Charakterystyka fizyczna ludności Podola. Na podstawie własnych spostrzeżeń

L U D N O Ś C I P O D O L A

NA PO D STA W IE W ŁASNYCH SPOSTRZEŻEŃ

N A P I S A Ł ..

Dr. J U L I A N T A L K O - H R Y N C E W I C Z .

V ; '

W KRAKOW IE,

N A K Ł A D E M AKA DEM II U M IE JĘ T N O ŚCI.

. W V> R U K A lV X 1 U X I W K U S A T E T U J A G I ' K L L O Ń S IC I E G O p od za rz ą d e m A. M. K o ste rk ie w lc z a .

' T 8 9 5o!

§ S S M

VM£ ĘĘm ?

y ztß - r yymęiM ^ -•’ • ^

f c f « . _ _ _ - :

,Wss:j

-VH

.. '" '' •' ■■• ; ■

s i l i

^ > V J . r i f j -■' ( s k < ‘V , ', 3 1 •

• ■

l ^ L V a: -$&Mm " r y '*$&-■ mtämä

/ i n

L U D N O Ś C I P O D O L A

N A PO D STA W IE W ŁASNYCH SPOSTRZEŻEŃ

N APISAŁ

Dr. J U L I A N T A L K O - H R Y N C E W I C Z .

d r

W KRAK OW IE,

N AK ŁA DEM AKADEM II UMIEJĘTNOŚCI.

W D R U K A R N I U N I W E R S Y T E T U J A G I E L L O Ń S K I E G O pod zarządem A. M. K osterkiew icza.

1895.

odbicie z T. I. Dz. I. M ateryalów antropolog.-areheolog. i etnograf.

A kadem ii U m iejętności w K rakow ie.

C H A R A K T E R Y S T Y K A F I Z YC Z NA

l u d n o ś c i 1 *o <1o Im

n a p o d s t a w i e w ł a s n y c h s p o s t r z e ż e ń

o pracow ał

Dr. J u l i a n T a l k o - H r y n c e w i c z . ---

Chociaż w pierwszą monografię antropologiczną, m ającą na celu charakterystykę fizyczną ludności galicyjskiej, a opracowaną przez prof. M ajera i K opernickiego1) weszła część ludności P o­

dola, jednakże znaczniejsza jej część -wschodnia, zam ieszkująca Podole rosyjskie, nie weszła w jej zakres; praca mniejsza przeto będzie w części dopełnieniem tamtej i zarazem uzupełnieniem w dal­

szych badaniach charakterystyki fizycznej ludów naszych.

Ludność dzisiejszego Podola rosyjskiego, stosownie do czasu kolonizacyi rozpada się na dwa odłamy, które w pracy niniejszej w yróżniam y: 1) Podolan właściwych zajm ujących część zachodnią gubernii podolskiej (powiaty: w innicki, kam ieniecki, latyczowski, lityński, mohylowski, płoskirowski, uszycki i jam polski) i 2) Po- bereźan, to je st ludność P obereźa, stanowiącego południową część dawnego powiatu bracławskiego (a dzisiejsze pow iaty: bracławski, h ajsy ń sk i, bałcki i olhopolski).

ł) Prof. D r, J . M a je r i D r. J . K opernicki. C h a rak tery sty k a fizyczna lu d ­ ności g alicyjskiej. (Zb. W iad. do A ntr. k ra j. wyd. star. Kom: a n tr. A kad. U m iej.

K raków 1877). T. I i IX .

1

2 J . T A L K O -H R Y N C E W IC Z . [40]

Od czasów najdaw niejszych żadna z dawnych dzielnic Polski tak często nie zmieniała swej ludności ja k Podole.

K raina ta, należąc do najbogatszych ziem w Europie, będąc szlakiem , po którym długi czas T atarzy zapuszczali zagony, uległa spustoszeniu w X II I. i X IV . wieku i odtąd staw ała się łupem ła ­ twym do zdobycia dla sąsiadów. Z a czasów W ładysław a Jag iełły trzej jego siostrzeńcy bracia Koryatowicze w ładają na przem ian Podolem , które wówczas przedstawiało pustynię i tylko zam ki i zameczki ja k K am ieniec, Sm otrycz, S kała, Bakota i t. d. sta­

nowiły ja k b y niewielkie oazy bardziej zaludnionej i uprawnej ziemi. Pomimo przyrodzonych bogactw Podole o wiele wów­

czas było uboższe niż Ruś Czerwona. U boga i mało zaludniona ów­

czesna Litw a nie mogła sama kolonizować tych wielkich prze­

strzeni, które wciąż stały otworem dla nowego zaboru lub kolo- nizacyi z sąsiedniej i poblizkiej, a dawnymi węzły z nią połączo­

nej Rusi Czerwonej. Kiedy w r. 1393. W . ks. W itołd zaw ładnął Podolem, we wschodniej jego części zostawił swoim wasalem ks.

Teodora K oryatow icza, a bardziej zaludnioną zachodnią oddał na własność dziedzicowi ziemi Samborskiej , zasłużonemu w dziejach walk z Tataram i i kolonizatorowi Podola wojewodzie krakow skiem u Spytkowi. Odtąd rozpoczął się znaczniejszy przypływ ludności pol­

skiej na Podole, który się zwiększył jeszcze, gdy obie części po­

łączył pod swym zarządem brat Jagiełły, Świdrygiełło, a wzmógł się bardziej jeszcze po porażce Tatarów i objęciu Podola przez W i- tołda. W pływ Polaków na obie części Podola wzmacniał się przez rozdawnictwo ziem rodzinom możnowładczym (Szafraniec, W łodko- w icz, T en c zy ń sk i, Granowski i t. p.). Za panami ciągnęli rządcy, a za nimi i ludność w łościańska, zajm ując dowolnie pustkowia, które darmo i bez ofiar im się dostawały, ale w następstwie, jak powiada kronikarz r), oprócz trudnej do upraw y gleby m ęczyły ich nieustanne najazdy Tatarów , a w skutek tego nie było majętności krw ią nie zlan ej; jeśli szczęśliwy nabyw ca ziem życiem nie prze­

płacił tego, to chodził, jak powiada D ługosz2), ranam i okryty.

W tym czasie pustkowia Rusi zachodniej i Podola według k ronik zaludniały się nie tylko P olakam i, lecz po części i innym i przybyszami różnego pochodzenia, języ k a , w iary i obyczajów.

Oprócz Rusinów i Mazurów, osiedlali się tu Niemcy, Ormianie, W ęgrzy, W ołosi, Serbowie i Kroaci. Polityczne przyłączenie Rusi do Polski otwarło jeszcze bardziej Podole P olakom , m ającym w ię­

cej środków i ludności niż Litw a na zaludnienie i obronę od Ta-

1) K rom er. Polon, histor. corp. I. 86.

2) D ługosz. X H . 707.

[41] c h a r a k t e r y s t y k a p i z y c ż h a.

ś

tarstwa. W pływ polskiej kolonizacji na Podole nie zmniejszał się i w wiekach następnych szczególnie w zachodniej jego połowie.

Co do dziejów dalszych wschodniej części Podola, to je st Po- b ereża, to się tu po najściach tatarskich nie tylko nie ustaliła ko ­ lo n izac ja , ale wciąż nowe napady i spustoszenia niszczyły ledwo wzniesione osady. Już od X V III. wieku Pobereże niepokojone było przez wędrujące bandy opi-yszków. Nieustanne niepokoje i zabu­

rzenia wytworzyły tu zwrot mowy, odnoszący się do czasów Staro- wolskiego, a współczesny Łaszczowi „jak na Pobereżu“ , co miało oznaczać kraj w ydany na łup wszelkiej swawoli i rozboju. Po k o ­ zackich buntach Otwinowski '■) opisuje kolonizację Pobereźa na- stępnemi słowy: „Poczęło się po pokoju uczynionym Podole osa­

dzać, dokąd wiole tysięcy chłopów poszło od W isły, a osobliwie od Przemyśla i S a n o k a , że prawie całe wsie pustkowiem pozosta­

w ały w Podgórzu. Zeszło się też tam i Rusi potrosze, a ci nasi Mazurowie successu temporis w Ruś się poobracali i może się teraz ten kraj nazwać polsko-ruskim “ i t. d.

Liczba badanych przeżeranie ogółem Podolan wynosiła 251.

Z nich z zachodniej części Podola Podolan właściwych, nazwanych ta k dla wyróżnienia od Pobereżan 130, z których 120 pochodziło z 10 wsi pow. nowouszyckiego, 8 z tyluż wsi pow. kam ienieckiego i po 1 z pow. Winnickiego i lityńskiego. Badania nad nimi, kiedy byli żołnierzam i, dokonałem w koszarach wojskowych w Kijowie w zimie 1891. roku.

Pobereżan badanych przeze mnie było 121. Spostrzeżenia nad nimi dokonałem w cukrowni wr Olchowcu (pow. żwinogrodzkiego) podczas zimy r. 1890; ludność ta przybyła tam za zarobkiem.

Pochodziła ona z pow. hajsynskiego: 101 z 3 wsi dawnego staro­

stwa granowskiego (z G ranow a, Lew uchy i Słobodyszcz) osadzo­

nych przez pierwszych właścicieli granowskich. W sie te następnie weszły w skład starostwa granowskiego, którem w ostatnich latach istnienia Rzeczypospolitej w ładał ks. Adam C zartoryski, jenerał ziem podolskich. L ud tego starostwa miał się wyróżniać urodą i większą bystrością u m y słu , przeto i żołnierze z pułku z nich uformowanego przez ks. Czartoryskiego jak o b y się wyróżniali po­

wyższymi przymiotami. Pozostałych 20 badanych pochodziło ze wsi K iślaka i K a rb ó w k i, należących niegdyó do starostwa bra- cławskiego, którem według lu stra c ji z r. 1615. władała ^sięż n a Jadw iga Roźyńska — O drzyw olska, a mąż jej pierwszy Swierski nie dawno przedtem za przywilejem królewskim je o sa d z ił2). N a­

stępnie wsie te wchodziły w skład starostwa hajsyńskiego.

x) 1. c. str. 12.

B aliński i L ipiński. P o lsk a starożytna.

2

4

W badaniach posługiwałem się in stru k c ja wydana przez K o­

m isję antropologiczną A kad. Umiej, w Krakowie. Do spostrzeżeń poglądowych odnosiło się rozpoznawanie b a r w : skóry, oczu i wło­

sów, kształt nosa i tw arzy, do antropom etrycznych: pomiary wzro­

stu w 3 postawach stojącej, siedzącej, i klęczącej. Badany pozo­

stając w letnich spodniach i koszuli bez obuwia stawał pod m iarą m ającą ruchomą poprzeczną lin ijk ę, był sadzany na stołku wyso­

kości 49 cm. z wyciągniętemu nogam i, a następnie klękał pod miarą. Co do pomiarów głowy wyróżniałem długość i szerokość największą czaszki, szerokość potylicy, obwód poziomy głowy i tw arzy: szerokość i długość. Do pomiarów głowy7 służył mi zw ykły cy rk iel, a do długości tw arzy cyrkiel linijny, do obwodu zaś poziomego głowy tasiem ka zw ykła płócienna z podziałką cen­

tymetrową. D la ułatwienia porównania moich obecnych badań z rezultatam i poprzednich co do fizycznej budowy ludów naszych trzym ałem się tego samego porządku w opracowaniu i przy u k ła ­ daniu tablic. Wszędzie obok ogólnej liczby Podolan (251) podaję szczegółowe obliczenia co do Podolan właściwych (130) i Pobere- źan (121), zestawiając przytem wedle możności pokrewne im ludy, a mianowicie: Rusinów galicyjskich, oddzielnie ród ich podolski, oraz Polaków według opracowania M ajera i K opernickiego2), Gó­

rali ruskich K opernickiego8) , Ukraińców D iebolda4) i m oich5), Białorusinów i Podlasiaków moich ,;) i wreszcie co do wzrostu po­

pisowych w Rosy i A nuezyna 7).

Pod względem wieku badani Podołanie przedstawiali się ja k następuje:

1) In stru k c y a d la robiących spostrzeżenia n a osobach żywych. W yd. II.

K raków 1886.

2) C h a rak tery s ty k a fizyczna ludności galicyjskiej. Zb. W iad. do A ntr.

K raj. w ydaw . n a k ł. Komis. A ntr. A kad. Um iej, w K rakow ie. T. I. 1877. T.

IX . 1885.

3) C h a rak tery sty k a fizyczna G órali ruskich. T am że T. X III. 1889.

4) E in B e itra g zur A nthropologie der K leinrussen. In au g . D issert. D or­

p at 1886.

°) C h a rak tery s ty k a fizyczna lu d u ukraińskiego. Zb. W iad. do A ntr. k ra j.

T. X IV .

6) C h a rak tery sty k a fizyczna ludów L itw y i Kusi. Tam że. T. XV I.

') 0 reorpaMTOCKOMŁ p a c n p e f lta e m n p o c ia M yaccKaro H a c in e n ia P o c- ciit. (Ho ftaHHHBTB o Bceo6in,eH bohhckoh uobhhhocthh i, IlM nepiH a a 1874—

1883 rofl&i.) P etersb u rg 1889.

[43] CHARAKTERYSTYKA FIZYCZNA. 5

Tab. I.

W i e k Podolan

w łaściw ych P obereżan K a z e m

od 2 0 - 2 9 la t 128 43 171

„ 3 0 — 39 „ ^— 38 38

„ 4 0 - 4 9 „ 2 26 28

* 5 0 - 6 9 „ — 11 11

„ 6 0 — 69 „ — 3 3

O g ó ł e m 130

. . .

131 251

Przeważna część wogóle badanych Podolan a mianowicie 2/s przypada na wiek od 20 — 29 lat (68,4°/0); y.i od lat 30 — 49 (26,4°/0) a na lata 5 0 — 69 zaledwie y 6 (15,6%). U Podolan w ła­

ściwych wszyscy badani byli od 20— 29 lat. U Pobereżan 2/ 3 przy­

pada od 2 0 —39 lat (66,7% ); y 5 od 40— 49 (21,4% ) i o połowę mniej od 50— 69 (11,6% ).

1) Wzrost.

Podołanie wogóle m ają średnią miarę wzrostu 166,43 cm.

Z nich Podołanie właściwi 166,65 cm ., Pobereżanie 166,19 cm.

W idzimy więc, źe Podołanie właściwi m ają wzrost blizko o y 2 cm.

tylko wyższy od Pobereżan.

Przy obliczeniu średniego wzrostu popisowych gub. podol­

skiej u A n u c zy n a]j przypada wzrost 164,77 cm ., a więc blizko o 2 cm. niższy niż u nas. Różnica ta wzrostu niższego u Anu- czyna tłum aczy się łatwo znaczną przym ieszką niższej ludności polskiej i żydowskiej. To samo daje się zauważyć i w poszczegól­

nych powiatach gub. podolskiej u A nuczyna, gdzie występuje śre­

dni wzrost niższy w tych pow iatach, w których ludność bardziej m ieszana, przyczem w pow. nowo-uszyckim, z którego największa

' ) 1. c. str. 178.

6 J . T A L K O -H R Y N C E W ie Z . [ U ]

liczba i naszych badanych pochodziła, oznaczona je st i u Anu- czyna średnio najwyższym w całej gubernii wzrostem 166,1 cm.

Co do wzrostu Podolan na Podolu galicyjskiem , to ten we­

dług M ajera i K opernickiego1) o 3 cm. je st niższy (163,4 cm.) niż na Podolu rosyjskiem i różni się w poszczególnych swych częściach, a mianowicie: w części Podola między Dniestrem i Zbru- czem (pow. borszczowski, czortkowski, buczacki) wzrost przeciętny ludności jest 164,1 cm ., w części środkowej Podola (pow. skałacki, zbarazki, podhajecki, b rz eźa ń sk i, rohatyński) 165,4 cm., na wy­

żynie podolskiej z obu stokami (pow. złoczowski, przemyślański) 160,8 cm .1). Niższy nieco wzrost Podolan galicyjskich niż naszych, pozostaje może w zależności od znaczniejszej przymieszki Polaków, wyróżniających się, ja k wiadomo, wzrostem niższym.

Zestaw iając wzrost Podolan według pomiarów naszych z in­

nym i pokrewnymi lu d a m i, widzimy, żc oni wzrostem swym niczem nie wyróżniają się od U kraińców (166,7 cm.) i Górali ruskich (166,6 cm.) o cm. są wyżsi od Rusinów galicyjskich (164,0 cm.) 0 4V2 cm. od Polaków (162,2 cm.) i Białorusinów (162,2 cm.) 1 prawie o 6 cm. od Podlasiaków (161,7 cm.).

N astępująca tabelka w y k a zu je, ilu z liczby badanych Podo­

lan przypada n a każdy w ym iar wzrostu.

(P atrz T ab lica I I str. 45).

Podobnie ja k to uczyniliśmy w poprzednich pracach rozpro­

szone liczby wzrostu zgromadzamy w 6 działach, zestawiając obok nich spostrzeżenia podobne u ludów pobratymczych.

(P a trz T ab lica I I I str. 46).

Z powyższej tablicy widzimy, że najpospolitszym wzrostem jest mierny, ja k u Podolan wł. (49,2°/o) a w szczególności u Po- bereżan (62,8% ) przyczem występuje często wzrost wysoki (32,3%

i 27,3% ) i nieco rzadziej nizki (17% i 8,3% ). Z tego względu Podołanie wogóle niczem prawie nie wyróżniają się od Ukraińców.

Tymczasem u Górali ruskich wzrost wysoki nieznacznie tylko (23,5% ) przeważa nad nizkim (1 5 % ); u Rusinów galicyjskich, Białorusinów i Polaków nizki zaczyna przeważać (2 2 % — 27,2% ) coraz więcej nad wysokim (1 8 % — 11,1%) a u Podlasiaków wzrost nizki jednako często spotyka się ja k i mierny (po 44% ).

') I. c. T. I. str. 34.

[45] C ITA K AK TK K YSTY K A F IZ Y C Z N A ,

7

Tab. II.

Wzrost w cm. Podolan właściwych Pobereżan a

<v S3

M Wzrost w cm. Podolan właściwych 1 j Pobereżan ---

S s tä P3

147 — ₁ 1 167 15 13 28

150 1 1 168 8 5 13

151 1 — 1 169 4 4 8

154 2 — 2 170 9 5 14

155 — 1 1 171 5 7 12

156 4 1 5 172 7 6 13

157 3 2 5 173 6 4 10

158 3 2 5 174 5 6 11

159 9 3 12 175 3 2 5

160 4 6 10 176 4 2 6

161 1 2 3 177 1 — 1

162 4 U 15 178 2 — 2

163 7 8 15 179 — 1 1

164 6 6 12 180 1 — 1

165 4 10 14 182 1 — ' 1

166 U 11 22 183

130 1 121

1 251

2) P roporcyonalność budowy.

W ym iar tułowia wraz z głową w postawie siedzącej przed­

stawia się następnie:

(P atrz T ablica IV str. 47).

Z przytoczonej tablicy widzimy, że u Podolan wogóle tułów wraz z głową w postawie siedzącej wynosi 86,4 cm. a w stosunku do wysokości ich wzrostu = 5 1 ,9 % . U kraińcy też przy równym tułowiu (86,2 cm.) przedstaw iają ten sam stosunek do wysokości wzrostu = 5 1 ,7 % . Górale ruscy m ają n a l 1/, cm. tylko tułów dłuższy (87,9 cm.), Białorusini krótszy na 1% cm. (85 cm.), a Pod-

GO

Tab. III.

W z r o s t w o m.

251 P odolan

1055 Ukraińców 1355 Rusinówgalicyjskich 187 Górali ruskich 961 Białorusinów 25 Podlasiaków 2861 Polaków

251 P od o lan

1055 Ukraińców 1355 Rusinówgalicyjskich 187 Górali ruskich 961 Białorusinów &

-O

■s S I

Poh 2861 Polaków

130 właściwych 121 Pobereźan razem 130 właściwych 121 Pobereźan razem

w lic z b ac h bezw zględnych w o d s e t k a c h

130—'139 w yjątkow o n izk i 1 62 0.09

_ 2,2

140— 149 bardzo nizk i — 1 i 3 34 4 10 — 202 — 0,8 0,4 3,3 2 2 1,0 — 7,1

150— 159 nizk i 22 10 32 115 294 28 220 11 778 17,0 8,3 12,7 10,8 22 15 22,8 44 27,2

160— 169 m ierny 64 76 140 581 773 110 583 11 1471 49,2 62,8 55,8 55,0 57 59 60,7 44 51,4

170— 179 wysoki 42 33 75 343 241 44 136 3 319 32,3 27,3 29,9 32,5 18 23,5 14,2 12 11,1

180— 189 bardzo wysoki 2 1 3 12 13 1 12 29 1,3 0,8 1,2 1,1 1 0,5 1,2 1

05

TALKO- HRYNCEYVICZ.

Tab. IY.

P ro p o rcjo n aln o ść budowy

251 Podolan

-o £

>o g

‘OO cś

^ rS P

187 Góraliruskich 961 Białorusinów 25 Podlasiaków

251 P odolan >

lO ^“ iO2 5 i~"< f-i

2

187 Górali ruskich 961 Białorusinów 25 Podlasiaków

130 właściwych 121 Pobereżan razem 130 właściwych 121 Pobereżan S

05 CÖ

w centym etrach w o dsetkach wzrostu

W zro st śr. m. 166,6 166,2 i 166,4 166,7 166,6 162.2 161,7

wysok. w post. siedź. 86,4 86,5 86,4 86,2 87,9 85,0 83,6 51,9 52 51.9 51,7 52,2 52,4 51,7

„ „ klęcz. 122,3 124,4 123,3 124,5 123,9 122,3 120,5 73,4 75 74,1 74,6 74.1 75,4 74,5

długość nóg 80,2 79,7 1 80.0 80,5 77,3 77,2 78,1 48,1 48 48,1 48,3 47,8 47,6 48,3

u uda 35,8 38,0 I 36,9 38,3 36,1 37,1 36,9 21,5 22,9 22,2 22,9 21,9 22,9 22,8

„ goleni 4 4 , 4 41,7 I 43,1 42,2 41,2

r ^.

40 41,2 26,1 25,1 25,9 25,4 25,9

- 24,6 25,6

CO

ÖHARAE'i'ERYSTYKAElZYCŻNA.

io

kich stosunek do wysokości wzrostu jednaki = 52,2°/o, 52,4°/0 i 51,7°/0. Tylko więc u Białorusinów jest on większy o Ya cm - U wszystkich zatem rodów pokrew nych, pomimo naw et wyższego wzrostu niż u Podolan, Ukraińców i Górali ru sk ic h , jakoteż i znacznie niższego niż u Białorusinów i Podlasiaków stosunek proporcyonalny długości tułowia do wzrostu każdego z nich pozo­

staje jednaki.

Długość nóg oznaczona przez odjęcie wysokości tułow ia wraz z głowa od całkowitej m iary wzrostu wynosi dla Podolan wogóle i ich oddzielnych rodów 80 c m ., w stosunku więc do ich wzrostu średniego = 48,1% > U kraińcy mają nogi prawie jednakow ej z nimi długości (80,5 cm. = 4 8 ,3 ° /0), Górale ruscy krótsze o 2,7 cm.

(77,3 cm.) czyli o 0,3 % wzrostu (47,8% ), Białorusini krótsze o 2,8 cm. (77,2 cm.) czyli o 0 ,5 % wzrostu (4 7 ,6 % ), Podlasiacy krótsze o 1,8 cm. (78,1 cm.) czyli o 0 ,2 % wzrostu.

Co do obliczeń oddzielnych części nogi, to odejmując wyso­

kość postawy siedzącej od klęczącej , otrzym ujem y długość uda, a przez odjęcie postawy klęczącej od m iary w zrostu, długość go­

leni , wraz z wysokością stopy.

W edług tego długością uda różnią się od siebie rody podol­

skie, kiedy u Podolan właściwych długość uda wynosi 35,8 cm., czyli = 2 1,5% w zrostu, u Pobereżan 38 cm. = 2 2 , 9 % , to jest ci ostatni mają uda dłuższe niż pierwsi na 2,2 cm. czyli o 1,5%

ogólnego wzrostu.

Długością uda do Podolan najbardziej są zbliżeni Górale ruscy, u których długość uda wynosi 36,1 cm. czyli = 21,9%

wzrostu, U kraińcy przeciwnie długością uda (38,3 cm. = 2 2 ,9 % ) zbliżeni są bardziej do Białorusinów (37,1 cm. = 22,9% ) i Pod­

lasiaków (36,9 cm. = 22,8% ).

Długość goleni u Podolan wogóle wynosi 43,1 cm., = 2 5 ,9 % wzrostu. Dłuższe są one u Podolan właściwych (44,4 cm. = 2 6 ,1 % wzrostu) n a 2,7 cm. czyli na 1% wzrostu, niż u Pobereżan (41,7 cm. = 2 5 ,1 % ).

Długością goleni Podołanie wogóle przechodzą na 1 cm. czyli na 0 ,5 % wzrostu Ukraińców (42,2 cm. = 25,4% ), na 1,9 cm. to je s t rów nają się % wzrostu Górali ruskich (41,2 cm. = 25,9% )j na 2 cm. czyli zaledwie o 0,4% wzrostu dłuższe niż u Podlasia­

ków (41,2 cm. = 2 5 ,6 % ) i o 3 cm. dłuższe to je st na 1,3% wzro­

stu niż u Białorusinów (40 cm. = 2 4 ,6 % ).

Co do proporcyonalności budowy to Podołanie właściwi i Po- bereżanie posiadają jed n ak ą długość ja k tułowia ta k i nóg, w bu­

dowie tylko oddzielnych części nóg okazuje się różnica, Podołanie właściwi o tyle m ają któtsze u d a, o ile Pobereżanie dłuższe od nich golenie.

Ch a r a k t e r y s t y k a f i ż y cZnA; l l W stosunku do innych ludów Podołanie wogóle posiadają tę samą proporcjonalność w budowie tułowia i nóg, różniąc się tylko od Białorusinów dłuższemi nogami, a proporcjonalnością oddziel­

nych części nóg od wszystkich. Podołanie wogóle stosownie do wzrostu, posiadając tę samą długość uda i goleni co Grórale ruscy, m ają nieco krótsze uda niż U kraińcy, Podlasiacy, a w szczegól­

ności niż Białorusini i o tyle dłuższe golenie niż ci ostatni.

3) B arw a skóry.

B arw a skóry u Podolan podobnie ja k i w innych naszych badaniach obserwowaną była na wewnętrznej stronie ramienia, przyczem rozpoznawaliśmy barwę tro jak ą : białą, śniadą i płową.

Ostatnie dwie barw y przytem łączyliśmy w ciem ną, podobnie ja k pierwszą nazywaliśmy jasną.

W tablicy następującej obok liczbowych barw skóry u Po­

dolan zestawiamy spostrzeżenia podobne u Ukraińców, Rusinów galicyjskich, Górali ruskich, Białorusinów i wreszcie u Podlasia- ków i Polaków.

(P a trz T ab lica V A. str. 50 i T ab lica V B. str. 51).

Z powyższego się okazuje, źe Podołanie wogóle wyróżniają się barw ą skóry przeważnie białą (77,7°/0), która występuje wy­

bitniej u" Pobereżan (91,7% ) niż u Podolan właściwych (64,6%).

Z barw ciemnych częściej się przytrafia płowa niż śn iad a. która u Podolan właściwych o 4 razy była częstszą (35,3%)) niż u Po- bereźan (8,3% ).

Pod względem częstości spotykanej barw y jasnej Podołanie mało czem ustępują Ukraińcom (86% ) i przewyższają Podlasiaków (7 3 % ), o % część posiadają więcej barwy jasnej niż Białorusini (56,9% ) i o 2 razy niż Rusini galicyjscy (31,9% ), Górale ruscy (36,5% ) i Polacy (34,8% ).

Go do rozmieszczenia barw skóry u Podolan galicyjskich we­

dług obliczeń prof. M ajera1) to chociaż nie m am y dokładnych da­

nych dla b ra k u odpowiedniej ilości spostrzeżeń, jednakże wnosić m o żn a, źe liczby znacznie się różnią od ogólnej liczby Rusinów galicyjskich, do których wciągnięte zostały spostrzeżenia co do Po­

dolan. K iedy u ogółu Rusinów galicyjskich na białą barwę skóry przypada % część (3 1 ,9 % ), na Podolan w pow. skałackim 4 7 % , rohatyńskim 5 2 % , a złoczowskim naw et 71 % . Spostrzeżenia te

J) 1. c. T. X. str. 71.

3

Tab. V. A.

251

Podolan -a

O

S k ó r a ^AO

oCG o

t-H *-oq SÖ

5

121 Pobereżan razem 2619 Ukraińców 1367 Businówgalicyjsl 187 Góraliruskich 961 Białorusinów 25 Podlasiaków 2870 Polaków

w 1 i c z b a c i b e z w z g l ę d n y c h

biała, t. j. ja s n a 84 111 195 2250 433 68 547 18 999

płow a I

> ciem na śn iad a J

28 1 } 46 1 8 1

9 }

i ) ' 0 37 1

J 56 19 1

)

268 1

> 369 101 J

758 1 923 165 J

120 1 j l 2 0

355 1 414 59 J

1437)

>1871 434)

TALKO-HRYNCEWlOlŻ.

Tab. V. B.

S k ó r a

251 P o d o lan

03 S-I'S

^4

‘rS2_ca

•RO I> a CO 03 CO &ß

«

cs

CO g

c p g

*o r3O

PL,

Ph

biala, t. j. ja s n a pfow a

śniada f^ pip

o d s e t k a c h

64,6 21,5 I 13,8 I

35,3 91,7

7 ,4 ) 8,3 0 ,8 J

77,7 1 4 ,8 )

22,3 7,5 J

86

10,21 3,8 I

14 31.9 55.9 12,2 68

36,5

63’8 L_63,8

56.9 36.9

r ’ ' 6 , i

43,0 72 16 12

34,8 50 28

1 5 ,11 65,1

OS-

ÖHARAKTERYSTYKAfizyczna.

14

stwierdzają w części i n a sz e , że dla ludności Podola pospolitą barwą skóry jest biała. W edług tychże obliczeń w Galicyi rów- niacy m ają płeć przeważnie b ia łą , a na poszczególne dzielnice p rzypada, na Podole środkowe (50°/o), południowe (67% ); 'wy­

żynę podolską (71% ). W edług zaś powtórnego obliczenia prof.

M ajera :) u Rusinów galicyjskich przypada na skórę białą % za­

ledwie wszystkich spostrzeżeń (22,8% ).

4) B arw a włosów.

Podobnie ja k i w przeszłych badaniach nasźych zestawiamy najprzód w następującym wykazie różne odcienia włosów spoty­

kanych u Podolan, w porównawczem ich zestawieniu z liczbami u innych ludów.

(P a trz T ab. V I str. 53),

Z powyższego widzimy, że u Podolan wogóle przeważa bar­

wa włosów jasno-szatyn (81,5% ), która z odcieniami stanowi prze­

szło połowę spostrzeżeń (56,2% ) po niej w 1/ 8 spostrzeżeń n a j­

częściej spotyka się barwa blond z odcieniami (37,4% ). Oddzielne rody mało też od siebie się różnią w rozmieszczaniu barw wło­

sów. U Podolan właściwych barw y szatyn (47,7% ) i blond (43,0% ) równie często w ystępują, u Pobereżan szatyn Wi% (59,5% ) prze­

waża blond (33% ). U obydwóch rodów mały odsetek przypada na brunet i jeszcze mniejszy na rudy.

Pod względem ugrupowania barw włosów, Podołanie wogóle nie wiele się różnią od Ukraińców i Białorusinów przy częściej nieco w % występujące] barwie szatyn z odcieniami (66% i 64,7% ) przypada l/ 3 na blond (31,6% i 38,7% ). U Podlasiaków przypada takaż ilość szatyn (68% ) o połowę mniej blondynów (16% ) lecz zato częściej spotyka się brunet (12%). U Polaków pomieszanie barw jeszcze silniej występuje przy mniejszej ilości szatynów (36% ) niż u Podolan i nieco znaczniejszej blondynów (44,8% ), natomiast częściej spotykanych brunet i czarne (18,1% ). U Rusinów g ali­

cyjskich 3 barw y blond (31,9% ), szatyn (34% ) brunet i czarne (34,2% ) równomiernie są podzielone.

Dla bardziej poglądowego rozpatrzenia się w zebranych licz­

bach łączym y wszystkie odcienia włosów w 4 główne barw y w na­

stępującym w ykazie, zestawiając obok Podolan, Ukraińców, Rusi­

nów galicyjskich, Górali ruskich, Białorusinów, Podlasiaków i Po­

laków.

(Patrz Tab. V II str. 54).

!) 1. c. T. IX . str. 2 4

[53] c h a r a k t e r y s t y k a f i z y c z n a. 15

Tabl. VI.

W ł o s y

130 właściwych 251

’odola

oS Ö

T-t <-N3 V

^ e=> o 0,

- P razem 2619 Ukraińców 1366 Rusinówgalicyjskich 188 Góraliruskich 961 Białorusinów 25 Podlasiaków 2868 Polaków

blond ciemno blond jasn o -szatyn szatyn ciem no-szatyn jasn o -b ru n et bru n et ciem no-brunet czarne jasn o -ru d e

ciemno-rude

i 1'

w liczbach bezw zględnych

22 34 30 13 19 9 1 2

9 29 49 13 10 7 1 2 1

31 63 79 26 29 16 2 4 1

32 798 371 882 222 137

58 55 33 19 12

427

453

270 187 1 19

3 7 6 53 62 5 43 7 1 ( 1

140 232 303 124 95 51 6 8 2

1 3 6 7 4 3

1 1284

1033

369 149 1 33

jasn e 95 96 191 1667 612 22 747 15 1817

ciemne 35 25 i

1

60 952 752 165 214 10 1051

w o d s e t k a c h

blond 16,9 7,4 12,3 3,1 ^{31,9 1,5 14.6 4 44.8}

ciem no-blond 26,1 24,0 25,1 30,5 — 3,7 24,1 12 —

jasn o -szaty n 23,1 40,5 31,5 14,1 — 3.1 41,9 24 ^_

szatyn 10,0 10,7 10,4 33,6 34,0 28,1 12,9 28 36,0

ciem no-szatyn 14,6 8,3 11,5 8,5 —- 32,9 9,9 16 —

jasn o -b ru n et — — ^— 5,2 — 2,6 — — ^—

b ru n et 6,9 5,8 6,4 2,2 20,2 22,8 5,3 12 12,9

ciem no-brunet — — — 2,1 — 3,7 — ^— —-

czarne 0,8 0,8 0,8 1,2 13,9 0,5 0,6 — 5,2

jasn o -ru d e 1,5 1,6 1,6 0,7 1 1,4 1 0 5 0.8 —

! ^{1 1}

ciem no-rude — ^{0,8 0,4 0,4 0,2 4} 1 M

jasne 73 79,3 76,1 63,6 45,7 11,7 76,7 60 63,4

ciemne 27 20,7 2 0 ,9 136,3 54,3 88,3 23,3 40 36,6

Tab. VII.

W l o s y

251 F odolan

&

'O S ' « CD 3

<M n MP

1356 Kusinówgalicyjskich 188 Górali ruskich 961 Białorusinów 25 Podlasiaków 2868 Polaków

251 Podolan

2619_ Ukraińców N O

CD ^ o

iO d CC bß r—(

&

'O.a 'aiB

188 Góraliruskich 961 Białorusinów 25 Podlasiaków 2868 Polaków

130 właściwych 121 Pobereżan razem 130 właściwych c

d T-) p

03 s POh razem

w ilościach bezw zględnych w o d s e t k a c h

blond 58 40 98 849 427 10 380 5 1284 44,6 33,0 39,0 32,4 31,5 5,3 39,4 20 44,7

szatyn 62 73 135 1487 472 122 524 17 1066 47,7 60,3 53,8 56,8 34,8 64,9 54,5 68 37,2

b ru n et 9 7 16 250 270 55 51 3 369 6,9 5,8 6,4 9,5 19,9 29.3 5,3 12 12,9

czarne 1 1 2 33 187 1 6 --- 149 0,8 0,8 0,8 1,3 13,7 0,5 0,6 5,1

mte-

TALKO-HRYNOEWJCZ.

[55] C H A R A K T E R Y S T Y K A F I Z Y C Z N A . 17 Z powyższej tablicy widzimy, źe Podołanie wogóle są sza­

tynam i (53,8% ) i źe Pobereżanie byw ają częściej nimi (60,3% ) niż Podołanie właściwi (47,7% ). Co do Podolan galic. to według prof. M ajera 1) z liczby Rusinów galic. obliczonych przez nas dla podolskich powiatów Gralicyi (borszozowski, czortkowski, buczacki, s k a ła c k i, z b a ra sk i, podhajecki, b rzeżański, ro h a ty ń sk i, złoczow- ski i przem yślański) z 433 spostrzeżeń przypada na barwę wło­

sów blond 165 (38,1% ), szatyn 102 (23,6% ), brunet 95 (21,9% ).

czarna 58 (1 3 ,4 % ), ruda 13 (3% ). Z tego się okazuje, że Podo­

łanie galicyjscy w yróżniają się od naszych o połowę mniejsza liczbą barw szatyn równającej się blond przy znaczniejszej nato­

miast liczbie barw brunet i czarne. Podobnie więc ja k w ogólnej liczbie Rusinów galicyjskich, tak też i u Podolan, ciemna barw a włosów występuje wybitniej niż u Podolan naszych.

W łosy szatyn u Podolan wogóle stanowią połowę spostrze­

żeń i jednakowo często się spotykają ja k u Ukraińców (56,8% ) i Białorusinów (54,5% ) nieco częściej niż u Rusinów galicyjskich (34,8% ) i Polaków (37,2% ), a rzadziej niż u Grórali ruskich (64,9% ) i Podlasiaków (68% ).

W łosy blond zdarzały się u Podolan w % (39% ). Barw a ta częściej występowała u Podolan właściwych (44,6% ) niż u Po- bereżan (33% ). Częstością swoją barw a blond u Podolan wogóle dorównywa Białorusinom (39,4% ) częściej byw a nieco niż u U k ra­

ińców (32,4% ), Rusinów galicyjskich (31,5% ) o dwa razy czę­

ściej niż u Podlasiaków (20% ) o siedm niż u Górali ruskich (5,3% ) i nieco tylko rzadziej niż u Polaków (44,7% ).

W łosy brunet bardzo rzadko spotykane u Podolan ja k i u ich rodów oddzielnych (6,4% ) podobnie ja k u Ukraińców (9,5% ) i Białorusinów (5,3% ) natom iast są o dwa razy częstsze u Podla­

siaków (12% ) i Polaków (12,9% ) i o trzy razy u Rusinów gali­

cyjskich (19,9%).

W łosy czarne należą do w yjątkow ych u Podolan, ja k u Gó­

rali ruskich (0,5% ), Białorusinów (0,6% ) i Ukraińców (1,3°/°).

U Polaków spotyka się je zrzadka, (5,1% ) u Rusinów galicyjskich nieco częściej (13,7% ) a u Podlasiaków nie spotyka się zupełnie.

Podołanie przeto ja k i U kraińcy, Górale ruscy, Białorusini i Podlasiaki posiadają pospolicie włosy sz a ty n , przy których czę­

sto byw ają blond u P odolan, U kraińców , Białorusinów i rzadziej u Podlasiaków, u Górali ruskich bruneci, Rusini galicyjscy jed n a­

kowo byw ają blondynami i szatynam i rzadziej brunetam i i czar­

nym i, Polacy nieco częściej blondynam i, niż szatynam i, i rzadziej brunetam i.

0 1. c. T. X . str. 323.

18 J . T A L K O -H R Y N C E W IC Z . [56]

Jeżeli teraz te wszystkie barwy włosów zbierzemy w 2 ka- tegorye, ja k to uczyniliśmy w przeszłych pracach naszych, włosów jasnych i ciem nych, zaliczając do pierwszych b arw y : blond, jasno- szatyn i jasno-rudy, a do drugich czarne, brunet i ciemno-szatyn, a ilość pośrednich między nimi szatynów z dołączeniem ciemno- rudych rozdzielimy zarówno między jednych i drugich, to otrzy­

mamy (Tab. V I.), źe rody podolskie wyróżniają się barw ą wło­

sów jasn ą (76,l°/0) podobnie ja k Białorusini (76,7°/0), przechodząc pod tym względem nieco Ukraińców (63,6°/0) , Polaków (63,4°/0) i Podlasiaków (60°/0)-, u Rusinów galic. barw a ciemna (54,3°/0) jednako często się zdarza ja k i ja s n a , kiedy u Górali ruskich ciemna jest przeważającą (83,3°/o)- W łosy kędzierzawe napotka­

łem u Podolan właśc. w l tylko w ypadku (u średnio blondyna), co przypada na ogólną ilość spostrzeżeń 0,7°/o- Natomiast u Pobere- źan było blondynów — 1, cicm no-blondynów — 1, szatynów — 2, jasno-szatyn — 1, jasno-rudy — 1. Ogółem 6 wypadków, co sta­

nowi 4,9°/0. Na ogólną liczbę 251 Podolan 7 wypadków, tj. 2,4°/o- Ilość kędzierzawych u Podolan jest odpowiednią Ukraińcom (63 na 2619) 2,8°/0, podwójnie mniejszą niż u Białorusinów (46 na 961) 4)8% , i jeszcze mniejszą niż u Litwino-łotyszów według naszych spostrzeżeń (29 na 476) 6,1% .

Co do trwałości włosów u Podolan właśc. to takowa z przy­

czyny młodego wieku badanych określić się nie d a la , u Pobere- żan na 121 było łysych 11. Z tych na wiek od 35 do 40 przy­

pada 7, i po 1 na wiek 45 ; 48, 50 i 62-Jetni. Ze względu na ogół badanych Pobereżan przypada łysych 9,09% podczas kiedy na 2619 Ukraińców naliczyliśmy łysych zaledwie 135 i to w wieku o wiele starszym , a zatem mniej o połowę (5,1 % ). Na fakt przed­

wczesnej utraty włosów' u Pobereżan, który m y notujem y bez komentarzy, warto, aby przyszli badacze baczniejszą zwrócili u-wagę.

5) B arw a oczu.

N astępny w ykaz zawiera ugrupowanie różnych odcieni barw oczu u Podolan, zestawione z takiem iż spostrzeżeniami u U kraiń­

ców, Górali ru sk ich , Białorusinów i Podlasiaków.

(P a trz T ab. V III. str. 57).

Z powyższego w'ykazu widzimy, źe z czystych barw oczu u Podolan nąjwybitniej występuje piwna w 3 odcieniach (jasne, średnie i ciemne) stanowiące % wszystkich spostrzeżeń (38,1% ), reszta barw mieszanych rozproszona jest z różnymi odcieniami, z których najczęściej występuje, omal źe nie w % , siw o-błękitna (22,3% ). Ponieważ jed n ak dwie te barw y błękitna i siwa są do-

o t

Tab. YIII.

0 c z j

251 P odolan

2619 Ukraińców 188 Górali ruskich 961 Białorusinów ■£

-o

_ c3

»O

^ J POh

251 Podolan

2619 Ukraińców 188 Góraliruskich 961 Białorusinów 25 Podlasiaków

130 właściwych 121 Pobereżan ... razem 130 właściwych 121 Pobereżan i razem

w liczbach bezw zględnych w o d s e t k a c h

jasn o -b łę k itn e 6 19 25 557 174 3 4,6 15,7 9,9 21,2 18,1 12

błęk itn e 6 4 10 189 5 51 2 4,6 3,3 3,9 7,2 2,2 5,3 8

ciem no-błękitne 5 3 8 99 — 92 — 3,8 2,6 3,2 3,7 9,6 —

siw o-błękitne 23 33 56 439 5 83 6 17,7 27,3 22,3 16,8 2,2 8,6 24

zielone 7 9 16 89 46 130 1 5,4 7,4 6,4 3,3 24,5 13,5 4

ciemno-zielone 2 8 10 114 2 70 2 1,5 6,6 3,9 4,3 1,0 7,3 8

siwo zielone 17 5 22 196 17 115 6 13,1 4,1 8,8 7,4 9,0 11,9 24

siwe 3 1 4 121 13 16 — 2,3 0,8 1,6 4,6 7,0 1.7 _

ciemno-siwe 2 — 2 41 1 22 — 1.5 — 0,8 1,6 0,5 2,3 _

siwo-piwne 2 — 2 84 8 7 — _1,5 — 0,8 3,2 4,0 0,7 —

jasno-piw ne 21 15 36 263 15 109 3 16,2 12,4 14,3 10,0 8,0 11,3 12

piw ne 30 20 50 339 60 75 1 23,1 16,5 19,9 12.9 32,0 7,« 4

ciem no-piw ne 6 4 10 88 16 17 1 4,6 3,3 3,9 3,4 8,2 1,8 4

CHARAKTRRYSTYKA FIZYCZNA,

2 0 J . T A L K O H R Y N C E W IC Z . [58]

pełniającemi względem siebie, a więc połączywszy je w jedno otrzymamy, że piwna w swych odcieniach i siwo-błękitna (39,3% ) są dominującemi barwam i u Podolan. Pod względem przeważają­

cych barw oczu mieszanych nad czystemi pierwsze miejsce przed innymi ludami zajm ują Podołanie i Podlasiaki. U Po­

dolan wogóle na czyste barw y przypada % (67,24% ) a na m ie­

szane y 3 (32,76% ). U Podlasiaków zaś na mieszane przypada omal że nie połowa wypadków (48% ), kiedy u U kraińców % (26,9% ), Białorusinów % (2 1 ,2 % ). a u Górali ruskich zaledwie Hi

(

,

%).

W stosunku rozmieszczenia barw czystych do mieszanych, z rodów oddzielnych podolskich Pobereźanie najbliższą m ają wspól­

ność z U kraińcam i, u nich bowiem przypada połowa na barwę siwo-błękitną z odcieniami (50,8% ) i 4 8 ,9 % ), przy której piwna z odcieniami stanowi u Pobereżan % (32,2% ) a u U kraińców % (26,3%). Zieloną natomiast spotyka się u Pobereżan w % (18,1% ) a u Ukraińców w % (15% ),. Tymczasem Podołanie właśc. m ając zaledwie w % barwę siwo-błękitną (30,7% ) posiadają w % oczy piwne (43,9% ) i zarówno jak Pobereźanie % zielonych (20% ), a takowem rozmieszczeniem barw Podołanie właśc. wyróżniają się od Pobereżan i innych współplemiennych ludów.

Jeszcze bardziej widocznie stosunek barw oczu w ykazuje ta­

blica następna z ugrupowaniem liczb w 4 główne działy z zesta­

wieniem w nich ludów pokrewnych.

(P atrz T ab. IX . str. 59).

Z powyższego okazuje się, że u Podolan właśc. pospolitą barwą oczu w % jest piwna (43,8% ), a niekiedy w % błękitna (30,7% ) przy rzadziej występującej w % zielonej (20%). Pobe- reżanie podobnie do Ukraińców posiadają w połowie oczy błę­

k itn e , (48,8% ) i % piwnych (32,2% ), różniąc się tem jed n i od drugich, że Pobereźanie m ają % oczu zielonych (1 8 ,2 % ), a U k ra­

ińcy natomiast % siwych. Podołanie galic. według prof. M ajera -l) z obliczeń zrobionych przez nas dla tychże 10 powiatów Podola galicyjskiego (Ob. str. 55) m ają to tylko podobieństwo do P odo­

lan naszych, iż najpospolitszą barw ą ich oczu jest piwna (2,09 =

= 4 8 ,3 % ) i kiedy u nas rzadziej nieco występują błękitne, a nie­

kiedy zielone, u galicyjskich inne barw y prawie równomiernie są podzielone: błękitna (81 = 18,7% ), zielona (73 == 16,9% ) i siwa (7 0 = 1 6 ,1 % ).

Podołanie zaś wogóle równą częstością oczu błękitnych i piwnych w yróżniają się od U kraińców , u których prze-

') 1. c. T . I. str. 83.