie nowej konstytucji12, potwierdzone wynikami referendum ogól- nopaństwowego 30 sierpnia 1995 roku, skutkowało zmianą relacji pomiędzy organami władzy, zastąpieniem Sądu Konstytucyjnego Radą Konstytucyjną13, rozszerzeniem pełnomocnictw prezydenta. Radę Najwyższą zastąpił dwuizbowy parlament (7 z 47 członków izby drugiej wskazywanych przez głowę państwa), który utracił funkcje kontrolne oraz inicjatywę ustawodawczą. Powołano quazi- konstytucyjny organ – Zgromadzenie Narodów Kazachstanu.
Pierwsza nowelizacja nowej ustawy zasadniczej nastąpiła 7 października 1998 roku14. Wydłużono kadencję prezydenta do 7 lat, minimalny wiek kandy- data na prezydenta zwiększono z 35 do 40 lat, zniesiono ograniczenie możliwych kadencji do 2 i maksymalny wiek prezydenta i innych urzędników państwowych w postaci 65 lat. Wydłużono także kadencję obu izb parlamentu z 4 do 5 (izba pierwsza) i do 6 lat (izba druga). Wybory parlamentarne miały odbywać się w systemie mieszanym (wcześniej – okręgi jednomandatowe).
W 2000 roku została uchwalona ustawa „O pierwszym prezydencie Repu- bliki Kazachstan”15, która nadała N. Nazarbajewowi szczególny status politycz- ny. Podjęte wówczas dyskusje o nowelizacji konstytucji i demokratyzacji ustroju doprowadziły do zmian w konstytucji dopiero 21 maja 2007 roku16. Wzmocnio- na została pozycja parlamentu, który zyskał prawo zatwierdzania zgłaszanych przez prezydenta kandydatów na urząd premiera i wyrażania wotum nieufności rządowi, wzmocniono pozycję Zgromadzenia Narodów Kazachstanu, które mo- gło delegować swych przedstawicieli do obu izb parlamentu, zwiększono rolę partii politycznych (kandydować do parlamentu można było wyłącznie z list partyjnych, wprowadzono system proporcjonalny) i samorządu terytorialnego.
Podobnie jak w 1993 i 1995 roku, reformie konstytucyjnej towarzyszyło rozwią- zanie parlamentu.
Dnia 20 lipca 2010 roku przyjęta została ustawa konstytucyjna nadająca N. Nazarbajewowi tytuł „lidera narodu – Ełbasy”17. Ustawa ta znowelizowała kon- stytucję umożliwiając prezydentowi ubieganie się o kolejne kadencje oraz inicjo- wanie przedterminowych wyborów prezydenckich.
12 Конституция Республики Казахстан, Алматы 1995.
13 A. Bisztyga, Pozycja ustrojowa, organizacja i kompetencje Rady Konstytucyjnej Republiki Kazachstanu, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego” 2014, nr 2 (18), s. 41-53.
14 Закон Республики Казахстан от 7 октября 1998 года № 284-I „О внесении изменений и дополнений в Конституцию Республики Казахстан”, https://online.zakon.kz/Document/?
doc_id=1010769, (dostęp 2.03.2019).
15 Закон Республики Казахстан от 20 июля 2000 года № 83-II „О Первом Президенте Республики Казахстан – Лидере Нации”, http://kodeksy-kz.com/ka/o_pervom_prezidente.htm, (dostęp: 2.03.2019).
16 J. Szymanek, op. cit., s. 415-416.
17 Конституционный закон Республики Казахстан от 20 июля 2000 года № 83-II „О Пер- вом Президенте Республики Казахстан – Елбасы”, https://online.zakon.kz/Document/?doc_
id=1019103, (dostęp: 2.03.2019).
Ostatnia nowelizacja ustawy zasadniczej miała miejsce 10 marca 2017 roku.
Łącznie wprowadzono wówczas 25 stosunkowo niewielkich zmian. Do kryte- riów stawianych kandydatom na prezydenta dodano posiadanie wyższego wy- kształcenia oraz zastrzeżono wprowadzenie dodatkowych kryteriów w trybie ustawy18.
Uzbekistan
Konstytucja Uzbekistanu została przyjęta przez miejscowy parlament 8 grud- nia 1992 roku19. Pracami komisji konstytucyjnej kierował prezydent i szef rzą- du, wcześniej sekretarz Komunistycznej Partii Uzbekistanu, Islam Karimow. Do końca 1992 roku praktycznie wyeliminował on z życia politycznego najgroźniej- szych przeciwników oraz zrównoważył wpływy poszczególnych klanów etnicz- nych i branżowych. W tym fakcie można upatrywać trwałości wypracowanych wówczas rozwiązań ustrojowych. 26 marca 1995 roku odbyło się referendum ogólnokrajowe, w wyniku którego kadencja prezydenta I. Karimowa została wy- dłużona do 2000 roku. Kolejne referendum, przeprowadzone 27 stycznia 2002 roku, dotyczyło dwóch norm konstytucyjnych. Po pierwsze, przyniosło ono zmianę długości pełnienia mandatu prezydenta z 5 do 7 lat. Po drugie, doko- nano zmiany struktury parlamentu Olij Mażylis, który stał się dwuizbowy. Izba druga parlamentu ma charakter reprezentacji terytorialnej, jej deputowani po- chodzą z wyborów pośrednich (86 deputowanych), dokonywanych przez człon- ków organów uchwałodawczych jednostek administracyjno-terytorialnych Uz- bekistanu oraz są powoływani przez prezydenta spośród wybitnych obywateli (16 deputowanych). Nowelizację konstytucji, formalnie dokonaną 24 kwietnia 2003 roku20, traktowano jako przesłankę, by kadencję głowy państwa liczyć od początku.
Kolejne, niewielkie i dokonywane w trybie parlamentarnym, nowelizacje miały miejsce: 11 kwietnia 2007 roku, 25 grudnia 2008 roku, 18 kwietnia 2011 roku, 16 kwietnia 2014 roku21. Niejako przygotowując się do zmiany na stano- wisku prezydenta, 5 grudnia 2011 roku przyjęto ustawę skracającą kadencję pre-
18 Закон Республики Казахстан от 10 марта 2017 года № 51-VI ЗРК, О внесении из- менений и дополнений в Конституцию Республики Казахстан, https://tengrinews.kz/zakon/
parlament_respubliki_kazahstan/konstitutsionnyiy_stroy_i_osnovyi_gosudarstvennogo_upra- vleniya/id-Z1700000051, (dostęp: 2.03.2019).
19 Конституция Республики Узбекистан, Ташкент 2009.
20 Закон Республики Узбекистан № 470-II от 24 апреля 2003 г., „О внесении измене- ний и дополнений в Конституцию Республики Узбекистан”, http://lex.uz/docs/48063, (dostęp:
4.03.2019).
21 Закон Республики Узбекистан № ЗРУ-367 от 16 апреля 2014 г., „О внесении измене- ний и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Узбекистан”, http://lex.
uz/docs/2371371, (dostęp:4.03.2019).
zydenta z 7 do 5 lat. Decyzję tę można tłumaczyć jako próbę obniżenia napięcia w związku z niechybnym opróżnieniem urzędu prezydenta. Schorowany I. Kari- mow zmarł we wrześniu 2016 roku, zaś jego następcą został Szawkat Mirzijojew.
Pod rządami nowego prezydenta nie dokonano głębszej reformy ustrojowej. No- welizacje, przeprowadzone na mocy ustaw z 6 kwietnia 2017 roku i 15 paździer- nika 2018 roku22, dotyczą konsolidacji organów władzy sądowniczej w ramach Sądu Najwyższego, powołania Najwyższej Rady Sądownictwa Uzbekistanu oraz reorganizacji samorządu lokalnego. Brak poważniejszych reform pod rządami S. Mirzijojewa można tłumaczyć wciąż nierozstrzygniętą niejawną konfronta- cją uzbeckich elit, klanów etno-terytorialnych. Zachowanie status quo wynika ze stosunkowo niejasnej przyszłości urzędującego prezydenta, który w obawie przed destabilizacją nie decyduje się na radykalniejsze decyzje.
Turkmenistan
W regionie Azji Środkowej procesy zmian ustrojowych w niewielkim stopniu dotyczyły Turkmenistanu, państwa, którego pierwszy prezydent Sapurmurad Ni- jazow wprowadził kult własnej osoby i całkowicie odizolował je od kontaktów międzynarodowych. Sytuacja ta sprzyjała retradycjonalizacji praktyk politycz- nych, które nabrały cech modelowego sułtanizmu, współczesnej orientalnej de- spocji. Dzięki skomplikowanym zabiegom, nieformalnemu rozgrywaniu intere- sów klanowych, S. Nijazow gwarantował sobie względnie stabilne rządy. Pierwsza konstytucja została przyjęta przez turkmeńską Radę Najwyższą już 18 maja 1992 roku23. Pracom komisji konstytucyjnej, powołanej jeszcze w 1990 roku, prze- wodniczył prezydent S. Nijazow. Ustawa zasadnicza była nowelizowana w latach 1995, 1999, 2003, 2006, 2008 i 2016. Stosunkowo częste nowelizacje nie przy- nosiły istotnych zmian w stosunkach pomiędzy gałęziami władzy. W 1998 roku parlament Turkmenistanu przyjął ustawę wprowadzającą dożywotnie pełnienie urzędu przez Turkmenbaszę – S. Nijazowa. Z kolei nowelizacje konstytucji ze stycznia 2006 roku i września 2008 roku można postrzegać jako przygotowanie do transferu władzy i jako przejaw umacniania etnokracji. Zmiany z 2006 roku dotyczyły wprowadzenia obowiązku posiadania przez kandydata na urząd pre- zydenta minimum 15-letniego stażu pracy w organach administracji publicznej, organizacjach społecznych lub przedsiębiorstwach w Turkmenistanie24.
22 Закон Республики Узбекистан № ЗРУ-498 от 15.10.2018 г. „О внесении изменений в некоторые законодательные акты Республики Узбекистан”, http://lex.uz/docs/3988131, (dostęp: 4.03.2019).
23 Конституция Туркменистана 1992 г., https://wipolex.wipo.int/en/text/248803, (dostęp:
1.03.2019).
24 Конституционный Закон Туркменистана № TKK-11 „О внесении изменений и дополне- ний в Конституцию Туркменистана”, http://minjust.gov.tm/ru/php/mmerkezi/doc_view_2lang.
php?doc_id=5552, (dostęp: 1.03.2019).
Po śmierci Turkmenbaszy 21 grudnia 2006 roku urząd prezydenta objął Gurbanguły Berdimuchamedow, zaś jedną z cech jego rządów stało się umiarko- wane odejście od despocji i kultu poprzednika. Nowelizacja konstytucji z wrze- śnia 2008 roku miała szerszy zakres, aczkolwiek można ją postrzegać jako konse- kwentne umacnianie supremacji prezydenta i etnokracji. Wprowadzono normę stanowiącą, iż prezydent musi być urodzony w Turkmenistanie, mieć 40-70 lat, utrzymano wymóg 15 lat stażu pracy w Turkmenistanie. Zlikwidowano istnie- jące od 1990 roku tradycyjne zgromadzenie ludowe Chałk Masłachaty, swoisty
„nadparlament” składający się z przedstawicieli klanów etno-terytorialnych25. Jego prerogatywy podzielono pomiędzy prezydentem a parlamentem, które- go liczba deputowanych wzrosła. Prezydent zyskał prawo mianowania szefów lokalnych struktur władzy, członków Centralnej Komisji Wyborczej i sędziów.
Działanie to tłumaczyć można dążeniem nowego prezydenta do osłabienia po- zycji politycznej głównych turkmeńskich klanów.
W maju 2014 roku prezydent powołał komisję, która miała przygotować dogłębną reformę ustawy zasadniczej. Jej prace zakończyły się nowelizacją do- konaną 14 września 2016 roku26. Przede wszystkim rozszerzono katalog praw człowieka i obywatela. W kwestii statusu prawnego i ustroju głównych organów państwowych zmiany nie były znaczące: przedłużono kadencję prezydenta z 5 do 7 lat, zniesiono ograniczenie wieku prezydenta do 70 lat, zaś parlament zyskał prawo rozpatrywania i dyskutowania kierunków polityki wewnętrznej i zagra- nicznej państwa. Ostatnia nowelizacja miała miejsce 9 października 2017 roku i dotyczyła przywrócenia Chałk Masłachaty jako „najwyższego organu przedsta- wicielskiego narodu Turkmenistanu”27. Krok ten można postrzegać jako efekt stabilizacji władzy G. Berdimuchamedowa skutkującej odbudową fasadowej de- mokracji.
Tadżykistan
Spośród wszystkich republik środkowoazjatyckich w latach 90. najbardziej skom- plikowana sytuacja polityczna panowała w Tadżykistanie. Wojna domowa, której jedną ze stron była opozycja islamska, poważnie groziła erozją instytucji publicz- nych i przekształceniem republiki w państwo upadłe. Pierwsza konstytucja została przyjęta w referendum ogólnokrajowym 6 listopada 1994 roku28, gdy wciąż trwała wojna domowa. Stanowiła ona, że Tadżykistan jest państwem świeckim, z domi-
25 A. Czajowski, Turkmenistan, [w:] W. Baluk, A. Czajowski (red.), op. cit., s. 334.
26 Конституция Туркменистана 2016 г., https://www.osce.org/ru/odihr/262471?download=
true, (dostęp: 1.03.2019).
27 Конституционный Закон Туркменистана № 617-V „О внесении дополнения в Консти- туцию Туркменистана”, http://base.spinform.ru/show_doc.fwx?rgn=109205, (dostęp: 1.03.2019).
28 Конституция Республики Таджикистан, http://base.spinform.ru/show_doc.fwx?rgn=
2213, (dostęp: 6.03.2019).
nującą pozycją ustrojową prezydenta. Wybory prezydenta odbyły się równocze- śnie z referendum, zaś wygrał je pełniący od 1992 roku obowiązki głowy państwa Emmomali Rachmon (wcześniej – Rachmonow), przeciwko któremu występowa- ła opozycja o zabarwieniu religijnym. Tadżyccy prawnicy wskazują, że konstytucja została przyjęta w szczególnych okolicznościach politycznych, zaś jej treść „nie jest zgodna z kulturowo-historycznymi tradycjami państwa”, jednakże miała ona wy- muszać kierunek modernizacji stosunków społecznych i politycznych29.
Zmiany w ustroju państwa podjęto w wyniku porozumień z przełomu 1996 i 1997 roku, kończących wojnę domową. Projekt nowelizacji prezydent E. Rachmon przedstawił parlamentowi w połowie 1999 roku. Zmiany w kon- stytucji zostały przyjęte w referendum ogólnokrajowym 26 września 1999 roku.
Wprowadzono 27 zmian. Najważniejsze dotyczyły reorganizacji parlamentu, w wyniku czego stał się on dwuizbowy, oraz przedłużenia kadencji prezydenta z 5 do 7 lat bez prawa reelekcji. Za przejaw demokratyzacji uznać można było stypulację umożliwiającą polityczną aktywność obywateli i tworzenie przez nich partii politycznych. W praktyce oznaczało to jednak utrzymywanie przez obóz prezydencki kontroli nad systemem partyjnym. W kwestii zmienionej struktury parlamentu wskazać należy, że izba druga w zamyśle miała mieć charakter repre- zentacji terytorialnej, prowadzącej do właściwej reprezentacji wszystkich grup klanowo-etnicznych Tadżykistanu. Skład izby drugiej pochodzi w 75% z wy- borów dokonywanych przez lokalne organy przedstawicielskie, zaś w 25% jest określany przez prezydenta. W praktyce skład drugiej izby jest w zasadzie w peł- ni lojalny wobec prezydenta E. Rachmona. Podobnie jak w przypadku Uzbeki- stanu, gdzie reforma konstytucyjna przyniosła powołanie Senatu, wprowadzenie izby drugiej do tadżyckiego parlamentu faktycznie wzmocniło kontrolę obozu prezydenckiego nad działalnością legislatywy.
W czerwcu 2003 roku miała miejsce zainicjowana przez obie izby parlamen- tu kolejna nowelizacja ustawy zasadniczej. Jako cel wskazywano „dalsze dosko- nalenie systemu politycznego i ustroju państwa, wzmocnienie demokratycznych elementów społeczeństwa, doskonalenie gwarancji praw człowieka i obywatela, zapewnienie konstytucyjnych podstaw dalszego rozwoju gospodarki rynkowej z uwzględnieniem fundamentalnych zmian w społeczno-gospodarczym i kul- turowo-politycznym życiu państwa”. Zaproponowano aż 122 poprawki w tek- ście konstytucji, z czego około 80% miało charakter techniczny30. Przedmiotem referendum ogólnopaństwowego 22 czerwca 2003 roku w kwestii nowelizacji konstytucji było tylko przeredagowanie normy ograniczał pełnienie urzędu pre- zydenta do jednej kadencji i wprowadzenie możliwości sprawowania go przez dwie kadencje z rzędu.
29 Ш. Хакимов, Конституционализм в Таджикистане: путь к демократии или укре- пление авторитаризма?, „Центральная Азия и Кавказ” 2013, nr 1, s. 138.
30 Ш. Хакимов, op. cit., s. 147.
Ostatnia nowelizacja ustawy zasadniczej miała miejsce w trybie referendum ogólnokrajowego 22 maja 2016 roku. Wyniknęła ona z wprowadzenia instytucji Twórcy Pokoju i Jedności Narodowej – Lidera Narodu w osobie E. Rachmona31. W art. 65 utrzymano limit dwóch kadencji, natomiast uzupełniono go o normę, że nie dotyczy on Lidera Narodu, którego status prawny reguluje ustawa konsty- tucyjna. Tym samym jedynym adresatem tych norm pozostaje urzędujący prezy- dent. Ponadto obniżono cenzus wieku kandydatów na prezydenta z 35 do 30 lat oraz wprowadzono zakaz działalności partii politycznych odwołujących się do religii. Krok ten można postrzegać jako przygotowanie do „transferu” władzy na następcę wskazanego przez E. Rachmona, przy zachowaniu uprzywilejowanej pozycji dotychczasowego prezydenta.
Kirgistan
Spośród wszystkich państw omawianego obszaru Kirgistan najbardziej odbiega od przyjętego modelu. W tym przypadku można mówić o cykliczności rozwoju systemu politycznego, gdzie fazy rozwoju autorytaryzmu przeplatają się z faza- mi demokratyzacji, co zbliża te państwo do modelu ukraińskiego. Regularność reform konstytucyjnych, którym towarzyszą poważne przesilenia polityczne, pozwala określić Kirgistan mianem „środkowoazjatyckiego laboratorium ustro- jowego”. Pierwsza ustawa zasadnicza została przyjęta 5 maja 1993 roku32 i była wzorowana na rozwiązaniach rosyjskich. Nowelizowana była w latach 1994, 1996, 1998 i 2003, prowadząc ku wzmocnieniu kompetencji prezydenta.
Pierwsza nowelizacja, dokonana w drodze referendum ogólnokrajowego 22 października 1994 roku przyniosła powstanie dwuizbowego parlamentu Żo- gorku Kenesz o ograniczonych kompetencjach, w którym izba druga posiadała charakter reprezentacji terytorialnej. Kolejne zmiany, również w trybie referen- dum dokonały się 10 lutego 1996 roku. Rozszerzono kompetencje nominacyjne prezydenta, nadano mu prawo rozwiązania parlamentu, zwiększono zależność rządu od prezydenta, jednocześnie wprowadzając możliwość wszczęcia przez Żogorku Kenesz procedury impeachmentu.
W latach 1996-1999 trwał kryzys władzy, który prezydent chciał rozwiązać poprzez reformę ustrojową. Referenda w tej sprawie odbyły się 17 października 1998 roku, gdy m.in. zwiększono liczbę deputowanych izby pierwszej i zmniej- szono liczbę deputowanych izby drugiej, a także 2 lutego 2003 roku. Drugie z nich przyniosło istotne zmiany ustrojowe i przejście ku prezydenckiej formie rządów. Kosztem parlamentu, który na powrót stał się jednoizbowy, zwiększono
31 Закон Республики Таджикистан об Основателе Мира и Национального Единства – Лидере Нации, http://president.tj/ru/taxonomy/term/5/951, (dostęp: 1.03.2019).
32 Конституция Кыргызской Республики. http://rus.gateway.kg/gosudarstvo/konstituciya/
konstituciya-kyrgyzskoy-respubliki-2, (dostęp: 4.03.2019).
zakres kompetencji prezydenta. Zyskał on prawo kreowania rządu i wskazywa- nia mu kierunków pracy oraz istotne uprawnienia prawodawcze W jednocze- śnie przeprowadzonym referendum w sprawie przedłużenia kadencji Askara Akajewa do 2005 roku odniósł on zwycięstwo.
Przeciwko prezydentowi A. Akajewowi narastał opór głównych klanów, co doprowadziło do tzw. „rewolucji tulipanów” w marcu 2005 roku. Obecnie jest ona oceniana raczej jako element walki o wpływy, a nie przejaw aksjologicznego prze- łomu i próba faktycznej demokratyzacji33. Jednym z haseł „rewolucji” było przej- ście do parlamentarnej formy rządów. Częściowo dokonało się to w końcu 2006 roku, gdy 6 listopada i 30 grudnia, w atmosferze kryzysu politycznego, nowelizo- wano ustawę zasadniczą. Parlament pozostał unikameralny.
Kolejny etap reform związany jest z kolejnym przewrotem – obaleniem w 2010 roku rządzącego od 5 lat Kurmanbeka Bakijewa i powrotem do niezre- alizowanej po „rewolucji tulipanów” idei republiki parlamentarnej. Dokona- no wówczas najbardziej radykalnej reformy ustrojowej, jaką przeprowadzono w państwach środkowoazjatyckich po 1991 roku34. Nowa konstytucja została przyjęta w drodze referendum ogólnopaństwowego 27 czerwca 2010 roku. Nie rozwiązała problemu podziału zwierzchniości organów władzy, zachowując konstrukcję dualną, gdzie władzę zwierzchnią sprawuje jednoizbowy, wybra- ny w wyborach powszechnych Żogorku Kenesz i prezydent. Zmieniona została pozycja ustrojowa parlamentu, który został wzmocniony względem prezydenta, zwiększono także liczbę posłów z 90 do 120, oraz rządu, który ponosił odpowie- dzialność przed parlamentem. Prezydent utracił prerogatywy kreacyjne (prawo powołania tylko ministrów obrony i bezpieczeństwa wewnętrznego). Możliwość sprawowania urzędu prezydenta ograniczono do jednej 6-letniej kadencji. Ogó- łem reformę tę należy uznać na niekonsekwentną, ponieważ obecnie rząd jest powoływany i ponosi odpowiedzialność przed parlamentem, jednak prezydent zachowuje kontrolę nad resortami siłowymi, ponadto dysponuje prawem roz- wiązania parlamentu i prawem wprowadzania stanu wyjątkowego. Z drugiej strony, obecnie prawem inicjowania zmiany konstytucji dysponuje jedynie par- lament, co w świetle likwidacji Sądu Konstytucyjnego rodzi określone zagroże- nie dla stabilności ustroju.
11 grudnia 2016 roku, z inicjatywy zaplecza prezydenta Ałmazbeka Atam- bajewa, dokonano w trybie referendum ogólnokrajowego nowelizacji konsty-
33 T. Bodio, Kirgistan: powstanie narodowe czy pucz klanów?, „Społeczeństwo i Polityka”
2005, nr 1(2), s. 135; K. Kozłowski, Rewolucja tulipanów w Kirgistanie. Geneza-przebieg-następ- stwa, Wyd. Elipsa, Warszawa 2009, s. 212.
34 А. Медушевский, Политические режимы Средней Азии: конституционные рефор- мы в рамках авторитарной модернизации, „Сравнительное Конституционное Обозрение”
2012, nr 4 (89), s. 48.
tucji35. Zgodnie z poprawkami, prezydent zyskał prawo przedstawiania Żogor- ku Kenesz kandydatur na sędziów Sądu Najwyższego oraz dymisjonowania, za zgodą parlamentu prokuratora generalnego. Najistotniejsze było rozszerzenie zakresu prerogatyw premiera. Dopuszczono łączenie z tym urzędem mandatu deputowanego parlamentu, zwiększono samodzielność w kształtowaniu składu gabinetu oraz umożliwiono wyznaczanie kierowników terenowych organów ad- ministracji publicznej bez zgody lokalnych ciał uchwałodawczych. Wzmocnie- nie pozycji ustrojowej szefa rządu tłumaczyć można zbliżającym się końcem ka- dencji A. Atambajewa. Nie mogąc ubiegać się o reelekcję, mógł przygotowywać się do objęcia stanowiska premiera i w związku z tym popierał reformę konsty- tucyjną. Scenariusz ten nie zrealizował się, co doprowadziło do zaostrzenia jego relacji z nowym prezydentem Sooronbajem Dżeenbekowem, oskarżanym przez A. Atambajewa o dążenia autorytarne36.
Ogółem próbę przejścia Kirgistanu ku modelowi republiki parlamentarnej (z określonymi modyfikacjami) należy ocenić krytycznie. W ocenie badaczy, ustrój państwa reprezentuje raczej słabości tego rozwiązania ustrojowego niż potencjalne zalety37.
Wnioski
Reformy ustrojowe w Azji Środkowej są przejawem autorytarnej modernizacji, której głównym celem jest utrzymanie bezalternatywnych rządów prezydenckich, a więc supremacja instytucji prezydenta względem innych organów władzy oraz maksymalne ograniczenie prawnych możliwości rotacji na tym urzędzie. Niesta- bilna sytuacja międzynarodowa, krytyka tzw. „kolorowych rewolucji”, sprzyjały konsolidacji władzy przez poszczególnych prezydentów, wzmocnieniu tendencji izolacjonistycznych i nacjonalistycznych. Przychylić należy się do stanowiska, iż częste nowelizacje konstytucji wynikały z taktycznych sojuszy politycznych w okresie petryfikacji młodych państwowości. Dokumenty te odzwierciedlają związek między autorytaryzmem i etnokracją. Mają walory deklaracji, za którymi skupiają się faktyczne oblicza postradzieckich systemów niedemokratycznych38.
W związku z faktem, że nowelizacje kluczowych treści konstytucji wyma- gają uzyskania poparcia społeczeństw w referendach ogólnokrajowych, proces
35 Конституция Кыргызской Республики, http://www.gov.kg/?page_id=263&lang=ru, (do-(do- stęp: 4.03.2019).
36 Н.А. Борисов, От президенциализма — к парламентаризму: парламентаризация систем правления в Кыргызстане, Грузии и Армении, „Центральная Азия и Кавказ” 2018, nr 4, s. 41.
37 А. Медушевский, op. cit., s. 50.
38 T. Bodio, Etnokracja i etnoelity w Azji Centralnej, [w:] T. Bodio, W. Jakubowski (red.), Przywództwo i elity polityczne w krajach WNP. Tom II, Wyd. Aspra-JR, Warszawa 2010, s. 234.
modyfikacji ustaw zasadniczych w niektórych przypadkach stawał się formą ple- biscytu pozwalającą prezydentom potwierdzić swoją legitymację do rządzenia.
Referenda te należy również traktować jako manifestację swoistej więzi prezy- dentów ze społeczeństwami. W drodze referendów przedłużono pełnomocnic- twa prezydentów Turkmenistanu w 1994 roku, Kazachstanu w 1995 roku, Tadży- kistanu i Uzbekistanu w 1995 i 2002 roku, Kirgistanu w 2003 roku. Mechanizm ten jednocześnie służy deprecjonowaniu i marginalizowaniu roli przedstawiciel- skich organów władzy.
Uogólniając, reformy ustrojowe w republikach regionu zmierzały ku, po pierwsze, wzmocnieniu pozycji ustrojowej prezydenta i przedłużeniu jego kaden- cji, po drugie, ku osłabieniu organów legislatywy, w tym poprzez reorganizację ich struktury i wprowadzenie parlamentów bikameralnych. Procesy te można inter- pretować w kategoriach retradycjonalizacji ustroju w zgodzie z środkowoazjatyc- kim archetypem silnej, spersonalizowanej władzy. Na współczesnym ustroju tych państw piętno odciska dziedzictwo radzieckie, tradycyjna kultura plemienna, prawo zwyczajowe i religia muzułmańska39. W przypadku Kazachstanu i Kirgi- stanu w procesie reform ustrojowych doszło do eliminacji instrumentów kontro- li konstytucyjności prawa. W praktyce prezydenci republik regionu stoją ponad prawem, będąc gwarantem suwerenności państwa, arbitrem pomiędzy gałęziami władzy i moderatorem kierunku rozwoju społeczno-politycznego państw. Prezy- denci Kazachstanu, Tadżykistanu i Turkmenistanu posiadają szczególny, prawnie chroniony status, ich decyzje i wydawane akty prawne nie podlegają oprotestowa- niu i nie można wobec nich wszcząć procedury impeachmentu40.
Konkludując, zgodzić należy się ze stanowiskiem, że procesy konstytucjona- lizacji ustroju państw środkowoazjatyckich opierały się na dychotomicznym wy- borze pomiędzy potencjalną anarchią a mechaniczną stabilizacją przechodzącą w zastój41. Pokonanie anarchii, faktycznej oraz potencjalnej, nastąpiło na grun- cie normatywnym oraz praktycznym poprzez wzmocnienie władzy prezydenc- kiej. Obecnie ustroje tychże państw (za wyjątkiem Kirgistanu) można uznać za
„dojrzałe” formy postradzieckiego autorytaryzmu. Ich przetrwanie uzależnione będzie od form i okoliczności przekazania urzędu głowy państwa następcom obecnych prezydentów. W związku z personalizacją władzy, rotacje na najwyż- szym urzędzie najprawdopodobniej skutkować będą mniej lub bardziej głęboki- mi reformami ustrojowymi.
39 Por.: А. Медушевский, Конституционная ретрадиционализация в Восточной Евро- пе и России, „Сравнительное Конституционное Обозрение” 2018, nr 1 (122), s. 13-32; E. Ku- E. Ku- żelewska, A. Bartnicki, Model władzy w państwach postsowieckich, „Politeja. Pismo Wydziału Stu- diów Międzynarodowych i Politycznych UJ” 2016, nr 41, s. 263-278.
40 Н.А. Борисов, Институционализация персонализма: институт Лидера Нации на постсоветском пространстве, „Центральная Азия и Кавказ” 2017, nr 2, s. 69-82.
41 А. Медушевский, op. cit., s. 52.
Bibliografia
Piśmiennictwo
Antoszewski A., Instytucjonalne uwarunkowania rywalizacji politycznej w państwach poradziec- kich, [w:] T. Bodio (red.), Przywództwo, elity i transformacje w krajach WNP. Tom I. Problemy metodologii, Wyd. Aspra-JR, Warszawa 2010.
Bisztyga A., Pozycja ustrojowa, organizacja i kompetencje Rady Konstytucyjnej Republiki Kazach- stanu, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego” 2014, nr 2 (18).
Bodio T., Etnokracja i etnoelity w Azji Centralnej, [w:] T. Bodio, W. Jakubowski (red.), Przywódz- two i elity polityczne w krajach WNP. Tom II, Wyd. Aspra-JR, Warszawa 2010.
Bodio T., Kirgistan: powstanie narodowe czy pucz klanów?, „Społeczeństwo i Polityka” 2005, nr 1(2).
Bodio T., Mołdawa T., Konstytucje państw Azji Centralnej: tradycje i współczesność, Wyd. Aspra-JR, Warszawa 2007.
Czachor R., Główne tendencje w procesach kształtowania się systemów politycznych państw pora- dzieckich, „Przegląd Wschodnioeuropejski” 2015, nr V/II.
Czachor R., Instytucjonalne uwarunkowania rywalizacji o władzę w postradzieckich systemach autorytarnych, „Politeja. Pismo Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych UJ”
2018, nr 4 (55).
Czachor R., Tryb i praktyka zmiany konstytucji w państwach postradzieckich w ujęciu porównaw- czym, [w:] J. Jaskiernia, K. Spryszak (red.), Dwadzieścia lat obowiązywania konstytucji RP.
Polska myśl konstytucyjna a międzynarodowe standardy demokratyczne, Wyd. Adam Mar- szałek, Toruń 2017.
Czajowski A., Turkmenistan, [w:] W. Baluk, A. Czajowski (red.), Ustroje polityczne krajów Wspól- noty Niepodległych Państw, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2007.
Diamond L., The Democratic Rollback. The Resurgence Of The Predatory State, “Foreign Affairs”
2008, vol. 87, nr 2.
Hale H.E., Patronal Politics. Eurasian Dynamics in Comparative Perspective, Cambridge Univ.
Press, Cambridge 2015.
Herbut R., Baluk W. (red.), Transformacja systemów politycznych państw obszaru byłego Związku Radzieckiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2010.
Kamiński A.Z., Kamiński B., Inżynieria konstytucyjna w pokomunistycznych przemianach ustrojo- wych, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2016, vol. 78, nr 2.
Kozłowski K., Rewolucja tulipanów w Kirgistanie. Geneza-przebieg-następstwa, Wyd. Elipsa, War- szawa 2009.
Kużelewska E., Bartnicki A., Model władzy w państwach postsowieckich, „Politeja. Pismo Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych UJ” 2016, nr 41.
Stykow A., The devil in the details: constitutional regime types in post-Soviet Eurasia, „Post-Soviet Affairs” 2019, https://doi.org/10.1080/1060586X.2018.1553437
Szymanek J., Geneza i ewolucja konstytucjonalizmu kazachstańskiego, „Studia Politologiczne”
2014, vol. 33.
Борисов Н.А., Институционализация персонализма: институт Лидера Нации на постсо- ветском пространстве, „Центральная Азия и Кавказ” 2017, nr 2.
Борисов Н.А., От президенциализма — к парламентаризму: парламентаризация систем правления в Кыргызстане, Грузии и Армении, „Центральная Азия и Кавказ” 2018, nr 4.
Медушевский А., Конституционная ретрадиционализация в Восточной Европе и России,
„Сравнительное Конституционное Обозрение” 2018, nr 1 (122).
Медушевский А., Политические режимы Средней Азии: конституционные реформы в рамках авторитарной модернизации, „Сравнительное Конституционное Обозрение” 2012, nr 4 (89).
Хакимов Ш., Конституционализм в Таджикистане: путь к демократии или укрепление ав- торитаризма?, „Центральная Азия и Кавказ” 2013, nr 1.
Akty prawne
Закон Республики Казахстан от 7 октября 1998 года № 284-I „О внесении изменений и до-I „О внесении изменений и до- „О внесении изменений и до- полнений в Конституцию Республики Казахстан”, https://online.zakon.kz/Documen-https://online.zakon.kz/Documen-://online.zakon.kz/Documen-online.zakon.kz/Documen-.zakon.kz/Documen-zakon.kz/Documen-.kz/Documen-kz/Documen-/Documen-Documen- t/?doc_id=1010769
Закон Республики Казахстан от 10 марта 2017 года № 51-VI ЗРК, О внесении изменений и дополнений в Конституцию Республики Казахстан, https://tengrinews.kz/zakon/par-https://tengrinews.kz/zakon/par-://tengrinews.kz/zakon/par-tengrinews.kz/zakon/par-.kz/zakon/par-kz/zakon/par-/zakon/par-zakon/par-/par-par- lament_respubliki_kazahstan/konstitutsionnyiy_stroy_i_osnovyi_gosudarstvennogo_upra-_respubliki_kazahstan/konstitutsionnyiy_stroy_i_osnovyi_gosudarstvennogo_upra-respubliki_kazahstan/konstitutsionnyiy_stroy_i_osnovyi_gosudarstvennogo_upra-_kazahstan/konstitutsionnyiy_stroy_i_osnovyi_gosudarstvennogo_upra-kazahstan/konstitutsionnyiy_stroy_i_osnovyi_gosudarstvennogo_upra-/konstitutsionnyiy_stroy_i_osnovyi_gosudarstvennogo_upra-konstitutsionnyiy_stroy_i_osnovyi_gosudarstvennogo_upra-_stroy_i_osnovyi_gosudarstvennogo_upra-stroy_i_osnovyi_gosudarstvennogo_upra-_i_osnovyi_gosudarstvennogo_upra-i_osnovyi_gosudarstvennogo_upra-_osnovyi_gosudarstvennogo_upra-osnovyi_gosudarstvennogo_upra-_gosudarstvennogo_upra-gosudarstvennogo_upra-_upra-upra- vleniya/id-Z1700000051
Закон Республики Казахстан от 20 июля 2000 года № 83-II „О Первом Президенте Респу-II „О Первом Президенте Респу- „О Первом Президенте Респу- блики Казахстан – Лидере Нации”, http://kodeksy-kz.com/ka/o_pervom_prezidente.htm Закон Республики Таджикистан об Основателе Мира и Национального Единства – Лидере
Нации, http://president.tj/ru/taxonomy/term/5/951
Закон Республики Узбекистан № 470-II от 24 апреля 2003 г., „О внесении изменений и допол-II от 24 апреля 2003 г., „О внесении изменений и допол- от 24 апреля 2003 г., „О внесении изменений и допол- нений в Конституцию Республики Узбекистан”, http://lex.uz/docs/48063
Закон Республики Узбекистан № ЗРУ-367 от 16 апреля 2014 г., „О внесении изменений и до- полнений в некоторые законодательные акты Республики Узбекистан”, http://lex.uz/
docs/2371371
Закон Республики Узбекистан № ЗРУ-498 от 15.10.2018 г. „О внесении изменений в некото- рые законодательные акты Республики Узбекистан”, http://lex.uz/docs/3988131 Конституционный закон Республики Казахстан от 20 июля 2000 года № 83-II „О Первом
Президенте Республики Казахстан – Елбасы”, https://online.zakon.kz/Document/?doc_
id=1019103
Конституционный Закон Туркменистана № 617-V „О внесении дополнения в Конституцию Туркменистана”, http://base.spinform.ru/show_doc.fwx?rgn=109205
Конституционный Закон Туркменистана № TKK-11 „О внесении изменений и дополнений в Конституцию Туркменистана”, http://minjust.gov.tm/ru/php/mmerkezi/doc_view_2lang.
php?doc_id=5552
Конституция Кыргызской Республики. http://rus.gateway.kg/gosudarstvo/konstituciya/konsti-://rus.gateway.kg/gosudarstvo/konstituciya/konsti-rus.gateway.kg/gosudarstvo/konstituciya/konsti-.gateway.kg/gosudarstvo/konstituciya/konsti-gateway.kg/gosudarstvo/konstituciya/konsti-.kg/gosudarstvo/konstituciya/konsti-kg/gosudarstvo/konstituciya/konsti-/gosudarstvo/konstituciya/konsti-gosudarstvo/konstituciya/konsti-/konstituciya/konsti-konstituciya/konsti-/konsti-konsti- tuciya-kyrgyzskoy-respubliki-2
Конституция Кыргызской Республики, http://www.gov.kg/?page_id=263&lang=ru Конституция Республики Казахстан, Алматы 1995.
Конституция Республики Казахстан 1993 года, http://www.carudo.kz/647 Конституция Республики Узбекистан, Ташкент 2009.
Конституция Республики Таджикистан, http://base.spinform.ru/show_doc.fwx?rgn=2213 Конституция Туркменистана 1992 г., https://wipolex.wipo.int/en/text/248803
Конституция Туркменистана 2016 г., https://www.osce.org/ru/odihr/262471?download=true
Constitutional reforms in the Central Asian countries. A comparative study
�e following paper tackles the issue of the state reforms in the post-Soviet Central Asian re- publics. Particular attention was paid to the amendments in the constitutions of these countries.
�e thesis was confirmed that Central Asian autocracies have evidenced a common tendency to supremacy of the presidents and their domination over the whole political system. It was argued, that such a process is in line with an archetype of strong, personal political power. �e final conclu- sion is that at the current stage of the political development post-Soviet Central Asian republics constitute a type of contemporary authoritarian regime.
Key words: democratization, constitution, authoritarianism, politics of Central Asia
