Wina jako motyw uzyskania Bożej pomocy w psalmach suplikacji

Po z n a ń s k i e St u d i a Te o l o g i c z n e T o m 21

,

JANUSZ NAWROT

U niw ersytet im. A dam a M ickiew icza W ydział T eologiczny

Wina jako motyw uzyskania Bożej pomocy w psalmach suplikacji

Guilt as a Motive for Obtaining God's Help in Ps.ilms of Supplication

W K siędze Psalm ów odnaleźć m ożna liczne sposoby zaskarbiania sobie Bożej pom ocy w trudnych sytuacjach życiow ych przeżyw anych przez Psalm istę. P ojaw ia­ j ą się one w zasadzie jed y n ie w psalm ach suplikacyjnych, poniew aż te ze swej natu­ ry zaw ierają m otyw w zyw ania o p o m o c1. W szystkie pow yżej w ypisane psalm y nale­ żą do grupy psalm ów indyw idualnych, podczas gdy K sięga zaw iera jeszcze tzw. p sal­ m y suplikacji w spólnotow ej, recytow anych z okazji nieszczęść czy klęsk dotykających całą społeczność2. P salm y suplikacyjne stanow ią najobszerniejszą gru­ pę teksów m odlitew nych w całej K siędze, lecz nie w szystkie zaw ierają interesujący nas m otyw winy. O tóż te, w których on w ystępuje są następujące: Ps 38,4-6.19; 39,9; 41,5; 51,3-7.11; 69,6; 130,3 oraz 143,2. N a w stępie w arto zw łaszcza prześledzić słow nictw o biblijne w obu om aw ianych tem atach. Pozw oli to pogrupow ać p oszcze­ gólne cytaty w odpow iednich kategoriach. Z racji znacznej zaw artości treściow ej om aw ianych tekstów , m ateriał badaw czy zostanie podzielony n a dw ie części i tak przedstaw iony w kolejnych num erach „Poznańskich Studiów Teologicznych” . C o do słow nictw a, przedstaw ia się to następująco:

1 W kategorii tzw. psalmów suplikacji indywidualnej zaliczają się do nich następujące: Ps 6, 7, 13,17, 22, 26,27, 28, 31, 35, 38, 39, 41, 42, 43, 51, 54, 55, 56, 57, 59, 61, 64, 69, 70, 71, 86, 88, 102, 109, 120, 130, 140, 141, 142, 143. Dołączyć do nich należy tzw. psalm y ufności, zaw ierające także część suplikacyjną (Ps 3, 11, 16, 23, 62, 131), por. W. H arrington, N ouvelle introduction à la

Bible, s. 477. Dziś jednak nie zalicza się do nich Ps 25, chociaż egzegeci nie są zgodni co do cha­

rakteru tego psalmu. Posiada strukturę akrostyczną, zaś treścią przypom ina psalm dydaktyczny o wierności przym ierzu z Bogiem, por. BT, s. 588. Podobnie lam entacją w sensie ścisłym nie jest Ps 5. Zalicza się go do gatunku prośby w obliczu działań wroga, por. H.-J. Kraus, Psalm s 1-59, s. 153, 319.

xęn, „grzeszyć, błądzić, zaw inić nie osiągnąć” : Ps 41,5; 5 1 ,6 ’; in n w , „czynić zło” : Ps 51,6;

xęn, „grzech” : Ps 51,7.11;

ra s , „bunt, przestępstw o, zbrodnia, w ina, grzech” : Ps 39,9; 51,3.5; naan, „przew inienie, g rzech” : Ps 38,5.19; 51,4.5;

yii?, „grzech, przestępstw o, w in a” : Ps 38,5.19; 51,4.7.11; 130,34; n r s . „głupota, szaleństw o” : Ps 38,6; 69,6;

rratix, „grzech, w y stęp ek ” : Ps 69,6;

Z racji w ażnego znaczenia, jak ie A utorzy biblijni w tym kontekście nadali ro­ dzinie czasow nika s e n (kepi, n s a n ) , zostanie on rozpatrzony osobno. O becnie zajm ie­ m y się pozo stały m i term inam i, w yrażającym i poczucie w iny P salm istów w obec Boga.

R ozpoczynając nasze rozw ażania należy stw ierdzić coś w ręcz przeciw nego: oto najczęściej w ina prow okuje B o żą karę, o czym św iadczą bardzo liczne teksty psal­ mów, a także nie m niej liczne teksty ksiąg m ądrościow ych, w śród których najlepiej bodaj teologię zw iązku w iny i kary u k azu ją tradycyjne przekonania trzech przyja­ ciół H ioba. Stary Testam ent nie chce je d n a k iść po linii pierw otnych, w yw odzących się jeszcze z w yobrażeń m agicznych, przekonań o w ew nętrznej zależności m iędzy popełnionym p rzestępstw em a nieu ch ro n n ą k a r ą k tó rą te prow okują. Jeśli kogokol­ w iek spotyka kara za sw e czyny, nadchodzi ona z w olnego w yboru B oga, niezależ­ nego w sw ych decyzjach od czynów popełnianych przez ludzi. W idoczna je st zw łasz­ cza w w ydarzeniach p o w odujących ju ż to pom niejszenie, ju ż to naw et odw rócenie dobrego losu człow ieka, czego w yrazem je s t najczęściej pow ażna choroba, św iado­ m ość bliskiej śm ierci lub obecność działających wrogów. W olne działanie B oga prze­ ja w ia się w ów czas najbardziej w yraziście poprzez przebaczenie i odpuszczenie

ludzkich grzechów , czyli radykalne zanegow anie istniejącego dotąd w ludzkiej św ia­ dom ości zw iązku nieuchronnej kary za ten czy inny zły uczynek5. T ę w łaśnie św ia­ dom ość p reze n tu ją A u to rzy natchnieni psalm ów lam entacji usiłując w czytelniku w zbudzić przede w szystkim szczery żal za w łasne w ystępki. N ie m a on je d n ak być pow odow any strachem przed nieuch ro n n o ścią kary, lecz ogrom nym zaufaniem p o ­ łożonym w B ożej dobroci i Jego gotow ości do przebaczenia.

D la ja śn ie jszeg o u k azan ia poszczeg ó ln y ch tekstów najłatw iej pogrupow ać je term inologicznie.

3 Forma ’JKDnn w Ps 51,9 zaw iera, co praw da rdzeń xan, lecz w p i‘el, co tłum aczy się przez „oczyścić, uw olnić z grzechu” .

4 Nie om aw iam y tu Ps 39,12 poniew aż nie stanowi on ścisłego przyznania się Psalmisty do w łasnej winy, lecz bardziej ogólne stwierdzenie grzeszności człow ieka, za którą Bóg chłoszcze własnym i karami.

1) BBS

Ps 39,9:

^ n ą -in ^ “r s n " r a s u r a

Wybaw m nie od wszelkich m oich niepraw ości, nie w ystaw iaj m nie na p o śm ie w i­ sko głupca!

W prezentow anym w ersecie grzechy A utora nie są ukazane w typow y sposób w yznania w in, lecz w form ie prośby skierow anej do B oga o uw olnienie z nich. Ta indyw idualna lam entacja zaw iera w sobie zarów no elem enty prośby o zm iłow anie (ww. 9-14) ja k i ufności (w. 8), połączone z m ateriałem m ądrościow ym (ww. 2-7). Interesujący nas w erset łączy się ściśle ze sw oim poprzednikiem , w którym A utor, św iadom y swej odpow iedzialności, w yraża sw ą g łęb o k ą nadzieję, ja k ą złożył w Bogu. A rgum entacja działań głupca, dla którego B óg praktycznie nie istnieje, p o ­ siada tu sw e znaczenie. B rak reakcji B oga na los zabiedzonego człow ieka byłby p o ­ w odem urągań sam em u B ogu ze strony głupca, czem u czciciele Jahw e m ają obo­ wiązek przeciw działać6. W tym św ietle ufność ta dotyczy w ybaw ienia z w łasnych grzechów i niepraw ości, które tu określone zostały głów nym rzeczow nikiem . Ściśle oznacza on „złam anie/zerw anie z...” lub „uczynienie zła” bez szczegółow ego u jm o­ w ania każdego kazusu7. U żyw any je s t także ja k o „zboczenie, zejście z praw ow itej drogi, przekroczenie”8. C zasow nik prośby, ’j'rsn , zapisany w h ip ‘il pochodzi od rdze­ nia „w yrw ać, zabrać, uratow ać, uw olnić, w ybaw ić, uratow ać, oszczędzić” . W po­ łączeniu z przyim kiem p , „od, z” pierw otne znaczenie czasow nika odnaleźć m ożna w Rdz 31,16, w którym figuruje on ja k o oddzielenie jednaj rzeczy od drugiej. C ie­ kaw szą teologię prezentują je d n a k te, które zaw ierają ideę w yratow ania od niebez­ pieczeństw a lub zła, które zaw sze przedstaw ia się ja k o w iększe od tego, kto m u p o d ­ lega. N ie je st on w stanie sam się od niego uw olnić. W ten sposób Jahw e ratuje swój lud z ręki Egiptu i faraona9 oraz Izraela z ręki w ro g ó w 10. N a kanw ie takiego działa­ nia B oga w obec w łasnego narodu P salm ista buduje sw e osobiste przekonanie o m oż­ ności w ybaw ienia go z niew oli w łasnych słabości, o czym szczególnie d onoszą tek ­ sty psalmów.

Ps 34,5 ogłasza w dzięczność Psalm isty za ocalenie od strachu. W erset ten stano­ wi fundam ent zarów no części w stępnej (ww. 2-4), których tem atem je s t osobista ra­ dość Psalm isty, chluba i uw ielbienie B oga, ja k i następnej (ww. 6-7), p rzedstaw iają­ cej niezaw odne działanie B oga uw alniającego od w szelkich trosk. Ściśle biorąc, w. 7 WINA JAKO MOTYW U ZY SK A N IA BOŻEJ POM O CY W PSA LM A CH SUPLIK A CJI

45

6 Por. M t 5,16; 1P 2,11, S.Łach, dz.cyt., s. 233.

7 Por. R. Knierim, D ie H auptbegriffe fü r Siinde im Alten Testament, s. 178.

8 Por. m.in. Oz 7,13a; Am 1,2; Iz 5 9 ,13a.l5b oraz om ów ienie w: R. Youngblood, A N ew Look

at Three O ld Testament Roots fo r ‘S in ’, s. 201-205.

9 Wj 2,19; 18,9.10; Joz 22,31.

10 1 Sm 7,14.37; 2 Sm 12,7; 19,10; 22,1; 2 Krl 18,33.34.35; 2 K m 25,15; 32,17; Iz 36,18.19.20; Jr 20,13. Dawid w ybawiony z ręki Saula, por. Ps 18,1.

je s t echem w. 5, być m oże naw et je g o pow tórzeniem . Psalm ista, który w w. 5 m ówi 0 sobie, w w. 7 w spom ina biedaka. M oże on sam nim jest, skoro działanie B oga je st to sam o: w pierw w ysłuchanie, potem w ybaw ienie od trosk dopadających człow ie­ k a 11. N ie m ożna je d n a k w ykluczyć, że to, co A utor tekstu p rzeży w ał sam (w. 5), rozszerza teraz n a każdego, który zw róci się do Jahw e z p ro śb ą o w yratow anie z opresji. W ów czas w. 7 p ełniłby ro lę uogólnienia konkretnego przypadku A utora z w. 5. Tak czy ow ak działanie to staje się p odstaw ą w yrażenia w łasnego szczęścia 1 radości, co w naturalny sposób znajduje swój w yraz w uw ielbieniu B oga i dzięk­ czynieniu za dobroć Jego działania.

P s 54,9 tę sam ą w dzięczność skieruje do B oga, który w ybaw i od udręczenia, ja k ie w yw ołuje działanie je g o nieprzyjaciół. Ta krótka indyw idualna lam entacja, po bolesnej części ww. 2-5 zaw iera m ocny elem ent ufności złożonej w Bogu, który dzia­ ła na rzecz uciem iężonego Psalm isty (w. 6). Po złorzeczeniu skierow anem u przeciw w rogom (w. 7), A utor pragnie w ysław iać B oga, zw łaszcza w form ie składanej przez siebie ofiary (w. 8a). C hw alenie dotyczy ściśle im ienia B ożego, w którego m ocy A utor upatruje ratującego działania (w. 8b). Sam w erset 9 łączy m otyw osobistego w ybaw ienia z rad o ścią oglądania klęski n ieprzyjaciół12. W edług w. 5 ci grzeszą po­ dw ójnie: w ystępując p rzeciw niew innem u oraz nie bacząc na B oga, który w idzi ich postępki. Toteż ich działanie przeciw P salm iście je s t jed n o zn aczn e z w ystąpieniem przeciw sam em u B ogu, co m usi spow odow ać Jego reakcję w obronie prześladow a­ nego.

W Ps 56,14 za w yratow anie przez B oga A utor gotów je s t w ypełnić śluby, jakie złożył M u w trudnych dniach swej słabości. Struktura tej lam entacji je st podobna do p o p rzedniego psalm u: w ściek łem u atakow i w rogów na niew innego (ww. 3-4.6-7) tow arzyszy je g o zło rzeczenie (ww. 8.10) oraz silny elem ent zaufania położonego w B ogu (ww. 5.9.11-12). Z aufanie to zostaje ostatecznie w sparte złożonym i w dniach niedolo ślubam i w ychw alania Jahw e, który ratuje pow ierzających się M u w opiekę (w. 13)13. Sam w. 14 m ów i o ocaleniu od śm ierci, co w połączeniu z poprzednim i w ersetam i o w rogach m usi w skazyw ać na śm ierć poch o d zącą z ich rąk. Literacko p rzedstaw ia to ocalenie od upadku, czyli przedw czesnego zejścia do Szeolu. N ow e życie o kreślone zostało zaś ja k o „chodzenie w św iatło ści”, co je s t ekw iw alentem Jahw e, B oga ż y c ia 14.

N a koniec w Ps 86,13 B óg okazuje się godnym w szelkiej pochw ały za uratow a­ nie P salm isty z czeluści Szeolu. L am entacja z p ro śb ą o pom oc w przeciw nościach (ww. 1-7.14.16) w sparta je s t m otyw em w ychw alania Jahw e, którego n ikt nie pokona (ww. 8-10.15) i p ro śb ą o w łasn ą w ierność (w. 11). K olejne w ychw alanie B oga (w. 13)

11 Por. P.C. Craigie, Psalm s 1-50, wyd. komputerowe.

12 Por. W. Beyerlin, D ie Rettung der Bedrangten in der Feindpsalmen der Einzelnen a u f insti-

tutionelle Zusam m enhange untersucht, s. 23-24.

13 Por. podobne brzm ienie Ps 22,23-32; 32,6-11; 40.10-11; 51,15-17; 116,17-19.

14 Por. M. Dahood, Psalm s I, s. 222-223; A.R. Johnson, The Vitality o f the Individual in the

W INA JAKO M OTYW U ZY SK A N IA BOŻEJ POM O CY W PSA LM A CH SUPLIKACJI

47

posiada sw oje uzasadnienie w Jego ratującym działaniu (w. 13.17). To z kolei ma swe podłoże w znanym ju ż is n , pojm ow anym ja k o „w iernym m iłosierdziu”, które ratuje ju ż to przed sam ą śm iercią, ju ż to przed jej bliskim niebezpieczeństw em , spo­ w odow anym być m oże ja k ąś w yjątkow o trudną sy tu acją15.

Ps 51,3:

’siis nnr: fe r n nn: crn1?»

Z m iłuj się nade mną, Boże, w sw ojej łaskawości, w ogrom ie sw ego m iłosierdzia wym aż m oją niepraw ość!

Początek prezentow anego tekstu zaw iera prośbę o działanie, którego m oże do­ konać jedynie sam Bóg, przeciw którem u skierow ało się stia. D ziałanie to składa się z dw óch podstaw ow ych elem entów , jak im i są: zm iłow anie się oraz w ym azanie nie­ praw ości. W erset jed n ak nie w ydaje się uw ażać tych czynności za rów norzędne, b a r­ dziej natom iast czynność druga, posiadając znam ię konkretności, staje się w yrazem pierw szej. M iłosierdzie m a się w yrazić w łaśnie poprzez w ym azanie grzechu. W erset zaw iera podw ójną paralelę term inologiczną: czasow niki ;:n, „być przychylnym , ła­ skaw ym , litować się” lh - nna, „zetrzeć, zm azać, w yniszczyć” oraz rzeczow niki 0'arn - len w form ie przydaw ek o k o licznikow ych17. N ajw ażniejsze w w ersecie p ołącze­ nie term inów i odnaleźć m ożna jesz c z e w w ygnaniow ych tekstach Iz 43,25 oraz 44,22. O ba stanow ią zapew nienie ze strony B oga, że całkow icie w ym aże grzechy sw ego ludu, który dokonał w łaśnie pokuty poprzez w ygnanie do B abilonu. W m yśl pierw szego z tych tekstów taki akt m iłosierdzia zasługuje tym bardziej na uw ielbie­ nie, że lud Jahw e w cale nie kw apił się do w zyw ania im ienia B ożego, zapom inając o sw ym Bogu, zw łaszcza poprzez zaniedbanie należnych M u ofiar. Przeciw nie, nie zapom niał lud grzeszyć (ww. 2 2 -2 8 )1H. B óg zaś w yraża stałą gotow ość do w ym azy­ w ania grzechów ludu sprzed sw ego oblicza, m ając św iadom ość, iż lud ten grzeszył od zarania swej historii (w. 27).

Tekst drugi je st częścią m ow y B oga skierowanej do ludu przeciw upraw ianem u przezeń bałw ochw alstw u (ww. 9 -20)l9. M ow a kończy się zachętą do przypom nienia sobie własnego w ybraństw a i wyjątkow ości w oczach B ożych (w. 21). U sunięcie grze­ chów stanowi zatem część Bożej wierności wobec narodu i w yw iązyw ania się z przy­ jętych na siebie zobow iązań w ynikających z przym ierza z A braham em . W zestaw ie­

15 Por. A. Deissler, D ìe Psalmen II, s. 169.

16 Por. m.in. 2 Sm 12,22; Hi 19,21; 33,24; Ps 4,2; 56,2; 57,2; dla p , „fawor, litość,” w Rdz 6,8; 30,27; Ps 45,2; 84,11.

17 Por. przedstawienie relacji obu terminów przez K.D. Sakenfelda, The M eaning o f H esed in

the Hebrew Bible: A New Inquiry, s. 227-230.

Rolą negacji w postępowaniu ludu w pow yższym tekście znakom icie ukazał T. Booij, N e­

gation in Isaiah 43, 22-24, s. 390-400.

niu z częstym i w zm iankam i całkow itego zgładzenia w rogów Jahw e i ludzi, którzy perm anentnie grzeszą20, w Ps 51,3 prośba o w ym azanie grzechu m oże nosić znam ię żalu zapobiegaw czego, zanim B óg nie zdecyduje się w ym azać grzesznika z powodu braku żalu u niego. Zaw arty w ww. 1-2 psalm u wstęp sytuacyjny, odnoszący czytelni­ ka do D aw ida, który błaga B oga o zm iłow anie na skutek proroctw a Natana, po swym grzechu z B atszebą (2 Sm 12,1-14), w skazuje, iż term in stia należy rozum ieć jako grzech pojedynczy21. N ie m ożna co praw da budow ać literackiej zależności m iędzy om aw ianym w ersetem a późniejszym tekstem Hi 7,21, lecz ich teologiczny związek je st ewidentny. U ciem iężony w łasnym nieszczęściem H iob pyta B oga dlaczego nie chce zgładzić je g o grzechu. Przeżyw ając w sposób krańcow y osobiste cierpienie (6,1- 7,21) H iob upatruje rację swego położenia w braku Bożego zm iłow ania dla jeg o do­ m niem anych grzechów (7,20)22. Tylko w ybaczenie ich m oże usunąć przyczynę cier­ pienia prow adzącego naw et do przedw czesnej śm ierci, która wyraża zejście do Sze­ olu23. H iob podziela tu pow szechne w Starym Testam encie przekonanie, że zarówno cierpienie ja k i szybka śmierć są karą za życie grzeszne (4,17-5,7)24. Podobną myśl dało się zauważyć w om ówieniu Ps 41,5. N atom iast w relacji do Hi 36,5-14 nabiera jeszcze jednego wymiaru: uznanie w łasnych przewinień oznacza odm ianę losu i pełną łaskawość Boga25. Po tej samej linii idzie Ps 32, lb. Ten, który znajdował się do tej pory w udręce spowodowanej własnymi występkami, m oże teraz cieszyć się całkowitą odm ianą losu. Terminologia szczęścia tu zaw arta przypom ina żywo Ps 1,1, jeśli miałby on stanowić swoiste przedłużenie drogi tego, którem u Jahwe odpuścił grzechy i nieprawości2'1.

Z kolei w relacji do Ps 39,9 Psalm ista pragnie nie narażać się na drw iny pospól­ stw a z racji sw ego położenia. N ie je st to m oże najw ażniejsza z m otywacji czynionego żalu, lecz z pew nością nie najm niejsza. W erset plasuje się w kontekście ww. 8-14 sta­ now iących m odlitw ę A utora budow aną na podłożu św iadom ości, iż ludzkie życie jest bardzo nietrw ałe. D latego prosi on z ufnością o odpuszczenie w łasnych grzechów (w. 9), po czym zam ierza zam ilknąć, gdy B óg działa, by więcej nie grzeszyć głupotą (w. 10), zw łaszcza, że N ajw yższy często uderza razam i dla popraw y człow ieka (ww. 11-12). Warto w tym kontekście jed n ak podkreślić, że A utor z typow o zew nętrznego

20 Por. np. Rdz 6,7; 7,4.23; Wj 17,14; 32,33; Pw t 9,14; 25,19.

21 W takim pojedynczym znaczeniu w yraz ten odnaleźć m ożna jeszcze w Rdz 31,36; 50,17; Wj 22,8; 1 Sm 24,12; 25,28.

22 W 13,23 H iob każe ujaw nić Bogu swoje w ystępki, jeżeli takow e posiada. A utor księgi do­ prow adza do krańcow ości je g o przekonanie o własnej niew inności, por. 31,33; 33,9; 34,5-6. W relacji do 7,21 w idać postęp m yśli; jeśli Hiob z początku daw ał pew ną słuszność doktrynie o grzechu jak o przyczynie ludzkich cierpień, to obecnie w yzywa Boga na sw oisty pojedynek o ra­ cję w łasnego położenia. N ajw ażniejsze jednak, by Bóg w ogóle odpowiedział. Przekonanie Hioba co do własnej niew inności ma na celu nie bezczelne uw ażanie siebie za w yjętego z pow szechnego praw a grzeszności, ile sprow okow anie Boga do odpow iedzi, por. 14,13-17.

23 Por. D.J.A. Clines, Job 1-20, W BC 17, wyd. komputerowe.

24 Por. także Ps 107,17; uąn' crrn rrai eros -p~r2 c-Vw, chorowali na skutek swoich grzesznych

czynów i nędzę cierpieli p rzez sw oje występki.

25 Tu zw łaszcza w. 11 i jeg o odpow iedniki w 9,25 oraz 21,13, choć w sensie odwrotnym. 26 Por. S. M ow inckel, The Psalms in Isra el’s Worship II, s. 35-39.

WINA JAKO M OTYW U ZY SK A N IA BOŻEJ POM O CY W PSALM ACH SUPLIKACJI

₄₉

spojrzenia na swe postępow anie, tzn. oglądając się na innych, przechodzi szybko do m otywacji wewnętrznej, w której na pierw sze m iejsce wychodzi jeg o w łasna relacja do Jahw e, który ostatecznie rządzi ludzkim życiem i oceni je najspraw iedliw iej27.

W ażną ideę wnosi je sz cze cytat Hi 36,9 akcentując spraw cze działanie B oga w o­ bec grzesznika. N ie oznacza to, że człow iek w ogóle nie je st zdolny ocenić w łasne­ go postępow ania, lecz je d n a k do B oga należy w skazać m u w pierw obszary czynio­ nego zła, za które m oże żałow ać. O dpow iada to zupełnie rozw ojow i w ypadków , któ­ re notuje długi passus 2 Sm 11,2-12,1428: popełniony przez D aw ida grzech zauw ażony został przez Jahw e (1 1 ,27b), który posyła proroka dla uśw iadom ienia królow i jeg o postępku (12,7-10)29. R zuca to także w ażne św iatło na Ps 51,3: skru­ szony grzesznik żałuje sw ego postępku po uśw iadom ieniu mu go przez B oga30.

Prośba o w ybaczenie skierow ana do B oga daje M u także m ożność okazania w iel­ kości własnego m iłosierdzia. W świetle Ps 103,12 B óg może uczynić to w sposób ab­ solutnie z niczym nieporów nyw alny. Sam o porów nanie wnosi w iele w artościow ych wniosków, które streścić m ożna w prawdzie, iż Bóg, jak o Stwórca nieba i ziem i, Pan całej rzeczywistości, oddala ludzkie zło od czyniących je tak dalece, ja k dalekie są od siebie w schód i zachód słońca, które stw orzył i jeg o bieg, który On m u nadał. W ten sposób okazuje On swe absolutne panow anie zarów no nad całym stw orzeniem , ja k i nad postępow aniem człowieka, który piastuje z natury w tym że stw orzeniu funkcję pierw szorzędną31. N ikt nie potrafi uczynić tego w sposób tak zdecydowany. Całość ww. 9-14 ukazuje w łaściwe oblicze tego, co w relacji m iędzy Bogiem a człow iekiem jest najważniejsze, a w yraża się w łaśnie przez Jego non oraz c c n - 32.

2) pa

Ps 130,3:

m i r 'D 'H K r r ~ in í ¡ n n U i s r a x ,

Jeśli zachow asz p a m ię ć o grzechach, Panie, Panie, któż się ostoi?

Psalm zaliczany je st do gatunku psalm ów pielgrzym ich o charakterze pokutnym z m otyw am i lam entacji. Jest p ro śb ą skruszonego g rzesznika sk iero w an ą do B oga

27 Por. P.C. Craigie, Psalm s 1-50, wyd. komputerowe.

28 Por. m.in. G.Altpeter, II Sam 12,l-15a: Eine strukturalistische Analyse, s. 46-52.

29 Por. W.S. Vorster, Reader-Response, Redescription, and Reference: ‘You Are The M an'

(2 Sam 12:7), s. 95-112.

30 Paralelnie Ps 19,14 prosi o łaskę widzenia własnej grzeszności: -^tsr T¡on c-m: ca

s ' JJtisra '¡rpai cn'K m, także od pychy broń swojego sługę, niech nie panuje nade m ną! Wtedy będę

bez skazy i wolny od wielkiego występku. W myśl Iz 58,1 Bóg czyni to także za pośrednictwem

swych proroków. Iz 59,12 akcentuje tę m ocną świadom ość grzeszności ludu.

31 Por. N.H. Parker, Psalm 103: G od is Love. He will have M ercy and Abundantly Pardon, s. 191-196.

o odpuszczenie w łasnych grzechów . Fundam entem je s t je g o n iew zruszona nadzieja na B oże m iłosierdzie, fundow ane na przym ierzu zaw artym przez B oga z Izraelem , na m ocy którego będzie O n działał zaw sze na rzecz sw ego ludu. Ż arliw ość prośby w arunkow ana je st ciężkością położenia, określonego w w. 1 term inem D’pairan, „z głę­ b ok o ści” . O dnosi on do głębi w ód, czyli środow iska oderw anego od zw ykłych re­ aliów ży cia11, o czym przekonuje zw łaszcza tekst Ps 69,3.15. W późniejszej teologii stało się to m iejscem życia oddzielonego od B oga i pozbaw ionego Bożej pomocy, chociaż Ten całkow icie nad nim p an u je14. W spom niany Ps 69 ukazuje zarów no w iel­ kość grożącego Psalm iście niebezpieczeństw a, ja k i niem ożność w yrw ania się z nie­ go o w łasnych siłach, bow iem głębokość w ód uniem ożliw ia jakiekolw iek zaczepie­ nie się o trw ały grunt. W ten sposób w ody łatw o unoszą nieszczęśnika m iotając nim w k ażd ą stronę35. Stanow i to rzeczyw isty pow ód głośnego w ołania do B oga z prośbą o ratunek, w idoczny także w Ps 130,2. W. 3 p salm u sugeruje, iż przepastna toń, w jak iej znalazł się P salm ista to b ezm iar je g o grzechów . M ądrościow e teksty Prz 24,12 oraz Syr 28,1 a także prorocki O z 8,13 oznajm iają, że zachow anie w p a­ m ięci przez B oga jak ich k o lw iek złych czynów ludzkich oznacza niechybne nadej­ ście kary 16. A przecież nikt spośród synów ludzkich nie je s t od nich wolny.

P o d o b n ą prośbę odnaleźć m ożna w Iz 6 4 ,817. W erset ten rzuca dobre św iatło na rozum ienie tekstu psalm ow ego, zw łaszcza zaś głów nego term inu - ]iy38. Stanow i część długiego psalm u dziękczynnego i błagalnego (63,7-64,11) opisującego z je d ­ nej strony stałą w ierność B oga w obec narodu, który w ybrał sobie ja k o dziedzictw o, a zarazem niew ierność tego narodu i los, ja k i go za to spotkał19. C harakterystycz­ nym m otyw em pieśni je s t w sp o m n ien ie historyczne, typow y elem ent lam entacji w spólnotow ej. W sam ym w. 8 P rorok uprasza, by Bóg rozpoznał specjalny zw iązek, ja k i łączy G o z narodem , który w praw dzie grzeszy, lecz ciągle je st Jego narodem .

33 Por. Iz 51,10; Ez 27,34; Ps 69,2.14. K rólestwo w ód jako środowisko w rogie Bogu i czło­ wiekowi, por. P. Dhorme, Le Livre de Job, s. 27-28.91-121; E. Beaucamp, Le problćm e dii Ps 87, s. 53-75.

34 Por. 2Sm 22,17; Iz 17,12nn; 23,3; Ps 18,17; 29.3; 32,6; Jr 51.55; Ez 43,2. Szerzej, por. TDO T V ili, s. 282-283.

35 W odniesieniu prawdopodobnie do mitycznych wód kosm icznego oceanu, por. M.E. Tate,

Psalms 51-100, wyd. komputerowe.

36 Por. o tym P.D. Miller, Sin a nd Judgment. A Stylistic and Theological Analysis, SBLMS 27, Philadelphia 1976.

37 Tę sam ą form ę czasow nika --r, „wspom inać, pam iętać, rozm yślać” zaw iera 2 Sm 19,20, w której Szimei prosi D awida o zapom nienie w ykroczenia przeciw niem u. Czasow nik ten w ystę­ puje w podobnej roli zwrotu ku osobie m ożniejszej i potężniejszej, która zachow ując w pamięci niecne czyny, m oże obecnie w yw rzeć sw ą zem stę, por też N e 6,14; 13,29; Ps 74,23 z rdzeniem resi, „pam iętać” ; 2 P 2,9.

38 W ten sposób m.in. L. K ohler ukazuje różnicę między tym wyrazem a nsejn oraz ro s, tłum a­ cząc, że jì» je st grzechem ju ż na podstaw ie intencji złego działania, por. Old Testament Theology, s. 169.

39 Tu zw łaszcza 64,1-7, bezpośrednio poprzedzające om aw iany w. 8, por. na ten tem at G.J. Botterweck, Sehnsucht nach dem Heil: Is 64:1-7, s. 280-285.

W INA JA KO M O TYW U ZY SK A N IA BOŻEJ POM O CY W PSALM ACH SUPLIKACJI

51

N ależy podkreślić, że A utor nie prosi B oga o zaw ieszenie w łasnego sądu i zesłanie spraw iedliw ego gniew u na lud, lecz jed y n ie , by zrezygnow ał z gniew u ciągłego i bezm iernego. A utor uznaje w inę w łasnego ludu, uznaje spraw iedliw ość B ożej kary, lecz w im ię przym ierza prosi o zm iłow anie, co akcentuje celow o w spom nieniem ludu, ja k o Bożej w łasności. W przeciw nym razie skutkiem będzie całkow ite w ygi­ nięcie ludu. W przeciw ieństw ie do grzesznych i zarozum iałych pogan, gniew Jahw e na swój lud m a go oczyścić i przyw rócić do w ierności40. W arte specjalnego p o d ­ kreślenie je st tu odw ołanie do przym ierza, na m ocy którego A utor niejako „śm ie” upraszać dla siebie zm iłow ania. Podobnie P salm ista m a tę św iadom ość przynależno­ ści do narodu w ybranego i m im o że prosi o przebaczenie w łasnych w ystępków , fun­ dam ent działania B ożego w idzi także w przym ierzu, jak ie m iłosierny Jahw e zaw arł kiedyś z je g o przodkam i. Praw dę tę ukazuje najbardziej słynny tekst Jr 31,33-34 (por. H br 10,16-17). Z apom nienie grzechów popełnionych za pierw szego przym ierza sta­ je się w ręcz w arunkiem zaw arcia przym ierza now ego, zapow iadanego tutaj z tak ą

w yrazistością41. Jego najbardziej charakterystyczną cechą będzie „zapisanie w ser­ cu", w przeciw ieństw ie do zapisu na tablicach M ojżesza. Poniew aż tam to p rzym ie­ rze przyszło z zew nątrz, zostało złam ane na skutek zatw ardziałości serca (Wj 32,19; Pw t 9 ,1 7)42, podobnie do innych dokum entów praw nych43. P rorok daje w ten sposób do zrozum ienia, iż tak napraw dę nigdy tam to przym ierze nie zostało przyjęte przez lud w sposób w łaściwy. P ozostało bow iem jed y n ie na tablicach, nie zaś w ludzkich sercach. O becnie sytuacja całkow icie się zm ieni. W ypisane w ludzkich sercach ozna­ czać będzie przede w szystkim pow szechną znajom ość, poniew aż nie będzie człow ie­ ka, który nie m iałby ow ego „w pisu” w sercu. D latego je g o charakterystycznym zna­ kiem będzie um iejętność rozum ienia bez pom ocy i pośrednictw a w ykładni, nauczy­ cieli i tłumaczy. R ozum ienie nadejdzie od sam ego Jahw e44. W szystkie te działania są jed n ak niem ożliw e bez w cześniejszego odpuszczenia grzechów ludu, czyli w y ­ rzucenia ich z serca, by uczynić m iejsce na w ypisanie tekstu now ego przym ierza. Tekst prorocki rzuca w ięc w ażne św iatło na rozum ienie Ps 130,3: B óg, który nie zatrzym uje daw nych grzechów odnaw ia tym sam ym sw e przym ierze z człow iekiem . K ażde zatem przebaczenie m oże zostać uznane ja k o ponow ne w pisanie przym ierza w ludzkie w nętrze45.

4U Temat znany księdze, por. 4,2-6; 30,18-22; 54,7-8; 65,17. Szczegóły, por. J.N. Oswalt, The

Book o f Isaiah. Chapters 40-66, s. 629-630.

41 Por. K. Baltzer, The Covenant Formulary in O ld Testament, Jewish, and Early Christian

Writings, s. 51-60.

42 Zarówno pokoleń Wyjścia (Wj 32-33), jak i Jeremiaszowi współczesnych (Jr 3,1; Pwt 24,1-4), co stanowi zresztą historyczny podkład gróźb związanych z przekleństwam i Pw t 28.

J' Które m ogą zaginąć (2Krl 22,8), zostać spalone (Jr 36,23) lub zatopione (Jr 51,63). 44 W księdze rozum ienie to opiera się zasadniczo na lam encie histoprycznego w spom nienia faktów przeszłości, zw łaszcza w yprowadzenia ludu z Egiptu (2,6-8) ja k i w ierności Bożym przy­ kazaniom (22,15-17), por. W. Brueggemann, A Comm entary on the Book o f Jerem iah 1-25: To

Pluck Up, to Tear D own, s. 71.

M yśl tę przedłuża w ygnaniow y tekst Iz 43,25, w którym sam Bóg zapew nia o swej gotow ości zapom nienia daw nych błędów ludu. W ww. 22-28 Jahw e wchodzi w spór ze sw oim ludem, którem u zarzuca w prost opuszczenie swego Boga (w. 22), brak na­ leżnych, w ynikających ze zobow iązań przym ierza ofiar (ww. 23-24a). W zam ian obar­ czył sw ego B oga licznym i grzecham i i niew iernością (w. 24b). Tym niem niej Jahwe w swej dobroci pragnie w szystko odpuścić, choć obecna sytuacja w cale na to nie w ska­ zuje. Jeśliby lud zechciał szukać jakichkolw iek uspraw iedliw ień swego postępowania, Jahw e gotów je st toczyć spór (w. 26) w ypom inając w szystkie grzechy ojców i głosi­ cieli słow a (w. 27)46. Spow odow ać to m usiało, rzecz jasna, reakcję sponiew ierania przez Jahw e m iejsca sw ego przebyw ania w śród ludu i w ydania go na pośm iew isko narodów (w. 28)47. W tym kontekście gotow ość Jahw e m im o wszystko do przebacze­ nia przew inień, musi być uznana jak o gest ogrom nej dobroci i m iłosierdzia.

W kontekście m odlitw y w prow adzającej w pouczający, akrostyczny psalm la- m entacyjny 25,7, A utor w pierw opow iada sw ą ufność złożoną w w ierności Jahw e (ww. l-2 a ), poniew aż żaden z tych, którzy się do N iego u c ie k a ją nie zostanie za­ w stydzony brakiem pom ocy (w. 3b).Przeciw nie, w styd spotka w rogów, którzy prze­ sta n ą dom inow ać nad nieszczęsnym (ww. 2b.3b). P oniew aż je s t to także Bóg praw ­ dy, P salm ista prosi o nauczenie go dróg, które w io d ą ku N iem u, poniew aż w iernie oczekuje sw ego B oga (ww. 4-5). W tekście P salm ista łączy z kolei prośbę o zapo­ m nienie w łasnych p rzew in ień z B ożym m iłosierdziem i o d w ieczn ą łaskaw ością (w. 6) oraz d o brocią (w. 8). D ruga część w ersetu 7 kładzie specjalny nacisk na do­ broć B oga ja k o zasadę przebaczenia48. W ten sposób dobroć ta m anifestuje się po­ przez konkretny akt zapom nienia grzechów m łodości49.

Z danie Ps 130,3 ułożone zostało w form ie pytania retorycznego ze w skazaniem , że zatrzym anie w Bożej pam ięci brudu grzechów w yklucza z m ożliw ości stanięcia w Jego obecności50. A u to r stw ierdza jed y n ie pew ien obiektyw ny fakt, nie prosząc w yraźnie dla siebie o ta k ą łaskę, choć prośba ta pobrzm iew a w tle sam ego stw ier­ dzenia. O dw ołuje się za to do o gólnoludzkiego d ośw iadczenia grzeszności, która tow arzyszy każdej ludzkiej istocie, co odnaleźć m ożna np. w m ądrościow ych stw ier­ d zeniach R dz 6,5 oraz 8,21, zaś w N T w Rz 3,22-23 i 5,12. W ażny tu czasow nik nąs,

notuje także Iz 43,18-19. Ściśle nie m ożna jednak zapom inać o użyciu innego czasow nika w tek­ ście Jerem iaszow ym , niż w Ps 130,3.

46 Chodzi zapewne o Jakuba (Rdz 25,26; 27,36; Oz 12,4; Jr 9,3), zaś „pośrednicy" to źli ka­ płani i fałszyw i prorocy zniekształcający słowo Boże i odw odzący lud od w ierności, por. TOB, s. 856.

47 Por. ogólne przedstaw ienie problemu przez B.J. M erwe van der, O nverdiende p ia d e. En

stadie oor J esaja 43:22-28, s. 167-91.

48 Także i tutaj ic r oznacza fundam entalny rys Boga przym ierza, por. P.C. Craigie, Psalms

1-50, wyd. komputerowe.

4l) Także Hi 13,26 zaw iera podobny zw rot ’-im n irá, w sensie tego, co przem inęło, lecz w św iadom ości Bożej pozostaje. Omów ienie problem u, por. H.-J. Kraus, Psalms 1-59, s. 321.

5(1 Por. tu Ps 15, 1-5 w skazujący na czystość i uczciwość zw łaszcza ludzkiego postępowania wobec Boga.

W INA JA KO M O TYW U ZY SK A N IA BOŻEJ POM O CY W PSALM ACH SUPLIKACJI

₅₃

„stać, trw ać, pozostaw ać, zachow ać się” w obecności B oga51, stoi w w yraźnym k o n ­ traście do „ulegać, nie utrzym ać się”52. P salm ista ma tu podo b n ą św iadom ość, co A utor Ps 5,6, proszącego o protekcję lub opiekę53. Treść w ersetu w ynika, a zarazem potw ierdza w. 5, w którym P salm ista ukazuje Jahw e ja k o B oga, który nie znajduje upodobania w grzeszniku i niegodziw iec nie znajdzie u N iego gościny. O ba w ersety stają w obec siebie na zasadzie paralelizm u synonim icznego, ukazując n egatyw ną postaw ę Jahw e w obec takich ludzi. Ó w brak upodobania znajduje sw e ujście w k ate­ gorycznym stw ierdzeniu, że bliskość B oga i grzeszników 54 je s t niem ożliw a i ci nie w ytrzym ają obecności B oga praw ego, który ostatecznie doprow adzi do ich w yginię­ cia (w. 7). Co praw da zastosow any tu deuteronom istyczny czasow nik n r różni się od tego, który w idnieje w tekście głów nym i nie pozw ala na ustalenie zależności li­ terackich obu cytatów, lecz posiada w ielokrotnie podobne znaczenie55.

Ps 76,8, pow stały najpraw dopodobniej dla potrzeb liturgii celebrującej historycz­ ne zw ycięstw o56, zadaje podobne pytanie. W erset p ojaw ia się w kontekście w alki m ilitarnej, w którym Bóg, ja k o w ielki i niepokonany w ojow nik, zniszczy n ajpotęż­ niejszych naw et w rogów (ww. 5-7)57. W św ietle tego w ersetu grzeszący m oże być uw ażany także za w roga, z którym B óg będzie w alczyć, je śli w przódy nie przebaczy win. W łaśnie przebaczenie je s t w arunkiem zaniechania dalszych akcji odw etow ych ze strony Boga.

W m ądrościow ej sentencji Prz 12,7 w idać w yraźnie postaw ę B oga zm ierzające­ go do w yniszczenia w szelkiej niepraw ości i zachow ania spraw iedliw ych w Jego oczach. Jest to je d n a z tych sentencji, które tak ja sn o i prosto u k azu ją zw łaszcza sta­ łość postaw y B oga w obec jednej czy drugiej kategorii ludzi. O tym sam ym inform o­ w ał ju ż w. 3 tego rozdziału tw ierdząc, że nikt nie utw ierdzi się poprzez w łasn ą niepraw ość, lecz korzeń ludzi praw ych nie zostanie naw et naruszony. W 14,11 m yśl tę w idać w je szcze ostrzejszym kontraście: oto „dom ostw o” niegodziw ych się ro z­ w ala, podczas gdy pro sty nam iot spraw iedliw ych będzie w ręcz rozkw itać. M yśl

51 Por. S. Łach, dz.cyt., s. 534.

52 Por. H.-J. Kraus, Psalms 60-150, s. 466. Por. też Jr 50,44. A m 2,13-16 zapow iada działanie Boga przeciw różnym ludziom, tak, że się nie ostoją ze sw oją w ielkością wobec Niego.

■' Por. S. M owinckel, The Psalms in Isra el’s Worship I, s. 220.

54 Być może rzeczow nik c '^ i n , odnoszący się do „pyszałków, przechw alających się”, posiada tu konotację pogańską, choć w sensie pozytywnym oznacza „czcicieli” . Znaczenie negatyw ne może łączyć w sobie pogańskie czczenie m arnych bóstw i idoli, czego Jahw e nienaw idzi, por. M. Daho- od, Psalms I, s. 30.

55 Por. m.in. Pwt 7,24; 9,2; 11,25; Joz 1,5.

56 Por. H.-J. Kraus, Theology o f the Psalms, s. 78-84.

57 W związku z tym treść psalmu może odnosić się do odniesionego w historii zw ycięstwa Izraela nad wrogiem , co jednak mocno zbliżałoby czas pow stania psalm u do historycznego D aw i­ da (2 Sm 17-25), por. O. Eissfeldt, Psalm 76, s. 801-808, lub - co chyba praw dopodobniejsze - chodzić może o jakieś w ydarzenie historyczne, lecz ze skutkiem eschatycznym, jak i z pom ocą Jah­ we dokona się w nieokreślonej przyszłości, por. M. Dahood, Psalms II, s. 218.

0 trw ałości spraw iedliw ych i szybkim upadku niegodziw ców znana je s t szeroko w tradycji m ądrościow ej (Prz 10,7.25.30)58.

W szystkie te cytaty w skazują, iż B oże przebaczenie konieczne je s t do tego, by człow iek m ógł w ogóle żyć w Bożej obecności, skoro nie je s t w stanie być czystym 1 bez skazy w obec N iego.

c) rów

Ps 38,6:

tóik

’isa ’n'Tcn ipęj lE'xnn,

cuchną, ropieją m e rany na sk u tek m ego szaleństw a.

W erset stanow i d alszą część opisu sytuacji grzesznika, rozpoczętą autoprezenta­ cją w w. 4, a kończącą się w w. 9. T reścią je s t porów nanie ciężkiego stanu grzechu do choroby budzącej obrzydzenie u tych, którzy się z n ią z e tk n ą ja k zaw sze w yw o­ łuje je w idok ropiejących, zanieczyszczonych ran. R dzeń ràa oznacza „cuchnąć, psuć, czynić odrażającym ” . Z Wj 7,18.21; 8,10 oraz Iz 50,2 w ynika, iż chodzi o woń, ja k ą w ydaje rozkładające się ciało trupa, w tym w ypadku rybiej lub żabiej padliny. Z B ożego nakazu to sam o staw ało się z g n ijącą m an n ą p o zo staw io n ą przez noc (Wj 16,20.24). K oh 10,1 zauw aża ten sam proces w przypadku m artw ej m uchy, za­ każającej naczynie z w onnym olejkiem . Tekst ten je s t tu specjalnie cenny akcentując siłę odoru zdolnego zagłuszyć w oń olejku. W ten sposób A utor natchniony objaśnia destrukcyjne działanie odrobiny głupoty, która m oże zniw eczyć siłę m ądrości, po­ dobnie ja k niew ielkie nieszczęście zniw eczy w ielki w ysiłek59. W szystkie cytaty ope­ ru ją czasow nikiem w sensie dosłow nym , budząc ja k najbardziej nieprzyjem ne sko­ jarzen ia. Tekst psalm u je s t co praw da jedynym , który odnosi cały ten proces do ran

ludzkich, lecz skutek je s t zaw sze taki sam: niew ypow iedziany sm ród i natychm ia­ sto w ą chęć ucieczk i od chorego. Poniew aż isto tą procesów gnilnych je st zaw sze uprzednie zaniedbanie, A u to r pragnie podkreślić p rzez to, iż tak w łaśnie stało się z je g o grzecham i. N ie usuw ane zagnieździły się n a podobieństw o psujących stw o­ rzeń, w ydając sw oisty, lecz rów nie nieznośny odór zła i budząc odrazę u w szystkich spraw iedliw ych i uczciw ych ludzi.

C zy o w ą straszliw ą chorobę należy tu rozum ieć w sensie dosłow nym , czy prze­ nośnym ? B iblia T ysiąclecia sugeruje drugie rozum ienie sensu cytatu611. Tym czasem nic na to nie w skazuje61. P salm w yraża trad y cy jn ą doktrynę b ib lijn ą choroby jak o k ary za grzechy. K ara ta je s t dziełem rozgniew anego B oga, zaś ww. 4.6 przed sta­

58 Por. w tym względzie J. Hausmann, Studien zum M enschenbild der alteren Weisheit (Spr

lOff.), s. 47-50.

59 Por. R.E. Murphy, Ecclesiastes, wyd. komputerowe. 60 Por. dz.cyt., s. 602.

W INA JAKO M OTYW U ZY SK A N IA BOŻEJ PO M O CY W PSA LM A CH SUPLIKACJI

55

w iają po prostu trąd, który najbardziej pasuje do objaw ów opisyw anych w tekście psalm u (por K pł 13,3-39)62. W erset 8 d ołącza do tego je sz c z e w y so k ą gorączką i ogólne objaw y osłabienia61. C horoba w sensie dosłow nym ja k o skutek grzesznego trybu życia lepiej łączy się w ów czas z ww. 4b.5.6b, które w yraźnie w spom inają 0 grzechu. Ponadto interesujący nas w. 6 tw ierdzi, iż objaw y cierpienia pojaw iły się ’asa, „na skutek, z pow odu, poniew aż” uczynionego w ystępku, co kontrastow ałoby z chorobą, jeśli pojm ow ać j ą ja k o przenośnię grzechu.

G łów ny term in nbw, „szaleństw o, głupota” każe w idzieć w łasn ą w inę w katego­ rii działania nieprzem yślanego, zw łaszcza co do sw ych skutków. Tekst zdaje się p o ­ tw ierdzać, że A utor psalm u grzesząc nie zdaw ał sobie spraw y z grożących m u nie­ bezpieczeństw w ynikających z odw etow ego działania Boga. Term in w B iblii należy przede w szystkim do tradycji m ądrościow ej, opisując postaw y przeciw ne m ądrości, w idzianej jak o w ierność B ożym p ostanow ieniom 64. Stąd głupota definiow ana rz e ­ czow nikiem to przede w szystkim postaw a przeciw na B ogu i Jego zrządzeniom . Taką je st w łaśnie postaw a trw ałego grzechu i nieposłuszeństw a.

Prz 5,22-23 ukazuje to szczególnie ja sn o . A utor zw raca uw ag ę zw łaszcza na trw ałe zw iązanie z grzechem i skutek, którym je st duchow a śm ierć i błądzenie z dala od praw dy i m ądrości. W kontekście ww. 11-14 chodzi o u p artą p ostaw ę odrzucania porad i nauk w ychow aw ców i m ędrców , co sprow adza w k onsekw encji chorobę 1 nieszczęście65. W tekście tym na m iano głupoty zasługuje zarów no decyzja życia grzesznego jak i - jeszcze bardziej - trw anie w nim.

Podobnie krótka sentencja Prz 24,9 zauw aża, iż głu p o tą je s t planow anie grzechu i przez to um acnianie się we w łasnej niegodziw ości. W erset ten ja k b y posuw a dalej myśl poprzednika: udziałem głupca je st nie tylko trw anie w grzechu, lecz - co w ię­ cej - poszukiw anie go, opracow yw anie planu działania tak, by czynił zło w okół sie­ bie. W erset 8 uw idacznia całą perfidię takiego działania. P lany są dokładnie p rz e ­ m yślane a przyrów nany do w ichrzyciela i szydercy, zasługuje w pełni na im ię, jak ie się m u nadaje. Czyni bow iem to, co szczególnie nie podoba się Bogu. A utor akcen­ tuje tu specjalnie działanie w ew nętrzne i nieprzypadkow e, ja k b y w ynikłe z danej sy­ tuacji. Tutaj m am y do czynienia z działaniem poczętym w um yśle i kreującym daną sytuację66.

61 Przytoczony w Biblii Tysiąclecia cytat Iz 1,6 ukazuje chorobę jak o skutek drastycznego Bożego działania w sensie przenośnym , lecz od razu to w idać, poniew aż chory je s t cały lud. W omawianym psalmie bohaterem jest jednostka.

62 O tym por. m.in. M.L. Davies, Levitical Leprosy: Uncleanness and the P syche, s. 136-39; J.J. Pilch, Biblical Leprosy and Body Symbolism, s. 108-113.

63 Por. H.-J. Kraus, Psalm s 1-59, s. 412.

64 Por. Prz 5,23; 12,23; 13,16; 14,1.8.17.18.24.29; 15.2.14.21; 16,22; 17,12; 18,13; 19,3; 22,15; 24,9; 26,4.5.11; 27,22. Omówienie, por. TDO T I, s. 137-140.

65 Por. R.E. Murphy, Proverbs, wyd. komputerowe.

N atom iast Prz 26,11 ukazuje bodaj najm ocniej proces zatw ardziałości w głupo­ cie połączonej ze złem . W erset łączy w sobie oba w spom niane term iny głupoty i szaleństw a, akcentując specjalnie m om ent stałego pow racania do czynionego uprzednio zła. Także i tutaj głupota w idziana je s t w podw ójnym znaczeniu czynienia zła i stałego pow racania do niego67.

P o dobną m yśl odnaleźć m ożna także w Prz 27,22, gdzie A utor w yraża brak n a­ dziei na popraw ę m im o działań naw et o charakterze karzącym głupca. W łasne cier­ pienia nie n au czą go postępow ać m ądrze, tzn. w w ierności B ogu68. W takim więc położeniu znalazł się A utor Ps 38,6: m usiało dojść do kary w postaci ciężkiej choro­ by, by zreflektow ał się w popełnianych przez siebie szaleństw ach. W przeciw ieństw ie je d n a k do niereform ow alnej głupoty w ielu innych, on potrafi w yciągnąć pożądane przez B oga w nioski ze sw ego postępow ania i obecnie pragnie się naw rócić, czeka­ ją c Bożej pom ocy (ww. 22-23). Św iadom ość w łasnych win została w yrażona najpe­

łniej w w. 19, om ów ionym w cześniej.

d) HEtíK

Ps 69,6:

n n r r s ó t h e o n i • .-“ •n t t o t n n x D 'n Ó K ,

Boże, Ty znasz m oją głu p o tę i w ystępki m oje nie są za k iy te p r z e d Tobą.

Psalm ów rozpatrujem y w kontekście tego w łaśnie rzeczow nika, chociaż zaw ie­ ra on także pow yższy term in ró w . O ba w ięc zostaną om ów ione łącznie.

Indyw idualna lam entacja Ps 69 opisuje szczególnie trudne położenie A utora, który znalazł się na skraju niem al całkow itego unicestw ienia. G rozę w łasnej sytuacji opisuje w ww. 2-5 w obrazach tonięcia w m ulistej topieli61'. Z nikąd nie m a oparcia, niesiony przez nurt wody, nie m ogąc zaczepić się o cokolw iek, by staw ić jak iś opór7". C iężar je g o p ołożenia zw iększa się jesz cze bardziej, gdy nie zyskuje spodziew anej od B oga pom ocy m im o sw ego bezustannego, w yczerpującego krzyku oraz w ypatry­ w ania jak ieg o k o lw iek ratunku. W ww. 15-16 A utor pow tarza niem al dokładnie te sam e zw roty dotyczące zw łaszcza poryw ającego strum ienia w ód oraz błotnej topie­ li, choć tym razem w form ie pro śb y o ratunek, który m oże zesłać je d y n ie B óg71.

67 Por. R.N. W hybray, tam że, s. 123.

68 A utor odnosi tę tezę do nieokreślonego indyw iduum , lecz je st to jeden z centralnych tem a­ tów prorockich w odniesieniu do narodu w ybranego, krytykowanego za upór w niewierności w o­ bec Boga m im o w ielu kar, jakie go ju ż za to spotkały (Jr 2,32; 18,15; Ez 22,12; Oz 4,6; Ps 78,40; Mt 23,37), por. C. W esterm ann, dz.cyt., s. 151-153.

69 is : jak o „dusza udręczona”, por. m.in. Pwt 28,65; 1 Sm 1,10; Hi 3,20; Prz 31,6.

70 Jr 38,6 opisuje tym samym czasow nikiem siąę ugrzęźnięcie proroka błocie cysterny, do któ­ rej został w rzucony i stąd niem ożność w yjścia z niej o w łasnych siłach, por. też w. 22; Wj 15,4. 71 W edług Hi 14,19 sam Bóg podkopuje nadzieję człow ieka na obraz wód podmywających kam ienie, por Ez 13,11.13; 38,22. Przeciw nie, w Ps 124,4 jedynie Bóg może przeciw działać

W INA JAKO MOTYW U ZY SK A N IA BOŻEJ POM O CY W PSA LM A CH SUPLIKACJI

57

C złow iek nie m a ju ż więcej sił, by oponow ać sam odzielnie72. W erset 5 psalm u uka­ zuje rzeczyw isty obraz tej sytuacji. Tw orzą j ą liczni, silni, nienaw istni i zakłam ani w rogow ie, bez pow odu atakujący osam otnionego Psalm istę. O taczają błagającego atakując zw łaszcza fałszyw ym i oskarżeniam i, żądając, by zw rócił to, czego nie uk ra­ dł. Ten jed n a k w oła o sw ą niew inność i w przekonaniu w niezasłużonej nienaw iści z ich strony oraz nadziei, że nie zostanie oddzielony od spraw iedliw ych, ufających Bogu i szukających G o73. Całość tak prezentow anego położenia w idzi on w karze, ja k ą zsyła na niego rozgniew any Bóg. D okonując w łasnego rachunku sum ienia stw ierdza, iż je g o postępow anie przed B ogiem nie było uczciw e. W łaśnie sum ienie w yrzuca m u w chw ili uciem iężenia liczne daw niejsze przew inienia, które B óg ma teraz na oku74. Jest to je d n a k dość dziw ne połączenie w yznania w in w rachunku su ­ m ienia w. 6, skoro w. 5 tak głośno obw ieszczał w łasną niew inność. D latego m ożna tłum aczyć zestaw ienie ww. 5-6, tak różnych od siebie, inaczej. W erset 6 w rzeczy­ w istości nie je st w yznaniem w in, lecz ogólnym stw ierdzeniem w łasnej grzeszności, nie w iększej, niż u w iększości ludzi na św iecie. Stw ierdzenie to m a dodać w intencji A utora siły je g o prośbie: chociaż nie przypom ina sobie, by w tym konkretnym przypadku, w jak im się znalazł, zasłużył na tak ciężkie dośw iadczenia, to je d n a k ma św iadom ość w łasnej grzeszności, z k tó rą je s t gotow y ukorzyć się przed w szystko­ w iedzącym B ogiem 75. M a to zyskać m u w B ogu najpotężniejszego sprzym ierzeńca w jeg o staraniach o w yjście z trudnej sytuacji. Takie rozum ienie m oże potw ierdzać obecność w. 7: A utor pragnie, by udzielona mu pom oc stała się zarazem św iadec­ tw em w obec w szystkich, którzy u fają - ja k on sam - B ogu ratującem u od udręki. B rak bow iem pom ocy byłby dla nich pow odem zaw stydzenia w e w łasnej ufności, w ystaw ionej w ów czas na ciężką próbę.

W obecnym tekście r~'N została sprecyzow ana term inem "nlatfK, „m oje w ystęp­ ki, grzechy” . W yraz ten stanow i pluralis nntix, żeńskiej odm iany rzeczow nika gen oznaczającego „w inę, grzeszność” . P rzynależność głów nie do tradycji kapłańskiej oraz dzieła kronikarskiego św iadczy o późnym , dopiero w ygnaniow ym użyciu rze­ czow nika w B iblii76.

ostatecznej zagładzie swego ludu ratując go niczym topielca z wód przelewających się nad nim. Iz 8,7-8 A syria stanie się jak potok rozlewający swe w ody w Judzie na znak kary za niew ierność ludu, por. J. Nawrot, Zagłada Asyrii, dz.cyt., s. 125-127. Iz 28,15 wkłada w usta bezczelnych grzeszni­ ków z narodu w ybranego pewność, iż m imo w łasnych win fale potopu asyryjskiego go nie dosię­ gną, co jest jednak próżnym zw odzeniem siebie (w. 18).

72 Podobny motyw przerażającego krzyku w obec w zm agających się w ód potopu w skali kara­ nych przez Boga Filistynów zaw iera proroctwo Jr 47,2.

73 Por. zwrot nan, „bez pow odu, za darm o” + pokrew ne teksty cierpienia niew innego w Ps 35,19; 40,12; J 15,25. Hi 9,7 przypisuje sam em u B ogu działanie karzące bez pow odu; can ’HSB ną~m ’JEwr rnęte-rate, On może zniszczyć m nie burzą, bez przyczyny pom nożyć m i rany. Por. też. S.Łach, Księga Psalmów, s. 322.

74 Ps 7,9 oraz 17,3 przyw ołują Boga jako Sędziego sumień, lecz tym razem odwrotnie: nawet On nie znajdzie w Psalmiście win, których m ógłby się spodziewać.

75 W ten sposób m.in. M E . Tate, Psalms 51-100, wyd. komputerowe.

al-W kontekście om aw ianego tekstu na szczególną uw agę zasługują zw łaszcza Jr 5 ł,5 b oraz Ps 68,22. W pierw szym tekście akcent pada na fakt, iż c m zostaje popeł­ niona w obec B oga Izraela. K ontekst ww. 1-19 m ów i o w yroczni głoszącej zagładę B abilonu, który zadał n adm iar cierpień narodow i w ybranem u. O to grzech kieruje się przeciw B ogu, chociaż zostaje popełniony przeciw Jego w ybranym 77. W ina ta za­ sługuje n a karę, której nieodw ołalność została ju ż zadekretow ana (ww. 1-4). Tekst drugi ukazuje B oga w alczącego i zw yciężającego w rogów , którym i są grzesznicy. W ersety 22-24 w sp o m in ają ciężkie w alki historii Izraela, które toczył on ze swym i w rogam i71*, lecz w czasie których liczyć m ógł stale na B ożą pom oc i ostatecznie zw y­ cięstw o. M oc sam ego B oga okazuje się przy tym absolutnie niezw yciężona7'1. P odob­ nie do sw ego p o p rzednika, także tutaj spodziew ana je s t b ezpośrednia interw encja B oga przeciw w rogom , pow odow ana zarów no stopniem grzechów przez nich popeł­ nionych ja k - zw łaszcza - zatw ardziałością postawy. Teksty u k azu ją bow iem , że nie m ają oni zam iaru uznać w łasnych przestępstw ani ukorzyć się przed Bogiem . A uto­ rzy n atchnieni z d a ją się w skazyw ać, że uznanie to nastąpić m usi pod przym usem kary, ja k a dotknie w inow ajców *11. R zuca to pew ne św iatło także na rozum ienie Ps 69,6: A u to r sam przyznaje, że popełniając w łasne niam?, staje w pozycji zatw ar­ działego grzesznika. Tym czasem w po rę potrafi się zreflektow ać, zanim ostateczna kara nadejdzie. N a razie cierpi jej po czątk o w y etap, ja k im je s t ciężkie położenie zm uszające do refleksji (ww. 2-5). M a to zapobiec ostatecznem u unicestw ieniu, j a ­ kie spotyka w rogów B oga nie chcących się popraw ić.

SKRÓTY

BibLeb - Bibel und Leben

CJT - Canadian Journal o f Theology

ten Israel, W M A N T 24, Neukirchen-Vluyn 1967. Warto dodać, że teologia P stawia rzeczownik

w kontekście należnych ofiar zadośćczynnych za nąsfK, lecz w prezentowanym tekście Ps 69,6 te­ mat ten nie pojaw ia się.

77 Identyfikacja sprawy Boga ze sprawą Jego narodu, por. m.in. C.Westermann, dz.cyt., s. 66-89. 78 Iz 7,20 podobny obraz Boga golącego brzytw ą ow łosienie, jak o symbol ukarania obraca członkom w łasnego narodu, którzy nie m ają zam iaru się nawrócić. Źródła takiego patrzenia należy doszukiwać się być m oże w tradycji Ezawa, praojca Edomitów, w rogów Izraela, którego Rdz 25,25 przedstaw ia jak o obrośniętego gęstym ow łosieniem . W edług Rdz 25,34 Ezaw popełnił grzech oso­ bisty lekceważąc i sprzedając praw o pierw orództw a Jakubow i za m iskę soczewicy.

79 Por. H.-J. Kraus, Psalm s 60-150, dz.cyt.. s. 55.

811 Gwoli ścisłości zaznaczyć należy różnicę użytych w tekstach rzeczowników. Zarów no Jr 51,5 ja k i Ps 68,22 stosują m ęską form ę rzeczow nikow ą, m ianowicie o<ńj, podczas, gdy Ps 69,6 p o s ia d a ją w formie żeńskiej. Egzegeci nie stw ierdzają jednak wyraźnych różnic między oboma formami, por. TDOT I, s. 437.

W INA JAKO M O TYW U ZY SK A N IA BOŻEJ POM O CY W PSA LM A CH SUPLIKACJI

59

EB - Etudes Bibliques ExpT - Expository Times EvQ - Evangelical Quarterly

FRLANT - Forschungen zur Religion und Literatur des Alten und Neuen Testaments HSM - Harvard Semitic Monographs

HTS - Hervormde Teologiese Studies ITC - International Theological Commentary

JSOTSup - Journal for the Study o f the Old Testament (Supplement Series) NICOT - The New International Commentary on the Old Testament SBFLA - Studii Biblici Franciscani Liber Annuus

SBLMS - Society o f Biblical Literature (M onograph Series) ThLZ - Theologische Literaturzeitung, Leipzig - Berlin TZ - Theologische Zeitschrift

WBC - Word Biblical Commentary

WMANT - Wissenschaftliche Monographien zum Alten und Neuen Testament W T U A M - Wydział Teologiczny Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań ZAW - Zeitschrift flir alttestamentliche Wissenschaft

LITERATURA

Altpeter G., II Sam 1 2 ,l-1 5 a : Eine strukturalistische Analyse, TZ 38/1982, s. 46-52. Baltzer K., The Covenant Formulary in Old Testament, Jewish, and Early Christian Wri­

tings, tł. D. Green, Fortress Press, Philadelphia 1971. Beaucamp E., Le problème dii Ps 87, SBFLA 13/1963, s. 53-75.

Beyerlin W., Die Rettung der Bedrangten in der Feindpsalmen der Einzelnen aufinstitutio- nelle Zusammenhange untersucht, FRLANT 99, Gottingen 1970.

Booij T., Negation in Isaiah 43, 22-24, ZAW 94/1982, s. 390-400.

Botterweck G.J., Sehnsucht nach dem Heil: Is 64:1-7, BibLeb 6/1965, ss. 280-85.

Brueggemann W., A Commentary on the Book o f Jeremiah 1-25: To P luck Up, to Tear Down, ITC, Eerdmans Pubi. House, Grand Rapids 1988.

Clines D.J.A., Job 1-20, WBC 17, Word Books, Pubi., Dallas 1989, wyd. komputerowe. Craigie P.C., Psalms 1-50, WBC 19, Word Books, Pubi., Dallas 1983, wyd. komputerowe. Dahood M., Psalms I: 1-50. A New Translation with Introduction and Commentary, AB

16A, Doubleday & Comp., New York 1965.

Dahood M., Psalms I: 1-50. A New Translation with Introduction and Commentary, AB 16B, Doubleday & Comp., New York 1968.

Dahood M., Psalms III: 100-150. A N ew Translation with Introduction and Commentary, AB 16C, Doubleday & Comp., New York 1970.

Davies M . L Levitical Leprosy: Uncleanness and the Psyche, ExpT 99/1988, s s .136-139. Deissler A., Die Psalmen, Patmos-Verlag, D üsseldorf Teil 1, 19714; Teil 2, 19692; Teil 3,

Dhorme P., Le Livre de Job, EB, J.Gabalda, Paris, 1926. Eissfeldt O., Psalm 76, ThLZ 1957, s. 801-808.

Harrington W., Nouvelle introduction à la Bible, Seuil, Paris 1971.

Johnson A.R., The Vitality o f the Individual in the Thought o f Ancient Israel, wyd. 2, Uni­ versity o f Wales Press, Cardiff 1964.

Knierim R.P., Die H auptbegriffe flir Siinde im Alten Testament, Mohn, Gütersloh 1965. Kohler L.H., Old Testament Theology’, tł. A.S. Todd, Westminster Press, Philadelphia 1957. Kraus H.-J., Psalm s 1-59. A Commentary, Augsburg Pubi. House, Minneapolis 1988. Kraus H.-J., Psalms 60-150. A Commentary, Augsburg Pubi. House, Minneapolis 1989. Kraus H.-J., Theology o f the Psalms, tł. K. Crim, Augsburg, M inneapolis 1986.

La Bible, traduction oecuménique, edition intégrale (TOB), Cerf, Paris 1988.

Łach S., Księga Psalmów. Wstęp - przekład z oiyginalu - komentarz, w: Pismo Święte Starego Testamentu, t. VII-2, Pallottinum, Poznań 1990.

M erwe B.J. van der, Onverdiende gnade. En studie oorJesaja 43:22-28, HTS 10/1953/54, s. 167-91.

M iller P.D., Sin and Judgment. A Stylistic and Theological A nalysis, SBLMS 27, Scholars Press, Philadelphia 1976.

Morris L., A sham , EvQ 30/1958, s. 196-210.

M owinckel S., The Psalms in Israel s Worship, t. 1-2, tł. D.R.Ap-Thomas, Basil Blackwell, Oxford 1962.

M urphy R.E., Ecclesiastes, WBC 23, Word Books P u b i, Dallas 1992. M urphy R.E., Proverbs, WBC 22, wyd. komputerowe.

Nawrot J., Zagłada Asyrii w teofanicznej symbolice ognia. Analiza tekstu Iz 30,27-33, Stu­ dia i materiały, W T UAM, Poznań 2000.

Oswalt J.N., The B ook o f Isaiah. Chapters 40-66, NICOT Eerdmans Pubi. Comp. Grand Rapids, 1998.

Parker N.H., Psalm 103: God is Love. He Will Have M ercy and Abundantly Pardon, CJT 1/1955, s. 191-196.

Pilch J.J., Biblical Leprosy and Body Symbolism, BTB 11/1981, s. 108-13.

R endtorff R ,,Studien zur Geschichte des Opfers im alten Israel, WMANT 24, Neukirchen- Vluyn 1967.

Sakenfeld K.D., The M eaning o f H esed in the Hebrew Bible: A New Inquiry, HSM 17 Scholars Press, M issoula 1978.

Tate M.E., Psalm s 51-100, WBC 20, Word Books. P u b i, Dallas 1990.

Theological Dictionary o f the Old Testament, G.J. Botterweck, H. Ringgren (ed.), Eerd­ mans Pubi. House, Grand Rapids 1978-.

Thomas D.W., Isaiah xliv 9-20: A Translation and commentary, w: Hommages à André Dupont-Sommer, Adrien-M aisonneuve, Paris 1971, s. 319-30.

Vorster W.S., Reader-Response, Redescription, and Reference: 'You Are The Man ’ (2 Sam 12:7), w: Text and Reality. Aspects o f Reference in Biblical Texts, ed. B.C. Lategan i W.S. Vorster, Scholars Press, A tlanta 1985, s. 95-112.

W estermann C., Théologie d e l ’Ancien Testament, Labor et Fides, Genève 1985.

W hybray R.N., The Composition o f the Book o f Proverbs, JSOTSup 168, Sheffield 1994. Youngblood R., A N ew Look at Three Old Testament Roots fo r ‘Sin ’, w: Biblical and Near