Japońskie postrzeganie lasów w pismach autorów nurtu nihonjinron

1 DawidWesołowski

Japońskiepostrzeganielasówwpis machautorównurtunihonjinro n

InstytutReligioznawstwaUniwersytetuJagiellońskiego

Japońskiodbiórprzyrodypowszechniepostrzeganyjestjakoholisty cznyinieduali-styczny,zakorzenionywreligijnejtradycjikraju.W

takim ujęciu nie istniejeontolo-

g i c z n a różnicamiędzyludźmi,zwierzętamiorazśrodowiskiemna turalnym.Powielat o orientalistycznystereotypAzjatymiłującego przyrodę.Jednakwizjata,pomimobyciaspadkiempoewolucjonisty cznychideachXIXwieku,jestnanowo interpreto- w a n a iwykorzystywanawdyskusjinatematobrazunarodujapo ńskiegoibudowa-niu jego tożsamości na fundamencie przyrody.

NaturanaWschodzie,naturanaZachodzie

Ideanaturyjestwykorzystywanawlicznychkontekstachiposiadar ozmaiteznacze-

n i a . Możnawyróżnićtrzyznaczeniategoterminu,używanedoopisania:a )podstawo-wejwłaściwościicharakteruczegoś;b)

„przyrodzonej”siły,którasterujeświatemlubczłowiekiembądźjedny midrugim;c)światamaterialnego,wktóregoskładmoże,l e c z nie musi,wchodzićczłowiek¹.Whistoriimyślieuropejskiejnaturabyłat rady-

c y j n i e postrzeganaiopisywanajakocośdiametralnieprzeciwne gokulturzeispołe-

czeństwu.Definiowanojąjakotestrukturymaterialneiprocesy,które sąniezależneo d działalnościczłowieka,niesąjegowytworem,arów nocześniepodkreślano,żejejs i ł y sąniezbędnymwarunkiemkaż dejludzkiejpraktyki².Istniałaopozycjabinarnam i ę d z y rzeczywis tościąd z i a ł a ń człowieka,podlegającychh i s t o r y c z n y m z m i a n o m , a światemfizycznychfenomenów,któresą

warunkiemwystąpieniatychdziałań.

2

Pojęcie„natura”niekonieczniejestkategoriąsuigeneris,jakutrzymyw alidziewięt-n a s t o -

idwudziestowieczniprzyrodnicy³.Możnapowiedzieć,żeniemajedn ejna-tury–

jesttokonstrukcjahistoryczna,przeformułowywanananowowod powiedzi

1 Por.R.Williams,Keywords:AVocabularyofCultureandSociety,Oxford1983,s.219.

2 Por.K.Soper,WhatisNature?Culture,PoliticsandtheNon- Human,Oxford1995,ss.132‒133.

3 Por.A.Tsing,Friction:AnEthnographyofGlobalConnection,Princeton2005,ss.90‒

112.

MASKA34/20

nazmieniającesięwarunkispołecznebądźśrodowiskowe⁴.Większośćk ulturnaświe-

ciemawłasnesposobyopisywaniaaspektówśrodowiskafizyczne go,częściowood-

powiadającekategoriinaturyrozwiniętejprzezmyśleuropejską.Jedn akżekoncepcjet e niezawszesyt uująsię wt ym sam ympolu se mantycznym,nie koni ec zni esąt eż przeciwstawnewobec tego, co opisuje się zużyciemkategorii„kultura”.

Podobniejakwinnychkrajach,naturarozumianajakoprzyroda stałasięistot-

n y m motywemwwyobrażeniachJapończyków.Odegrałaonaistotn ąrolęwkształ-

towaniuobrazunarodu⁵.ZwracanatouwagęmiędzyinnymiJuliaTh omaswswo-

imstudiumdotyczącymróżnegowykorzystaniawątkunaturywp rzednowoczesneji nowoczesnejjapońskiejmyślipolitycznej.Według niejodpołowyXIXdopoczątkuX X wiekuintelektualniipolitycznilid erzyJaponiiwielokrotnieiświadomieprze-

formułowywaliideęnatury.Przyrodastałasiętym,czymJaponiaj est,jejprawdzi-

wymobliczem;byłaz mi e ni a ją c ą si ę ma c i e r zą , w którejo d kr y t onowemo żl i wo śc i nowoczesności⁶.Wielubadaczysugerowało,że obrazJapończykakochającegonaturęn i e ko n i e c z n i e jestzgodn yzrzeczywistością⁷.Wedługnichwizjajapońskiejmiłości

doprzyrodyzdajesięfunkcjonowaćjakoswoistymit,gdyżjestwytwo remprojektubudowynarodujapońskiegoorazdyskursu nihonji nron(ேேேேேேேேேேேேேேேேேேேேேேேேேேேேேேㄽ)–tymmianem

określasięnurtwnauce(jakiszerokopojętejpublicystyce)orazgrupęte kstówiidei,k t ó r y c h celemjestpodkreślanieodmiennościjapoń skiejkulturyijejwyjątkowościn a tleinnych.Maonnaceluustaleni ekulturowejtożsamościJapończykównajczę-ś c i e j

w opozycjidocywilizacjiZachodu⁸.

Wewspółczesnymjęzykujapońskimmożnaznaleźćsłowo,któreda sięprzetłu-

maczyćjakonatura(przyroda),amianowicieshizen(⮬↛).Choćmożna sięznim

spotkaćjużwklasycznychtekstachchińskich,towewspółczesnymzn aczeniutermintenjestproduktemepokiMeiji(1868‒

1912),kiedytoogromnaliczbaeuropejskichideizostaławłączonadoj apońskiegojęzykaikultury.Początkowodotłumaczeniaideinaturyuż ywanebyłyistniejącekoncepcjefilozoficzne(główniekonfucjańskie),

4 Por.R.Ellen,ForestKnowledge,ForestTransition:PoliticalContingency,Historical Ecology,andtheRenegotiationo f Naturei n CentralSeram[ w : ] Environmental

DawidWesołow

Anthropology.A HistoricalReader,e d . M.R.Dove,C.Carpenter,Malden2008,ss .326‒327.

5 Por.T.Morris-Suzuki,Re-InventingJapan.Time,Space,Nation,NewYork1998,s.35.

6 Por.J.A.Thomas,ReconfiguringModernity.ConceptsofNatureinJapanesePolitica lIdeology,Berke-l e y 2001,s.3.

7 Por.A.Kalland,CultureinJapaneseNature[w:]AsianPerceptionsofNature.AC riticalApproach,e d . O.Bruun,A.Kalland,Richmond1995;D.P.Martinez,Onthe„

Nature”ofJapaneseCulture,or,Is ThereaJapaneseSenseofNature?

[w:]ACompaniontotheAnthropologyofJapan,ed.J.Robertson,Malden2007;J.

A.Thomas,op.cit.,ss.8‒10.

8 Więcejinformacjinatentemat–

por.K.Manabe,H.Befu,JapaneseCulturalIdentityAnEmpiricalInvestigationOfNi honjinron,

„Japanstunden”1 99 2, nr4; H. Befu,HegemonyofHomogenity:AnAnthropolog icalAnalysisof„Nihonjinron”,Melbourne2001;I.Kordzińska-

Nawrocka,Nihonjinron,c z y l i dyskursnadtożsamościąnarodowąwewspółcz esnejJaponii[w:]Orientwposzukiwaniutożsamo-ś c i ,red.A.Bareja-

Starzyńska,M.M.Dziekan,Warszawa2015.

aleostateczniewybranodotegoceluwłaśnieterminshizen⁹.Jakpodkr eślaHayaoKa-wai–

opierającsięnaśredniowiecznychtekstachjapońskich–

niebyłowtedywyraźnejgranicymiędzyżyciemaśmiercią,własnymja ainnym.Tenbrakmocnychrozróżnieńskutkowaćmiałrównieżbrakie mwyraźnegorozdzieleniaczłowiekaodnatury^1O.

⮬↛odczytywaneprzedepokąMeijijakojinenwywodzisięodchińskie gozìrán,

którepierwotnieopisywało„stanprzeciwnydowoliiwłasnegoja”lubteż„sponta nicz-

ność”¹¹ⁱprzeztobyłokojarzonezkonfucjańskąideą„niedziałania”(wu wei–↓Ⅽ).

Następnieznaczenieomawianegoterminuposzerzyłosięoopistego,co jestcałkowi-

c i e różneodczłowieczeństwainaturyludzkiej,ażwepoceMeijizost ałonwybranyd o o p i s y w a n i a n a t u r y w ujęciu zachodnim i począłbyćczytany jakoshizen¹².

Jesttopojęciezbliżonedopolskiego(zachodniego)

„natura”,jednaknieznaczyto,żesąonejednoznaczne.Językpolski,po dobniejakjapoński,zawieraw sobieinneterminyodnoszącesiędoróż nychaspektównatury–„środowisko”,„ekologia”,

„klimat”,

„przyroda”.Ponieważjapońskiesłowozawieraznakdenotującywłasn eja/jaźń(⮬),jestprzeciwstawianezachodniemurozumieniunaturyjak oczegoś,cojest

przedmiotemludzkiejdziałalnościimusibyć „zdobyte”–

koncepcji,któraodnosisiędokartezjańskiegodualizmuumysłuiciała orazplatońskiejwizjinaturyjakoczegoś

„poza”,cowymagazrozumienia.Badaczezwracaliuwagę,żesłowo⮬↛

niejestna-

wetrzeczownikiem–

wprzednowoczesnejliteraturzejapońskiejużywanebyłoprawiewyłą czniejakoprzysłóweklubprzymiotnik¹³.Odnoszącsiędoreguływuwei ,można

powiedzieć,że⮬↛wyrażastan,wktórymwszystkospontaniczniepłyni e–istnie-

jejakiśwciążulegającyspontanicznym,naturalnymzmianomstrumie ń,wktórymzawartejestwszystko:zarównonieboczyziemia(ogólnie:p rzyroda),jakiczłowiek.

WzgodziezpowyższymShmuelEisenstadtorazHubertusTellenbac hiKimuraBinpoanalizieróżnychterminów,którehistoryczniebyłykojar zonezshizen(jinen,onozuka-

ra,mizukara¹⁴),zauważyliinnyrodzajpostrzeganiawłasnegojainatury .Wedługnichna-

turaniebyławidzianajakocośzewnętrznegowzględemistotludzkich.

Wręczprzeciwnie,naturęiczłowiekapostrzeganojakoontologicznieiko nceptualnieściślezesobązwiązaneorazwspółzależnebyty.Dlategoteż

wzmiankowaniuczenizasugerowali,żenieistniałow Japoniipojmowani enaturyjakoczegośprzeciwnegodospołeczeństwaikultury¹⁵.

9 Por.J.A.Thomas,op.cit.,ss.7,32‒

34,170;W.F.VandeWalle,K.Kasaya,DodonaeusinJapan.TranslationandtheSci entificMindintheTokugawaPeriod,Leuven2001.

10 Por.H.Kawai,Dreams,MythsandFairyTalesinJapan,Einsiedeln1995,ss.27‒29.

11 Por.M.Ogawa,ACulturalHistoryofScienceEducationinJapananEpicDescription[

w:]Socio-Cul-turalPerspectiveson

ScienceEducation.AnInternationalDialogue,ed.W.W.Cobern, London 1998.

12 Por.D.P.Martinez,op.cit.,s.186.

13 Por.H.Kawai,op.cit.,s.28.

14 Jinen–składasięzeznakówshi/ji⮬(„własneja”)izen/nen↛(„jak”,

„takiejak”),dosłowniemożnao d c z y t a ć tojako„takiejakja”.WMan’yōshūzna kiteczytanebyłyjakoonozukara(⮬⮬⮬⮬)–ja-

pońskiesłowoodnoszącesiędoczegoś,codziejesięspontanicznie,

„samoprzezsiebie”.Termintenjestzwiązanyzpojęciemmizukara(⮬⮬),którerów nieżznaczy„własneja”,„jaźń”.

15 Por.S.N.Eisenstadt,TheJapaneseAttitudetoNature.AFrameworkofBasicOntol ogicalConcep-

t i o n s [w:]AsianPerceptionsofNature.ACriticalApproach,ed.O.Bruun,A.K alland,Richmond

Słowo„natura”oznaczanietylkoprzyrodę.Wswoimpolusemantycz nymzawszez a w i e r a coświęcejniżtylkosameelementynatury.DlaJ apończykówbowiemśrodo-

wiskonaturalneidziałaniamającemiejscewjegoobrębiesąnierozłączn e¹⁶.Wnurcienihonjinrontakiepojęcieshizenjestgłębokozakorz enionewidei„cywilizacjilasu”okresuJōmon(12tys.p.n.e.‒

300/250p.n.e.)¹⁷.

NakamuraYoichiicywilizacjalasu

Piszącolasachnaarchipelaguwyspjapońskich,należyzacząćodkilkusł ównatematobecnegoi c h s t a n u . Światfl o ryJaponiij e s t b a rdzou rozmaicony,a s z a t a roślinnadobrzezachowana.KrajKwitnącejWiśn ijestjednymzpaństwonajwiększymodset-ku lasównaświecie–

źródłamówiąozapełnieniunimiokoło66%donawet70%powierzc hnikraju.Wlasach,którezlokalizowanesągłówniewgórach–

trzyczwartepowierzchnikrajustanowiąwzniesienia–

występujeponad5000gatunkówroślin,w t y m liczne endemicznegatunki drzew¹⁸.

Jeżeliw z i ą ć p o d u w a g ę wszechobecnyw i d o k porośniętychl a s a m i z b o c z y gór,n i e powinnod z i w i ć , i ż Japonięn a z y w a s i ę k r a i n ą lasów.Możnas i ę równieżs p o -

t ka ć zokreśleniemjejjakokraju,którydałpoczątekwyjątkowej cywilizacjilasu¹⁹.Koncepcjatazakłada,iżwłaśnielasbyłkoleb kąjapońskiejreligiiikultury²⁰.Lasyodgrywałyinadalodgrywająi stotnąrolętakżenapoziomiekształtowaniawyobraźnizbioroweji to ż sam o śc i kulturowejJapończyków,przedstawiającświ a t zi nn e jp e r- s p e k t y w y –

jakopowiązanyzbóstwamiczyduchamiprzodków²¹.Jakotakiem ogąsymbolizowaćzamierzchłeczasy,atakżewzbudzaćuczucianos

talgii,jakrównieżfa-s c y n a c j i i

s t r a c h u (fascinansitremendum).

Nadawanielasomznaczeniasymbolicznegoiideologicznegoob serwujesięwJa-

poniiodczasówstarożytnychiwidocznejestdodziś.Góryporośnię telasamikoja-

rzonesązidealizowanąprzeszłością,aobecniewiążesięjezjapoń skimnarodem,j a k o żestanowiąpodstawowyaspektkrajobrazuk ulturowegoJaponii.Lasystałysięi s t o t n ą częściąmituJapończyka kochającegoprzyrodęiposiadającegozniąwyjąt-kowąrelację–

szczególniezlasamiwzwiązkuzpostrzeganiemichjakopierwotn ejprzestrzeni,wobrębiektórejnarodziłsięnaród.

1995,ss.189‒

214;idem,JapaneseCivilization.AComparativeView,Chicago1996;H.Tellenbach ,

B.Kimura,TheJapaneseiConceptof “Nature”[w:]NatureinAsianTraditionsofT hought.EssaysinEnvironmentalPhilosophy,ed.J.BairdCallicott,R.T.Ames,Alba ny1989,ss.153‒162.

16 Por.M.Ogawa,op.cit.,s.146.

17 Por.ibidem,s.147.

18 Por.F.Matsuyama,Hajimeni[w:]Shizentoshintōbunka,t.1:Umi/yama/kawa,ed.S hintōBunka-k a i , Tokyo2009,s.1.

19 Por.T.Umehara,Morinoshisōgajinruiosukuu,Tokyo1995.

20 Por.np.idem,Animizumusaikō,

„Nihonkenkyū”1989,nr1;M.Sonoda,Shintōnosekai,Tokyo1997.

21 Por.C.Blacker,TheCatalpaBow.AStudyofShamanisticPracticesinJapan,London198 6,ss.69‒85.

Niejesttorzecztypowojapońska.Lasystanowiłyrównieżistotnyele mentkultu- rowejwyobraźnimieszkańcówZachodu²²,aintymnarelacjamiędzylas eminarodemjestwidocznatakżewinnychkrajach.Jednakże,jakzauwa żaAugustineBerque,jedyniew Japoniibyłyoneuważanezawyznacznik tożsamościnaroduijegokolebkę,wrezultacieczego wKrajuKwitnącejWiśnilasyodgrywająrolępierwotnejmacierzy.Zasa dzasiętonaprzekonaniu,żeprehistorycznakulturazbieraczy- łowcówokresuJōmonbyłaźródłem,z którejwypłynęłyrodzimeideeshi ntoistyczneisamoshintō²³.Wtymsensielasymogąstanowićtakzwane miejscapamięci(lieudemémoire),czylimiejsca(loci),którepewnewsp ólnoty,naprzykładnaródczygrupaetniczna,uważajązaelementydlas wejtożsa- mościnieodłączneczywręczjąbudujące,albowktórychskładająswoje wspomnienia²⁴.Termin„cywilizacjalasu”zacząłbyćszczególnieu żywanyprzezNakamuręYōichiego.Wswojejpracy,wktórejomawia tematcywilizacjiwodniesieniudopro- cesówwylesianiaizalesiania,zawarł stwierdzenie,żeJaponiaj estjedynymkrajem whistoriiświata,gdzieistniałasilnawięźmiędzy lasamiorazcywilizacją²⁵.Uzasadniat o , pisząc,żecywilizacjaZach odujestufundowananaprocesiewylesianianadużąs ka l ę²⁶.Jego zdaniemtradycjekochającychnaturęmieszkańcówEuropy–

wymieniaw tymmiejscuGermanówiCeltów–

miałybyćograniczoneprzezchrześcijańskichm i s j o n a rzy,którzy przynieślizesobąduchawylesianiaizwalczaniaanimizmu²⁷.Za- znaczaprzytym,żewylesianieniebyłoograniczonedoEuropyczyBliski egoWscho- du i wraz z imperializmemrozprzestrzeniłosię do Azji i Afryki.

NakamurapodkreślawyjątkowośćJaponii,całkowitąjejodmienn ośćwzględemZachodu,jakodowódpodającwysokiodsetek la sównaarchipelaguWyspJapoń-

s k i c h²⁸.Japonianiedoświadczyła wy le siani a nawielkąskal ęzpowodurodzimegosystemu wierzeń–

shintōiwiarywbogówzamieszkującychprzyrodę.Góryporo- ś n i ę t e la sami byłymiej sc em ,gd zie zamie sz ki wa ły bóstw a,iprz ez tosame st awały

sięobiektemkultu.Wwioskachmożnaznaleźćlasyświątynne( 㙠 Ᏺ

⮬⮬–chinju

nomori),gdziemajązamieszkiwaćbogowie,którzyopiekująsiędan ymterytorium,przez co stajesię onoświętymmiejscem²⁹.

YasudaYoshinoriidwaprzeciwstawnetypycywilizacji

IdeacywilizacjilasuwywarłaogromnywpływnabadaczywJaponiiibyłach ętniepo-

dejmowanawceluwyróżnieniajapońskiejkultury,stanowiącteore tycznąlegitymi-

zacjędlapoglądówpokrojunihonjinronojapońskiejunikalnościiwyżs zości.Wtym

22 Por.R.Harrison,Forests.TheShadowofCivilization,Chicago1992,s.156.

23 Por.A.Berque,Japan.Nature,ArtificeandJapaneseCulture,YelvertoftManor1997,s s.88‒89.

24 Por.A.Szpociński,Miejscapamięci(lieuxdemémoire),

„TekstyDrugie”2008,nr4,ss.12‒14.

25 Por.Y.Nakamura,Moritobunmeiokangaeru[w:]Shizentoshintōbunka2:Ki/hi/tsu chi,ed.ShintōBunkakai,Tokyo2009,s.9.

26 Por.ibidem,ss.13‒14.

27 Por.ibidem,s.15.

28 Por.ibidem,s.22.

29 Por.ibidem,s.23.

nurcietworzyłtakżeYasudaYoshinori.Kontrastowałonhistorięlasów ZachoduiJa-

ponii,postulującodnowienietradycyjnejjapońskiejcywilizacjilasuito warzyszącegoj e j poglądunaświat,któryjestpotrzebnywceluprzezw yciężeniaglobalnegokryzysue k o l o g i c z n e g o – procestenokreśliłmianem„renesansuanimizmu”³⁰.

Yasudarozróżniadwaprzeciwstawnetypycywilizacji:wylesianiaila su.Tapierw-

s z a rozprzestrzeniłasięzestarożytnejMezopotamiinaterenyokalaj ąceMorzeŚród-

z i e m n e , poczymzostałaodziedziczonaprzezludziEuropyzprzy byłymtamchrze-

ścijaństwem³¹.YasudaprzedstawiaJaponięjakojedynykraj,któryo parłsięsiletejw ł a ś n i e destrukcyjnejcywilizacjiwylesiania ,ijedyny,gdziestarożytnyduchanimi-zmu–

p rzedstawianyp rzezn i e g o j a ko p o d s t a w a s h i n t ō – zostałz a c h owany.Pier-

wotnecywilizacjezamieszkująceEuropęopierałysięnaanimist ycznychsystemach,wktórychczłowiekżyłwzgodzieznaturą.A nimizmiduchowebogactwozostałyzniszczonepodczasekspansji chrześcijaństwajednakJaponiazdołałautrzymaćstatusc y w i l i z a c j i lasuiuniknąćinwazjicywilizacjiwylesiających,ponieważbyładł ugoza-mkni ęta za pan owaniaroduTokugawa (epokaEdo – 1600/1603‒1868),.Zachowa-

nopierwotnąformęcywilizacji,opartąnaharmoniimiędzyczłowie kieminaturą³².W krajachskolonizowanychrodzimysystemanimist ycznyzostałprawiecałkowiciew y p l e n i o n y.Wop in ii Yasudyd zi ę ki shi n tō wi e lu Japończykówz a c h owałou ni kal -

nąmiłośćdonatury,którąwiększośćludzizatraciła.Sugerujeonp onadto,żeduchanimizmuc hara kt ery zując yc ywiliz acj ela su ,możeposłużyćdou st aleni ana nowoglobalnej

świadomościśrodowiskowej.

TeorieYasudyo p a rtes ą n a ś rodowiskowymd e t e r m i n i z m i e , ł ą c z ą c a rcheologięig e o g r a fi ę fizyczną.Dochodzio n d o w n i o s k u , żei s t n i e j e i s t o t n a różnicam i ę d z y zachodnią

cywilizacjąrównin(pól)i japońską

cywilizacjąlasu³³.Stwierdza,iżjapoń-

s k i animizm,wyłoniłsięspontaniczniezkrajobrazulasówigóroraz monsunowegoklimatuwysp,zkoleijudeochrześcijańska,monotei stycznatradycjawzięłaswójpo-

c z ą t e k wsuchymklimacieBliskiegoWschodu(comawyjaśniaćdo

ktrynęmówiącą,żenaturajest„poddanym”człowiekaimabyćprze zniegozdobyta),skądrozprze-strzeniłasiędoEuropy³⁴.

Yasudad e fi n i u j e s h i n t ō i j a p o ń s k ą kulturęw opozycjid o ku l t u r y europejskieji o g ó l n i e z a c h o d n i e j , w y k o rzystująca r g u m e n t y ś rodowiskowo-

historyczne.Takieporównaniesprowadzas i ę zazwyczajd o powiel aniastereotypowejw i z j i Orientui Okcydentu.WprzypadkuJaponi ishintōjestczęstoporównywanedoinnychsta-

rożytnychkulturlasu,takichjakkulturardzennychAmerykanówczy Celtów,którebyłymarginalizowanelubcałkowiciezniknęły.Wtwórczo ściYasudysąonegloryfiko-

wane.Ideolodzyshintōoraztakzwaniduchowiintelektualiści(reisei tekichishikijin–

30 Y.Yasuda,AnimismRenaissance,„NichibunkenNewsletter”1990,nr5,passim.

31 Por.ibidem,ss.2‒3.

32 Por.ibidem,s.3.

33 Por.ForestandCivilization,ed.Y.Yasuda,NewDelhi2001.

34 Por.Y.Yasuda,Isshinkyōnoyami.Animizumunofukken,Tokyo2006.

㟋 ⮬ ▱ⓗ ⮬

ேே)35w y k o r z y s t u j ąm o d e l „ s z l a c h e t n e g o dzikusa”i redefiniuj ąs h i n t ō

jakonajbardziejprominentnąi p i e r w o t n ą tradycjęe ko l o g i c z n ą , k t ó r a p r z e t r w a ł a .

UmeharaTakeshi–laskolebkąrodzimejreligiiJaponii

OpróczNakamuryiYasudykonceptcywilizacjilasuiwiązanązniąteorię animizmurozwijatakżeUmeharaTakeshi,który–jakpoprzednicy–

zaliczanyjestdoducho-

wychintelektualistów.W p o c z ą t k a c h s w o j e j twórczościwzorow ałs i ę n a p i s m a c h

NishidyKitarō(1870‒1945),założycielaSzkołyKioto(Kyōtogakuha–ேி

㒔 ὴᏛ )³⁶.

WedługUmeharyistotęjapońskiejkulturymożnaznaleźćwew spomnianejjużcywilizacjilasurozwiniętejwokresieJōmonorazw animizmie,którymowakulturas i ę charakteryzowała.Umeharauwa żał,żewceluzrozumieniadanegoregionunależyzrozumiećn a j p i e r w religięb a d a n e g o t e r y t o r i u m , bowiemt o w ł a ś n i e o n a stanowi f u n d a m e n t kultury.Zaznaczajednak,żeoilereligietakiejakchrz eścijaństwomoż-

nad o p e w n e g o s t o p n i a p o j ą ć d z i ę ki i c h św i ę t y m t e ks t o m , o t y l e religiaj a p o ń s ka sprawiapewnetrudności,bowiemskła dająsięnaniąshintō,buddyzmikonfucja-

nizm,atakżewyznawanajestonawoparciuolokalnetradycjeizwycz aje(shūzoku–

⩦⮬), aniedogmaty³⁷.

Umeharazajmowałsięwdużejmierzebuddyzmem,jednakjegoja pońskawersjan i e stanowiładlaniegoistoty religiitegokraju,p odobniejakshintō.Twierdził,żeshintōwbieguhistoriiprzeszło dwiewielkieprzemiany,przezktórezatraciłoswój

oryginalnyk s z t a ł t . P i e r w s z ą byłozaprowadzenier i t s u r y ō ( ᚊ ௧)– s y s t e m u p r a w

opartychn a c h i ń s k i c h wzorcach–

w w i e k a c h V I I i V I I I . DrugąbyłarestauracjaMeiji,kiedytoshintōsta łosięnarzędziemwładzy.Umeharajestkrytycznywzględempaństwo wegoshintō,twierdząc,żejegowprowadzeniedoprowadziłodoczęśc iowegozniszczeniategorodzimegosystemuwierzeń.Sugeruje,żeb yłotokonsekwencjąza-

adaptowaniadestrukcyjnychideiZachodu³⁸,alechociażuważa,żep ierwotneshintōzostałoz n a c z n i e zmodyfikowanei okrojone,t o j e d n a k podkreśla,żep o s i a d a o n o p e w n ą

p o n a d h i s t o r y c z n ą e s e n c j ę . Wedługniego jest nią animizm.

AnimistycznypoglądnaświatwyprowadzaU m e h a r a z okresuJ ō m o n , kiedytozbieracze-

łowcyzamieszkującyjapońskielasyrozwinęliwyjątkowąkulturędu- chową.Drzewabyły wykorzystywanedowyrobunietylkonarzędzi,al erównież

35 Terminokreślającyróżnychautorów,którzypodzielająprzekonaniawdziedz iniejapońskiegomi-

stycyzmuiduchowościczyreligijności;por.np.:I.Prohl,Die„SpirituellenIntellekt uellen”unddasNewAgeinJapan,Hamburg2000;L.Gebhardt,JapansNeueSpirit ualität,Wiesbaden2001.

36 Grupamyślicieli,którarozwinęłaoryginalnąfilozofięprzezłączenieduchowy chiintelektualnychtradycjiWschoduzmetodamiiterminologiąfilozofiizachod niej.

37 Por.ibidem,ss.10‒11–

Umeharapiszetuo„japońskiejreligii”comożnapojmowaćtak,jakpisało tymHo riIchirō,jakowolęstanowiącąpodstawęjapońskiejkultury,którajestdlanie gozwor-

n i k i e m łączącymlicznereligieizwyczajepraktykowaneprzezJapończyków,p ozwalającymimżyćw harmoniiinadającimtypowojapońskicharakter(por.T.Kur oda,ShintointheHistoryofJapaneseReligion,

„JournalofJapaneseStudies”1981,nr1,s.2).YamamotoShichiheiokreślałtozkoleij ako

„japonizm”(nihonkyō–⮬⮬⮬)–por.I.Ben-Dasan,NihonjintoYudayajin,Tōkyō1970.

38 Por.ibidem,ss.15‒16.

obiektówkultowych³⁹.AnimizmwinterpretacjiUmeharyjestideąuw zględniają-cąduchyżyjącewnaturze-

przyrodzie⁴⁰,zakładającą,żezwierzęta,roślinyanawetnieorganicz neprzedmiotyposiadająducha,któryjestpołączonyz ludźmi,i ż e dz iękiniemuwszystkieżyweistotymogążyć.Tenduchczyteżduszasta nowijed-

nośćzludzką,pomimoróżnicwwyglądziezewnętrznym.Jakwidać,je sttomyślzbliżonadowizjiEdwardaTylora.

Pierwotnąf o rm ą a n i m i z m u m i a ł byćwedługUmeharyku l t du chówz a m i e s z -

kującychdrzewa⁴¹.WstarożytnejJaponiiwierzonowto,żedrzewas tanowiąciałab ó s t w imiejscatymczasowegoprzebywaniaboski chistotorazsąsymbolamipłod-

ności. Kulttenmiałsiępóźniejprzenieśćnakłodyidrewnianesłupy,k tórestałysięc e n t r a l n y m punktemwpraktykachreligijnych⁴².Kult skupionywokółtakichdrzewmiałstanowićrdzeńshintō⁴³.Idąctymt ropem,należyzauważyć,żewprawdzieani-

m i z m wswejoryginalnej,czystejformiezniknął,aleczęśćjegoeleme ntówpozostała,c o w p ł y n ę ł o p ó ź n i e j na japońskiepraktyki iwierzenia⁴⁴.

Wś w i e t l e t e g o Japoniaj a w i s i ę j a ko m i e j s c e , g d z i e ś l a d y o r y g i n a l n y c h animi-stycznychwierzeńzachowałysię mimo

zmieszania z buddyzmem

iupolitycznionympaństwowymshintō.Jednymzpowodów,dla

których nie udało sięcałkowicieznisz-

czyćtegosystemuwierzeńprzezcywilizacjewylesiania,byłoun iknięciekolonizacjiJaponiiprzezZachód.Jednakasymilacjaelemen tówzaczerpniętychzinnychtradycjim i a ł a z n i e k s z t a ł c i ć o b r a z o r y g i n a l n e g o shintō.

WopiniiUmeharyodnalezienieprawdziwegoshintōmożliwejestdzi ękibadaniuprzeszłościmiędzyinnymimetodamiarcheologiiireligioz nawstwa,awięcprzezpo-

wrótdoczasówsprzedskażeniagoideamikontynentalnymi(wtymr itsuryōizmia-

n y zepokiMeiji)⁴⁵.Wshintōmyślicielodnalazłwartości,któreprz ydadząsięcałejludzkości wczasachpostmodernistycznych.Wed ługniegoanimistycznypoglądnaś w i a t jestwstaniepomócwroz wiązaniuwspółczesnychproblemów,zwłaszczatychdotyczącychśro dowiska.

Podsumowanie

Wopisanychrekonstrukcjachpoczątkówcywilizacjijapońskiejijejr odzimejreligiiz nurtunihonjinron,dokonanychprzezNakamuręY oichiego,YasudęYoshinoriegoiUmeharęTakeshiego,okresJōmono dgrywagłównąrolę.Wpismachtychmyśli-

39 Por.Y.T.Hosoi,TheSacredTreeinJapanese

Prehistory,,,HistoryofReligions”1976,nr2,ss.95‒119;

T.Umehara,Morinoshisō…,s.28.

40 Por.idem,Animizumusaikō…,s.13.

41 Por.ibidem,ss.13‒14.

42 Por.N.Naumann,YamanoKami–diejapanischeBerggottheit(TeilI),

„AsianFolkloreStudies”1964,vol.2,s.201.

43 Por.T.Umehara,Morinoshisō…,s.51.

44 Por.idem,Animizumusaikō…,s.16.

45 Por.ibidem,ss.20‒22.

cieliargumentyarcheologiczneiantropologicznewypływającezde terminizmuśro-

dowiskowegos ą m i e s z a n e z n a c j o n a l i z m e m , dychotomiąW s c h ó d –

Zachódo r a z idealizacjąprehistorycznegostanurównowagimiędz yludźmianaturą.EpokaJōmonstanowiładlatychautorówzłotąeręja pońskiejcywilizacji,którejelementyzacho-

wałys i ę d o d z i ś , c o m a byćw i d o c z n e przedew s z y s t k i m w ani mistycznymku l c i e drzewtraktowanymjakoesencjashintō,aidąc dalej:japońskiejkulturyjakocałości.Konsekwencjątegojestwyjątko wyszacunekimiłośćdolasów

stanowiącychmiejscapami ęc i narodu–

topodejścieopierasięnaprzekonaniu,żeprzeszłośćmożnapo- z n a ć nietylkoprzezrelacjebezpośrednichuczestników,aletakże pośrednio,dziękiz n a k o m i s y m b o l o m , d o k t ó r y c h n a l e ż ą chociażbywłaśnielasy.

Animizmst a łsi ę p op u la rn ym a rg um e n t em wj a po ń ski c h dy sku sj a c hn a t e ma t kulturowejwyjątkowości.Wieluuczonychin terpretujeshintō–którejestutożsamia-n e znarodem–

wterminachanimistycznychzewzględunajegobliskizwiązekzna- t u r ą . Wsensieogólnymteorienatematshintōianimizmukładąnaci sknawyjątko-

wośćstarożytnejkulturyjapońskiej,któraprzetrwałaprocesmoderniz acji.Animizmstanowikluczdouzasadnieniawyjątkowościnarodui narzędziedokonstruowaniam o d e l u japońskiegospołeczeństwa ,którewopozycjidoZachoduwyraźnieumiesz-c z a naturęjako

fundamentalnączęśćkształtującą tospołeczeństwo.

Termin„animizm”wewspółczesnejJaponiiniejestużywanyw yłączniedoopi-

sywaniakonkretnegos y s t e m u wierzeń.Wykorzystywanyj e s t rów nieżw d y s ku r s i e a k a d e m i c k i m , jakoelementodróżniającynar odyispołeczeństwawoparciuoopozy-c j e binarne:natura–

kultura,cywilizacja–

dzikość.Najistotniejsząróżnicąjestto,żewJaponiijegoznaczeniezost ałozreinterpretowane.Prymitywnośćzaczętopostrze-

g a ć jakocechępozytywną,związanąbowiemzharmonijnymwspółżyci emspołeczeń-

st wa i przyrody,kt ó rem ia ło byćc ha r a kt e rystyczned la pi e rwot nychm ie sz ka ń c ówJaponiiokresuJōmon.Stądwjapońskiejliterat urzeprzedmiotutermin„animizm”s t a ł sięwyznacznikiemnaro dowejtożsamości,odróżniającymJaponięodZachodu( a n i m i z m / h a r m o n i a z przyrodą– monoteizm/walka zprzyrodą).

Bibliografia

BefuH.,HegemonyofHomogenity.AnAnthropologicalAnalysisof„Nih onjinron”,Mel-b o u r n e 2 0 0 1 .

Ben-Dasan I.,Nihonjin toYudayajin,Tōkyō 1970.

BerqueA.,Japan.Nature,ArtificeandJapaneseCulture,YelvertoftMan or1997.BlackerC.,TheCatalpaBow.AStudyofShamanisticPracticesin Japan,London1986.EisenstadtS.N.,TheJapaneseAttitudetoNature.

AFrameworkofBasicOntological

Conceptions[w:]AsianPerceptionsofNature:ACriticalApproach, ed.O.Bruun,

A. Kalland, Richmond 1995.

EisenstadtS. N.,JapaneseCivilization:AComparativeView,Chicago 1996.

EllenR.,ForestKnowledge,ForestTransition.PoliticalContingency, HistoricalEcology,andtheRenegotiationofNatureinCentralSera m[w:]EnvironmentalAnthropology.A HistoricalReader,ed. M.

R.Dove,C.Carpenter,Malden2008.

ForestandCivilization,ed.Y.Yasuda,NewDelhi2001.

GebhardtL.,JapansNeueSpiritualität,Wiesbaden20 01.HarrisonR.,Forests.TheShadowofCivilization,Ch icago1992.

HosoiY.T.,TheSacredTreeinJapanesePrehistory,,,HistoryofReligion s”1976,nr2.KallandA.,CultureinJapaneseNature[w:]AsianPerce ptionsofNature.ACritical

Approach,ed. O.Bruun,A. Kalland, Richmond 1995.

Kawai H.,Dreams,Myths andFairyTales inJapan,Einsiedeln 1995.

Kordzińska-

NawrockaI . , Nihonjinron,c z y l i d y s k u r s n a d t o ż s a m o ś c i ą narodowąwew s p ó ł c z e s n e j Japonii[ w : ] Orientw p o sz u ki w a n i u tożsamości,red.A. Bareja-Sta-rzyńska, M. M.

Dziekan,Warszawa 2015.

KurodaT.,ShintointheHistoryofJapaneseReligion,

„JournalofJapaneseStudies”1981,nr1.ManabeK.,BefuH.,JapaneseC ulturalIdentityAnEmpiricalInvestigationOfNihon-

jinron,„Japanstunden”1992, nr 4.

MartinezD.P.,Onthe„Nature”ofJapaneseCulture,or,IsThereaJapane seSenseofNatu-re?

[w:]ACompaniontotheAnthropologyofJapan,ed.J.Robertson,Malden 2007.MatsuyamaF.,Hajimeni[w:]Shizentoshintōbunka,t.1:Umi/y ama/kawa, ed.ShintōBunkakai,Tokyo 2009.

Morris-SuzukiT.,Re-

InventingJapan.Time,Space,Nation,NewYork1998.

NakamuraY.,Moritobunmeiokangaeru[w:] Shizentoshintōbu nka,t.2:Ki/hi/t s u c h i , ed.ShintōBunkakai,Tokyo 2009.

NaumannN.,YamanoKami–diejapanischeBerggottheit(TeilI),

„AsianFolkloreStudies”1964, nr 2.

OgawaM . , A CulturalH i s t o r y o f S c i e n c e Educationi n Japana n E picDescription[ w : ] Socio-

CulturalPerspectivesonScienceEducation.AnInternationalDial ogue,e d . W.W.Cobern, London 1998.

ProhlI.,Die„SpirituellenIntellektuellen”unddasNewAgeinJapan,Ha mburg2000.R a m b e l i F.,VegetalBuddhas.IdeologicalEJ!

ectsofJapaneseBuddhistDoctrinesonthe SalvationofInanimateBeings,Kyoto2001.

Sonoda M.,Shintō no sekai,Tokyo 1997.

SoperK.,What isNature?Culture,Politicsand theNon-

Human,Oxford1995.S z p o c i ń s k i A . , Miejsca pamięci (lieux de

mémoire), „TekstyDrugie” 2008, nr

4.TellenbachH.,KimuraB.,TheJapaneseConceptof„Nature”[w :]NatureinAsian

TraditionsofThought.EssaysinEnvironmentalPhilosophy,ed.J.B airdCallicott,

R.T.Ames, Albany 1989.

ThomasJ.A.,ReconfiguringModernity.ConceptsofNatureinJapane sePoliticalIde-ology,Berkeley2001.

Tsing A.,Friction.AnEthnography ofGlobal

Connection,Princeton 2005.UmeharaT.,Mori no shisō ga jinrui o sukuu,Tokyo 1995.

UmeharaT.,Animizumu saikō, „Nihon kenkyū” 1989, nr 1.

MASKA34/20

VandeWalleW.F.,Ka s a y a K . , Dodonaeusi n Japan.Translationa n d t h e S c i e n t i fi c Mind in theTokugawaPeriod, Leuven 2001.

Williams R.,Keywords. AVocabulary ofCulture and Society, Oxford 1983.YasudaY.,AnimismRenaissance,

„NichibunkenNewsletter”1990, nr 5.

YasudaY.,Isshinkyō no yami.Animizumu no fukken,Tokyo 2006.

Summary

Japaneseperceptionofforestsinworksofnihonjinronauthors

ThepaperpresentsuniqueJapaneseviewofforests,basedonthew ritingsofthreea u t h o r s : NakamuraYoichi,YasudaYoshinoriandU meharaTakeshi.Theirworksbe-longtonihonjinron–

discoursethatfocusesonissuesofJapanesenationalandcul- t u r a l identitybybuildingitonoppositionEast-WestandJapanese- Others.Deliber-

ating ontheconceptionanddefinitionofnaturederivedfromEast-

Westdichotomy,theauthorshowshowtheforestisperceivedasasite ofmemory(lieudemémoire).T h e mainpointofthetextisto

demonstratehowthementionedwritersseetheop-positionOrient- Occidentandhowtheycontrastthehistoryofforestsandreligiono f EuropeanandJapanesecivilizations.