do gospodarki zgodnej z założeniami polityki zero waste
Podsumowanie cyklu webinariów o niemarnowaniu żywności organizowanych
razem z Federacją Polskich Banków Żywności na przełomie października
i listopada 2020 roku.
Publikacja została sfinansowana ze środków otrzymanych z NIW-CRSO w ramach Programu Rozwoju Organizacji Obywatelskich na lata 2018-2030 PROO.
Fundacja na rzecz Wspierania Innowacji „R&D HUB”
ul. Mokotowska 1 00-640 Warszawa NIP: 9512495558
kontakt@fundacjardhub.pl
Fundacja na rzecz Wspiera- nia Innowacji „R&D HUB”
powstała, aby dostarczać pol- skiemu społeczeństwu m.in.
wiedzy na temat: polskiej żywności, modelu zachowa- nia jej bezpieczeństwa, spo- łecznych i gospodarczych konsekwencji wprowadzenia modelu nie marnotrawienia żywności, gospodarki obiegu zamkniętego czy zwiększenia konkurencyjności polskiego rolnictwa.
Staraniem Fundacji będzie, aby w perspektywie 4-5 lat obszary zainteresowań były rozbudowane w ramach współpracy z polskimi insty- tucjami badawczymi, organi- zacjami społecznymi, samo- rządowymi oraz rządowymi.
Spis treści
1. O Federacji Polskich Banków Żywności 1.1. Struktura i misja
1.2. Obszary działalności Banków Żywności 1.3. Efekty działalności Banków Żywności 2. Polityka zerowaste
3. Podsumowanie pierwszego webinarium 3.1. Wstęp
3.2. Zero waste – idea, postawy, strategie firm i fundacji 3.3. Zrównoważony rozwój / CSR
3.4. Klimat
3.5. Przyszłość. Zero waste 4.0
4. Podsumowanie drugiego webinarium 4.1. Wstęp
4.2. Skala marnowania mity i fakty
4.3. Szeroko zakrojone działania banków żywności na rzecz monitorowania marnowania 4.4. Nadmiar zakupów wyzwaniem w pandemii
4.5. Jaką rolę w podejściu zero waste pełni psychologia?
4.6. Ustawa o niemarnowaniu – o roli prawa we wzmacnianiu podejścia Zero Waste 4.7. Polska gościnność i obfitość na stole – szansa czy wyzwanie?
4.8. Branża gastronomiczna i dystrybutorzy żywności – czego jeszcze powinni się nauczyć?
4 4 5 7 7 8 8 9 10 11 12
12 12 14 14 16 17 18 18 18
1. O Federacji Polskich Banków Żywności
1.1. Struktura i misja
Rysunek 1. Struktura działalności banków żywności
Federację Polskich Banków Żywności tworzy 31 banków żywności działających na terenie całej Polski. Banki mają status organizacji pozarządowych o statusie stowarzyszenia lub fundacji.
Tworzą one razem związek stowarzyszeń o statusie OPP. Działają, opierając się na trzech podstawowych zasadach:
◆ zasada non-profit − działalność bez zysku realizowana poprzez bezpłatne pozyskiwanie i dystrybucję żywności,
◆ zasada kierowania żywności do potrzebujących poprzez organizacje charytatywne zajmujące się bezpośrednio dożywianiem,
Banki realizują swoją misję poprzez:
◆ identyfikację źródeł nadmiernej produkcji żywności,
◆ pozyskiwanie żywności, w tym produktów o krótkim terminie przydatności, tzw. artykułów niehandlowych, które są wciąż zdatne do spożycia,
◆ magazynowanie otrzymanych produktów, a także ich racjonalną dystrybucję na rzecz organizacji pomocowych,
◆ promowanie postaw przeciwdziałających utylizacji żywności lub jej marnowaniu.
1.2.Obszary działalności banków żywności
Rysunek 2. Rola banków żywności w łańcuchu dostaw
Działalność banków żywności możemy podzielić na trzy kluczowe obszary:
Pomoc żywnościowa – banki odbierają zagrożoną zmarnowaniem żywność od sieci handlowych lub producentów i dostarczają ją potrzebującym zanim minie termin jej ważności. Wyzwaniem wymagającym poniesienia znacznych kosztów i zaangażowania dużych zasobów jest koordynacja transportu i formalności. Wyspecjalizowana grupa logistyków z Biura Federacji, które znajduje się w Warszawie, ustala z bankami żywności, dokąd w Polsce trafi podarowana żywność i dopełnia formalności związanych z transportem.
Sztab w bardzo krótkim czasie jest w stanie skoordynować transport żywności, nawet wymagający specjalnych warunków chłodniczych. Banki żywności realizują także Program
Operacyjny Pomocy Żywnościowej. Jest on przeznaczony dla osób w najtrudniejszej sytuacji życiowej, których dochód nie przekracza określonego poziomu. Do korzystania z posiłków i paczek żywnościowych uprawnione są osoby zgłaszające się do ośrodków pomocy społecznej.
Za zarządzanie programem odpowiedzialne jest Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, za dystrybucję żywności − Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa. Co roku banki żywności organizują cyklicznie zbiórki żywności przed świętami Bożego Narodzenia i Wielkiej Nocy. To właśnie dzięki nim udaje się pozyskać kilkaset ton żywności.
Edukacja – edukowanie społeczeństwa na temat roli niemarnowania żywności w ochronie środowiska i odpowiedniego gospodarowania żywnością jest drugim nadrzędnym celem działalności banków żywności. W ostatnich latach zrealizowano liczne projekty edukacyjne w skali ogólnopolskiej pod patronatem biznesu m.in.: „EkoMisja”, „Kulinarnie Mocni”,
„Finansowo silni”, czy „Od uprawy do potrawy”. Beneficjentami są uczniowie szkół, konsumenci, podopieczni placówek pomocowych oraz edukatorzy. Cyklicznym wydarzeniem przyciągającym uwagę mediów jest organizowany corocznie 16 października, pod strategicznym patronatem LIDL– Światowy Dzień Żywności.
Badania i rozwój – banki żywności jako jedyna organizacja pozarządowa w Polsce przeprowadzają zaawansowane badania nad skalą i przyczynami marnotrawstwa. Kluczowym projektem badawczym jest Program Racjonalizacji Odpadów i Marnotrawstwa – PROM realizowany we współpracy z Instytutem Ochrony Środowiska, Krajowym Ośrodkiem Wsparcia Rolnictwa, Polskim Towarzystwem Technologów Żywności oraz Szkołą Główną Gospodarstwa Wiejskiego. Wśród głównych celów projektu znajdują się:
◆ oszacowanie skali marnowanej żywności w Polsce,
◆ wzmocnienie instytucji publicznych w zarządzaniu polityką publiczną co do ograniczenia marnotrawstwa żywności,
◆ opracowanie systemu monitorowania marnowanej żywności w Polsce na potrzeby sprawozdawczości krajowej i unijnej,
◆ identyfikacja najlepszych metod redukcji marnotrawstwa w sektorze przemysłowym, gastronomicznym oraz wśród konsumentów,
◆ opracowanie strategii ograniczania strat i marnotrawstwa żywności w Polsce,
◆ wdrożenie systemu monitorowania redystrybucji żywności dla potrzebujących.
Wyniki badań zostały szerzej omówione na drugim panelu webinariów, podsumowanym w poniższej części raportu. Dzięki zaawansowanym badaniom nad przyczynami zjawiska marnotrawstwa, banki żywności planują przeprowadzenie kampanii społecznych i edukacyjnych odpowiadających na konkretne potrzeby otoczenia. Dodatkowo, opracowane narzędzia badawcze odgrywają kluczową rolę w wywiązaniu się z obowiązków sprawozdawczych nt.
marnotrawstwa wobec Unii Europejskiej oraz wytycznych ONZ co do redukcji marnowanej żywności o 30% do 2025 r. oraz o 50% do 2030 r.
Poza strategiczną działalnością, organizacja angażuje się również w działania ustawodawcze wspierające założenia polityki zero waste. Banki żywności przyczyniły się m.in. do wprowadzenia w życie Ustawy o niemarnowaniu żywności, która obowiązuje od marca 2020 r. i nakłada na sieci handlowe obowiązek zmniejszenia ilości utylizowanych produktów żywnościowych.
1.3.Efekty działalności banków żywności
Od początku istnienia organizacji, tj. już od ponad 20 lat, banki żywności zasłużyły się w niwelowaniu dysproporcji w ilości posiadanej żywności pomiędzy gospodarstwami domowymi i wypełniły lukę w przeciwdziałaniu niedożywieniu i marnotrawstwu. Każdego roku banki żywności wspierają ok. 1,6 mln osób dotkniętych największym ubóstwem. Ilość żywności przekazanej na rzecz potrzebujących oscyluje w granicach kilkudziesięciu tysięcy ton.
Pozyskana żywność trafia do ok. 3 300 organizacji i instytucji społecznych: jadłodajni, świetlic środowiskowych, noclegowni i domów dla bezdomnych, ośrodków wychowawczych, hospicjów, ośrodków wsparcia dla kobiet samotnie wychowujących dzieci, domów dziecka oraz innych instytucji zajmujących się pomocą osobom potrzebującym. Wśród podarowanych i jednocześnie ocalonych przed zmarnowaniem produktów znajdują się: owoce i warzywa, ryż, makaron, napoje, mleko, sery, pieczywo oraz słodycze. Pomoc banków żywności odgrywa też strategiczną rolę w łagodzeniu skutków kryzysu epidemiologicznego i ekonomicznego, który w 2020 r.
dotkliwie odbił się na kondycji finansowej tysięcy gospodarstw domowych. Do zwiększonej liczby utraconych miejsc pracy dokładają się rosnące ceny żywności. Warto przy tym zauważyć, że zgodnie z danymi GUS ceny żywności są nadal w trendzie wzrostowym. W październiku odnotowano wzrost cen na poziomie 2,5%1.
1Źródło: https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ceny-handel/wskazniki-cen/wskazniki-cen-towarow-i-uslug- konsumpcyjnych-w-pazdzierniku-2020-roku,2,108.html
2. Polityka zero waste
Jednym z kluczowych trendów we współczesnej gospodarce i biznesie jest zrównoważony rozwój, oparty na uwzględnieniu potrzeb przyszłych pokoleń i na trzech filarach: społeczeństwo, gospodarka oraz środowisko. Oprócz powstających w ramach polityki zrównoważonego rozwoju licznych norm zacieśnia się współpracę między rządem a przedstawicielami biznesu, którzy w dużym stopniu oddziałują na środowisko i społeczeństwo. Jednym z obszarów łączących sektor rządowy z sektorem biznesu oraz konsumentów jest polityka zero waste (zero odpadów). Jej głównym celem jest reorganizacja cyklu życia zasobów, tak aby wszystkie produkty mogły być ponownie wykorzystane. Istotnym założeniem polityki redukcji odpadów w gospodarce jest również projektowanie produktów i procesów tak, by zminimalizować toksyczność odpadów, umożliwić odnawianie zasobów naturalnych oraz zahamować spalanie i składowanie odpadów. Efektywne wdrożenie polityki zero waste na poziomie przedsiębiorstw wymaga działań na kilku etapach, najważniejsze z nich to:
◆ ustalenie w jakim stopniu w przedsiębiorstwie stosuje się metodę recyklingu;
◆ przeprowadzenie audytu, analiza sytuacji i zaplanowanie dalszego postępowania;
◆ edukacja pracowników w zakresie rozpoznawania zdatności rzeczy do ponownego użytku;
◆ przeanalizowanie źródeł produkcji odpadów
Aby zapewnić ekologiczną produkcję w danym przedsiębiorstwie i uzyskać związane z nią oszczędności, niezbędne jest ograniczenie powstawania odpadów na wszystkich etapach produkcji. Powyższe wytyczne stanowią podstawę przyszłej współpracy banków żywności, instytucji rządowych oraz przedsiębiorstw w odniesieniu do przeciwdziałania marnotrawstwu
żywności. Ich praktyczna implementacja w polskiej gospodarce stanowiła wiodący temat cyklu webinariów podsumowanych w niniejszym raporcie.
3. Podsumowanie pierwszego webinarium
3.1. Wstęp
Część pierwsza cyklu webinariów odbyła się 16 października 2020 r. podczas Światowego Dnia Żywności. Dyskusja poświęcona była polityce zero waste i wdrażanych na jej podstawie zarówno krajowych, jak i międzynarodowych normach, powszechnie dostępnym sposobom ochrony środowiska, roli społecznej odpowiedzialności biznesu w transformacji gospodarki, a także potencjałowi innowacji technologicznych w ochronie środowiska.
Jako prelegenci pierwszego webinarium wystąpili:
◆ Virginia Little, założycielka firmy Little Greenfinity,
◆ Katarzyna Grudzień, koordynatorka projektów, Fundacja Veolia Polska
◆ Karolina Woźniak, przedstawicielka firmy To Good To Go, jednego ze wschodzących liderów przeciwdziałania marnotrawstwu żywności w sektorze biznesu.
Moderatorem spotkania był prezes Federacji Polskich Banków Żywności– Marek Borowski Partnerzy wydarzenia to: Federacja Polskich Banków Żywności, Program Rozwoju Organizacji Obywatelskich 2018−2013, Instytut Promocji Gospodarki, Narodowy Instytut Wolności oraz Fundacja na rzecz Wspierania Innowacji R&D HUB.
3.2. Zero waste – idea, postawy, strategie firm i fundacji
Współczesna gospodarka światowa bazuje w dużej mierze na modelu gospodarki linearnej, w ramach którego produkty są wytwarzane, konsumowane i wyrzucane na składowiska.
Wymaga to ciągłej eksploatacji surowców, których zasoby stopniowo się kurczą.
Odpowiedzią na to wyzwanie jest przejście przedsiębiorstw na model cyrkularny, który polega na efektywnym wykorzystaniu zasobów. Gospodarka obiegu zamkniętego pozwala na szukanie optymalnych rozwiązań w zakresie m.in. procesów produkcji czy ponownego użycia i przynosi znaczne korzyści biznesowe, społeczne i środowiskowe. Pokazują to szacunki Komisji Europejskiej np. dotyczące zużytych telefonów komórkowych. Przy zebraniu 95% tych produktów z rynku, na samych tylko materiałach udałoby się zyskać 1 mld euro.
Zero waste w tłumaczeniu z języka angielskiego na język polski znaczy „zero marnotrawstwa”,
„niemarnowanie”, „zero śmieci” lub „zero odpadów”. Jest to styl życia polegający na ograniczeniu odpadów w swoim życiu do minimum.
Zasady zero waste to tzw. zasada 5R, czyli: Refuse (odmawiaj), Reduce (ograniczaj), Reuse (używaj ponownie), Recycle (przetwarzaj/odzyskuj), Rot (kompostuj). Niektórzy dodają do tego szóstą zasadę, czyli Repair (reperuj, naprawiaj).
Virginia Little, założycielka firmy Little Greenfinity, uważa, że w Polsce rozwija się idea zero waste. Zrównoważony rozwój i zero waste jest obecny szczególnie w prasie. Konsumenci są coraz bardziej świadomie robią zakupy i konsumują w sposób odpowiedzialny.
Katarzyna Grudzień, koordynatorka projektów, Fundacja Veolia Polska, podkreśla, że fundacje i korporacje dostrzegają rosnący problem „marnowania”. Veolia Polska przeszczepiła na grunt polski w ubiegłym roku ideę kawiarenek naprawczych (sama idea rozpoczęta w 2009 r.
w Holandii). Jest to przykład zamykania obiegu, wdrażania zero waste. Kawiarenki naprawcze to miejsca w których można naprawić jakieś rzeczy (dać im nowe życie) albo nauczyć się ich naprawiania. Przy okazji idea kawiarenek naprawczych łączy pokolenia, buduje relacje społeczne.
Karolina Woźniak, przedstawicielka firmy To Good To Go, na pytanie: Jak na co dzień może pomóc technologia? odpowiada: Technologia jest łatwo dostępna dla młodego pokolenia, jest to kanał mocno integralny. Aplikacja TGTG pomaga ratować jedzenie przed zmarnowaniem. Start upy to często miejsca powstałe na bazie idei, które chcą zmieniać swoje otoczenie. Dzięki aplikacji można edukować. Dodatkowo technologia może łączyć pokolenia: wnuczka z dziadkiem.
Obecnie technologie pomagają w bliższych kontaktach między ludźmi. Szczególnie widać to teraz, w okresie pandemii.
3.3. Zrównoważony rozwój / CSR
193 państw członkowskich Organizacji Narodów Zjednoczonych osiągnęło porozumienie w sprawie dokumentu końcowego nowej agendy zrównoważonego rozwoju zatytułowanej
„Przekształcanie naszego świata: Agenda na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju – 2030”, która zawiera 17 celów (i 169 zadań).
W 2009 r. na GPW powstał Respect Index, pierwszy w Europie Środkowo-Wschodniej indeks spółek odpowiedzialnych. Notowany jest on do dzisiaj. W skład Respect Index, w wyniku weryfikacji stopnia spełnienia przyjętych kryteriów, wchodzą każdorazowo wyłącznie spółki giełdowe działające zgodnie z najlepszymi standardami zarządzania w zakresie ładu korporacyjnego (corporate governance), ładu informacyjnego i relacji z inwestorami, a także w obszarach czynników ekologicznych, społecznych i pracowniczych.
W Polsce w październiku odbyła się 8. edycja Targów CSR, największego w Polsce wydarzenia o odpowiedzialnym biznesie i zrównoważonym rozwoju. Udział wzięło 57 wystawców, a targi odwiedziło 3500 widzów.
Virginia Little uważa, że Polacy coraz więcej wiedzą o CSR. Jednak są to bardziej osoby pracujące w dużych przedsiębiorstwach, mieszkańcy miast. Młode pokolenie chce pracować w firmach, które realizują programy CSR. Obecnie CSR bardziej utożsamia się z przekazem, że jest to wsparcie fundacji. W Polsce jednak wciąż za mało mówimy, iż CSR stanowi wartość dla firmy.
W 2017 firma Veolia przystąpiła do partnerstwa na rzecz CSR i od tego czasu realizuje cele zrównoważonego rozwoju. Pomaga kobietom w budowie kompetencji liderskich.
Fundacja Veolia ma 4 cele strategiczne:
◆ edukacja,
◆ dbałość o bioróżnorodność
◆ zrównoważone miasta i społeczności,
◆ budowanie partnerstw.
W TGTG pomysł oparty jest na koncepcji zrównoważonego rozwoju. Firma służy rozwiązaniu problemu „jak najmniej wyrzucanego jedzenia”.
Większość firm, które realizuje CSR, traktuje te działania jako wpisane w swoje działania, a nie tylko PR-owe. Przykładami są: firma telekomunikacyjna, która prowadzi działania na rzecz włączenia cyfrowego (chroni przed niebezpieczeństwem w Internecie), fundacja banku, która edukuje w zakresie ekonomicznym, fundacja Veolia zaś przeciwdziała zmianom klimatycznym.
3.4. Klimat
Każdy z nas może przyczynić się do powstrzymania lub przynajmniej ograniczenia zmian klimatu. Działania te nie wymagają ani eksperckiej wiedzy, ani dużej ilości czasu czy pieniędzy, wystarczy, że przy podejmowaniu codziennych decyzji będziemy kierowali się troską o środowisko naturalne. Przykładami dbania o klimat są:
Zmniejszenie zużycia energii – zarówno w domu jak i w pracy. Jest to możliwe dzięki wyborowi urządzeń energooszczędnych (oznaczone symbolem A, A+, A++), z termostatami i wyłącznikami zegarowymi.
Oszczędzanie wody – trzeba pamiętać o zakręcaniu kranu (także w trakcie mycia zębów) czy zainstalować perlator, który zwiększając optycznie wielkość strumienia wody, pomaga zmniejszyć zużycie.
Oszczędzanie papieru – dzięki drukowaniu dwustronnemu czy zbiórce makulatury, ponieważ 1 tona makulatury, to 17 uratowanych drzew.
Usprawnienie transportu – korzystanie z transportu publicznego czy coraz bardziej popularnego ekonomicznego stylu jazdy samochodem (eco-driving) przyczynią się do ograniczenia emisji w transporcie.
Bycie świadomym konsumentem – używanie toreb wielokrotnego użytku, ograniczenie zużycia jednorazowych opakowań, kupowanie produktów wykonanych z surowców wtórnych, unikanie kupowania nadmiaru żywności i innych produktów nie tylko zmniejszy ilość odpadów, ale też ilość energii potrzebnej do wytworzenia tego, co konsumujemy.
Kupowanie produktów lokalnych – znaczna ilość energii potrzebnej, aby dany produkt (np.
owoc) znalazł się na naszym talerzu pochodzi z transportu; kupując produkty lokalne, mini- malizujemy ten koszt.
Virginia Little uważa, że należy wdrażać zasady zero waste w codziennym życiu, dobre praktyki, które przyczyniają się do rozwijania świadomości na ten temat. Przeciwdziałanie zmianom klimatu powinno się odbywać na 3 poziomach: transport, rolnictwo i energia, np. poprzez redukcję ilości marnowanej żywności, korzystanie z ekotransportu.
Veolia stawia sobie za cel bycie firmą referencyjną dla całego sektora w aspekcie hasła
„odnawiania zasobów świata”. Stosuje więc odpowiednie technologie, np. ponowne wprowadzenie do obiegu wody z procesów przemysłowych. Ponadto prowadzi projekty, takie jak: edukacja społeczeństwa w zakresie recyklingu (w Indonezji), odzyskiwanie pierwiastków cennych (np. palladu) z kurzu i spalin samochodowych (w Wielkiej Brytanii), produkcja biogazu i nawozów wspólnie z siecią supermarketów i restauracji (we Francji).
3.5. Przyszłość. Zero waste 4.0.
Dla rozwoju zero waste 4.0 jest potrzebna współpraca między konsumentem, producentem i władzą. Ważne, żeby nie produkować coraz więcej, ale naprawiać to, co mamy.
Veolia realizuje różne projekty angażujące pracowników w obszar zero waste, np. ekogrywalizacja, której celem jest zbieranie ekouczynków. W ten sposób firma chce propagować wiedzę o ekożyciu.
Technologia jest szansą na poprawę jutra, ale powinno się podchodzić do niej rozsądnie.
Technologia pcha nas do przodu (np. elektryczne autobusy), z drugiej strony generuje dużą ilość elektrośmieci.
4. Podsumowanie drugiego webinarium
4.1. Wstęp
23 listopada odbyła się część II cyklu webinariów zorganizowana przez Bank Żywności w Olsztynie i Bank Żywności w Szczecinie. Została ona poświęcona omówieniu faktów i mitów nt. skali marnowanej żywności, zaawansowanym działaniom banków żywności dążącym do wypracowania narzędzi monitorowania zarówno marnowania, jak
i redystrybucji pozyskanej żywności na cele społeczne. Ponadto, w drugiej części debaty skoncentrowano się na wyzwaniach związanych z redukowaniem negatywnych nawyków konsumenckich oraz zmianami w gospodarowaniu żywnością wywołanych pandemią.
Spotkanie poprowadził Józef Borowski – prezes Banku Żywności w Szczecinie, a prelegentami wydarzenia byli:
◆ Marek Borowski – prezes Federacji Polskich Banków Żywności,
◆ Jolanta Markiewicz – specjalistka ds. niemarnowania i edukacji w tym zakresie z Banku Żywności w Olsztynie,
◆ Justyna Kiersznicka – specjalistka z zakresu dietetyki i treningu personalnego z firmy Mediklinika,
◆ Joanna Ciszczoń – specjalistka z zakresu dietetyki, od 20 lat dyplomowana instruktorka fitness, dwukrotna mistrzyni Polski, mistrzyni świata w show dance, szkoleniowiec i wykładowczyni na kursach instruktorskich.
Gośćmi specjalnymi debaty były Iwona Klimowicz, Magdalena Szymańska z Regionalnego Ośrodka Pomocy Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Zachodniopomorskiego oraz Marta Giezek – przedstawicielka Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Szczecinie.
4.2. Skala marnowania − mity i fakty
W UE mieszka 446 mln ludzi, a skala marnowania jest szacowana na 88 mln ton. Posługując się statystyką potwierdzoną przez Polski Instytut Żywności i Polskie Towarzystwo Technologów Żyw- ności, mówiącą, że 0,5 kg żywności wystarczy na przyrządzenie posiłku, możemy wywnioskować, że marnujemy w UE rocznie ok. 176 mld pełnych talerzy jedzenia! Jeden mieszkaniec Eu- ropy spożywa szacunkowo tonę żywności rocznie. Żywność zmarnowana w skali całej Unii Europejskiej wystarczyłaby zatem na wyżywienie przez rok ok. 88–100 mln Europejczyków lub na zapewnienie pożywienia obywatelom kraju jak np. Malta na ok. 200 lat. Analizu- jąc zjawisko z perspektywy globalnej, na świecie ok. 800 mln ludzi cierpi z powodu głodu, w tym samym czasie 1,6 mld ton żywności zdatnej do spożycia ulega degradacji. Rozwiązania dążące do opracowania rzetelnych narzędzi pomiaru skali marnowania są także istotne z uwagi na obowiązek sprawozdawczy nałożony na kraje członkowskie Unii Europejskiej.
Główne wytyczne międzynarodowe w tym zakresie to: zalecenia Parlamentu Europejskiego co do wprowadzenia gospodarki obiegu zamkniętego, a także strategia ONZ 2030, zgodnie z którą w ciągu najbliższej dekady skala marnowanej żywności powinna spaść o połowę.
W odniesieniu do Polski od kilkunastu lat powszechnie posługujemy się oszacowaną przez EUROSTAT w 2006 r. przeciętną roczną ilością marnowanej w Polsce żywności, tj. 9 mln ton. Wokół powyższej statystyki narosło wiele wątpliwości i kontrowersji, w dużej mierze z powodu nieznanej i niedostępnej metodologii obliczeń. Przypuszczalnie opierała się ona na danych krajów rozwijających się i wchodzących do Unii Europejskiej. W 2018 r. Federacja Polskich Banków Żywności jako lider rozpoczęła realizację projektu PROM, który w końcu po 12 latach od ostatnich danych (Eurostat 2006) urealnił dane na temat niemarnowania żywności w Polsce na wszystkich etapach łańcucha „od pola do stołu”.
4.3. Szeroko zakrojone działania banków żywności na rzecz monitorowania marnowania Bardzo istotny wkład w monitorowanie i pomiar marnowanej w Polsce żywności wniosła w ostatnim czasie Federacja Polskich Banków Żywności, realizując program badawczy PROM (Program racjonalizacji strat i ograniczania marnotrawstwa żywności) we współpracy z Instytutem Ochrony Środowiska, Krajowym Ośrodkiem Wsparcia Rolnictwa, Szkołą Główną Gospodarstwa Wiejskiego oraz Polskim Towarzystwem Technologów Żywności.
Najciekawszymi wynikami podzielił się z uczestnikami debaty prezes Federacji Polskich Banków Żywności – Marek Borowski. W porównaniu do ogólnych danych EUROSTAT-u, w ramach projektu badawczego PROM zbadano skalę marnowania żywności w poszczególnych fazach życia produktu: produkcji pierwotnej, przetwórstwa oraz konsumpcji w odniesieniu do kluczowych kategorii żywności. Wyniki projektu są adresowane zarówno do otoczenia, jak i do organów administracji rządowej, mediów oraz instytucji unijnych i rządowych.
Na którym etapie występuje najmniejsze, a na którym największe marnotrawstwo? Okazuje się, że najmniejszy udział w marnowaniu ma sektor handlowy (0,5 mln ton zmarnowanego jedzenia), natomiast największa odpowiedzialność spoczywa na konsumentach (aż 2 mln ton zmarnowanej żywności). Wyniki badań wskazały również, że już na etapie produkcji pierwotnej marnuje się ok. 800 tys. ton zasobów żywności. W fazie przetwórstwa najmocniej cierpią artykuły cukierniczo-piekarnicze oraz mięsne. Wobec wyzwania o tak ogromnej skali,
Federacja Polskich Banków Żywności podkreśla rolę ogólnopolskich kampanii edukacyjnych.
Prezes Marek Borowski wymienił również dwa dodatkowe projekty planowane do uruchomienia w najbliższej przyszłości: minigiełda dla firm – potencjalnych darczyńców żywności, a także projekt MOST ukierunkowany na identyfikację ogniwa łańcucha produkcyjnego najmocniej przyczyniającego się do marnotrawstwa. Cel to wesprzeć zaangażowane do projektu przedsiębiorstwa w identyfikacji obszarów produkcji, w największym stopniu przyczyniających się do marnowania żywności.
Powołując się na wyniki projektu PROM pokazano, że ponad 70% osób przyznaje się do wyrzucania gotowych posiłków, ok. 63% Polaków wyrzuca wędliny, napoje mleczne oraz owoce i warzywa z powodu zepsucia. Aż 42% konsumentów przyznaje się do przeoczenia terminu ważności jako przyczyny wyrzucenia jedzenia na śmietnik. Odpowiednie ustawienie produktów w meblach kuchennych okazało się być wyzwaniem dla 60% badanych.
Jedynie 31,3% naszego społeczeństwa przyznaje, że regularnie układa produkty w szafce/
lodówce, uwzględniając ich daty ważności, tj. najbliżej drzwi te produkty, które tę datę mają najkrótszą (FIFO first in − first out, czyli „pierwsze weszło − pierwsze wyszło”).
Co najczęściej wyrzucamy? Okazuje się, że są to kolejno: pieczywo (62,9%), świeże owoce (57,4%), nietrwałe warzywa (56,5%), wędliny (51,6%) i napoje mleczne (47,3%).
Tabela 1. Wyniki badań PROM na etapie produkcji pierwotnej
Tabela 2. Wyniki badań PROM na etapie przetwórstwa
W odpowiedzi na pytanie, co możemy zrobić, żeby zmniejszyć tak zatrważającą skalę marnowania, reprezentantka poradni dietetycznej Mała Kaloria twierdzi, że planowanie zakupów pozostaje nadal piętą Achillesa klientów. Niestety to mniejszość, a nie większość zagląda przed wizytą w sklepie do szafek czy lodówki. Jak zauważa Joanna Ciszczoń dużą rolę odgrywa tu pęd, w jakim żyjemy. Planowanie, choć może wydawać się łatwe dla specjalisty, jest bardzo trudne do wdrożenia przez osobę początkującą. Jednym z rozwiązań, jakie Mała Kaloria proponuje klientom, jest zawieszanie kartki na lodówce i notowanie na bieżąco, gdy zauważą, że czegoś brak.
Prelegentka podkreśla również wagę nauki od podstaw. To, co wydaje się najłatwiejsze, niekiedy okazuje się najtrudniejsze i to właśnie na tym polu – całkowitych podstaw w dysponowaniu jedzeniem, powinniśmy się skupić. Usługi dietetyków nabierają przy tym podwójnej wagi.
Justyna Kierszniczka z Medikliniki stara się przygotowywać dla klientów jadłospis, w którym korzystają z tego samego dnia przez 2−3 dni. Układając posiłki, układa również listę zakupów dla podopiecznych. Zmniejsza to prawdopodobieństwo, że w koszyku jakiś produkt znajdzie się spontanicznie. Wiele osób jest zaskoczonych tym, jak w wyniku ustalonej diety zwiększyły się ich oszczędności, tym bardziej, że istnieje w otoczeniu przeświadczenie, że dieta jest kosztowna.
4.4. Nadmiar zakupów wyzwaniem w pandemii
Bardzo interesujące dane dostarczyły wyniki badań zarówno projektu PROM, jak i wykonanych przez Federację Polskich Banków Żywności we współpracy z firmą McCormick badań nt. zmiany nawyków Polaków w gospodarowaniu żywnością na skutek pandemii. Kryzys epidemiologiczny wywołał zarówno pozytywne, jak i negatywne postawy w konsumpcji żywności. Aż 82%
Polaków robi zakupy rzadziej niż przed pandemią, z kolei do większych zakupów w porównaniu do okresu sprzed kryzysu przyznało się 52% respondentów. Z jednej strony, u jednej czwartej rodaków zwiększyła się chęć do gotowania i eksperymentowania kulinarnego. Z drugiej jednak, odsetek osób robiących zbyt duże zakupy i tym samym marnujących zakupione produkty zwiększył się z 19% przed pandemią do 29% w okresie jej trwania. W trakcie debaty wywiązała się polemika, czy ma to związek z tendencją do robienia zapasów przy rzadkich zakupach, preferowaną szczególnie przez starsze pokolenie.
Przedstawicielka Medikliniki uważa, że bardzo ciężko jest walczyć ze strachem konsumentów, szczególnie seniorów, przed pustką w zamrażarce czy lodówce. Sensowne rozwiązanie widzi w stawianiu na kompromis. Produkty, które długo możemy przechowywać, np. soczewica, kasze, mięso do zamrożenia czy ryż, możemy kupić na zapas, jednak zdecydowanie odradza robienie tego samego w odniesieniu do produktów o krótkim terminie ważności, jak nabiał.
Jolanta Markiewicz z Banku Żywności w Olsztynie zaznacza rolę edukacji konsumentów i uzmysłowienia im, że podyktowane lękiem nadmierne zapasy przynoszą środowisku więcej szkód, aniżeli korzyści.
Szczegółowe wyniki badań nad zmianą nawyków konsumentów w pandemii prezentują poniższe diagramy.
Diagram 1. Częstotliwość robienia zakupów
(Gwiazdką oznaczono badanych, którzy zmienili nawyki zakupowe)
Diagram 2. Wielkość robienia zakupów
4.5. .Jaką rolę w podejściu zero waste pełni psychologia?
To, co wynosimy z rodzinnego domu, ma ogromny wpływ na organizację w życiu dorosłym - wniosek ten nasunął się wszystkim prelegentom zgromadzonym w ramach debaty. Powoduje to, że trudno oczekiwać zmiany nawyków z dnia na dzień. To długotrwały proces, a najważniejszym jest stopniowy postęp, nawet jeśli realizowany w małych krokach.
Joanna Ciszczoń uważa, że innowacyjnym podejściem jest zaangażowanie w procesie zmiany nawyków planowania zakupów i jedzenia nie tylko dietetyków, ale również psychologów.
Niechęć do zakupu warzyw i owoców wyglądających nieestetycznie (występująca aż u połowy Polaków) jest również w dużej mierze skutkiem lokowania poczucia bezpieczeństwa w czystości i nieskazitelnym wyglądzie produktów.
Nie wszystko złoto co się świeci – zdaniem Justyny Kiersznickiej wyzwaniem dla dietetyków oraz psychologów jest uświadomienie konsumentom tej prawdy w odniesieniu do nabywanych produktów. Jest to bardzo ważne dla zdrowia Polaków, ponieważ warzywa i owoce wyglądające na idealnie proporcjonalnie i czyste najczęściej są wynikiem ich styczności ze szkodliwymi chemikaliami. Pani Jolanta Markiewicz z Banku Żywności w Olsztynie podzieliła się wątpliwościami osób transportujących żywność do organizacji pomocowych. Wiele z nich potrzebuje pomocy w podjęciu decyzji, czy nieestetyczny produkt uwzględnić w dostawie.
Na te wątpliwości na bieżąco odpowiada.
4.6. Ustawa o niemarnowaniu – o roli prawa we wzmacnianiu podejścia zero waste
Kontrowersyjnym punktem dyskusji stała się rola prawa we wzmacnianiu podejścia zero waste w społeczeństwie. Z jednej strony Ustawa o niemarnowaniu zmobilizowała wiele sieci handlowych do większej troski o żywność zagrożoną utylizacją. Z drugiej jednak prelegenci postawili pytanie, czy bardziej efektywnym rozwiązaniem nie byłyby nagrody za wdrażanie rozwiązań na rzecz niemarnowania po stronie biznesu, zamiast kar za ich niestosowanie.
Poza ustawami wspierającymi założenia polityki zero waste, jest też wiele przykładów na negatywny wpływ przepisów na jej realizację. Justyna Kiersznicka wskazuje, że ma to miejsce m.in. w sklepikach szkolnych, gdzie wytyczne sanitarne nakazują pozbyć się niesprzedanej żywności, zamiast wykorzystać szanse na jej alternatywne zagospodarowanie.
4.7. Polska gościnność i obfitość na stole – szansa czy wyzwanie?
Polacy są znani z kultury gościnności i nadmiaru poczęstunków na stole. Choć jedni widzą w tym jedynie ryzyko, drudzy dostrzegają również szansę. Co prawda w pandemii jest to utrudnione, ale jeżeli wiemy, że nie jesteśmy w stanie samodzielnie spożyć określonej puli produktów do upływu terminu ważności, warto na ich bazie przyrządzić smaczne posiłki, do których konsumpcji można zaprosić znajomych z najbliższego otoczenia – zachęca reprezentantka pracownik dietetycznej Mała Kaloria. Jako szerszy przykład gościnności Joanna Ciszczoń przytoczyła akcję jednego z lokalnych sklepów, który udostępniał w koszu pod sklepem, na rzecz lokalnej społeczności, zbliżające się do upływu terminu ważności i niesprzedane produkty. Okazało się, że cieszyły się one ogromnym zainteresowaniem, gdy były darmowe.
Nowymi właścicielami były nie tylko osoby objęte skrajnym ubóstwem, ale ogromna liczba mieszkańców o zadowalających zarobkach.
Z marchewki lub pietruszki po rosole można zrobić bardzo smaczną pastę na kanapki – zdaniem Justyny Kiersznickiej z Medikliniki warto promować wśród bliskich i przyjaciół nietuzinkowe przekąski z powszechnie znanych składników.
4.8. Branża gastronomiczna i dystrybutorzy żywności– czego jeszcze powinni się nauczyć?
Choć głównego źródła marnotrawstwa należy upatrywać w niekorzystnych nawykach konsumentów, do zjawiska przyczyniają się również restauracje oraz dystrybutorzy żywności niepewni, które produkty powinni, a które nie, klasyfikować do dostawy.
Jeśli chodzi o pierwszą kwestię, eksperci są zgodni co do tego, że restauratorzy powinni zachęcać klientów do pakowania niezjedzonej części posiłku i zabierania do domu. Trudniejszym, choć bardzo sensownym, rozwiązaniem przytoczonym przez prelegenta z Medikliniki jest prezentowanie w menu zróżnicowanych porcji tego samego dania, przykładowo odmienną dla mężczyzny, a odmienną dla kobiety, która co do zasady potrzebuje do nasycenia dania o mniejszej objętości.
