Geneza powstania nowoczesnych repozytoriów
Wspó∏czesne repozytoria nierozerwalnie zwiàzane sà z procesem ewolucji systemu komunikacji naukowej. Jest ona definiowana jako system, w ramach którego badania na-ukowe sà prowadzone, poddawane ocenie, rozpowszechnia-ne oraz przechowywarozpowszechnia-ne z myÊlà o przysz∏ych badaczach. System ten rozwija si´ dwutorowo poprzez:
• formalne Êrodki komunikacji, takie mi´dzy innymi, jak pu-blikacje w recenzowanych czasopismach
• nieformalne kana∏y komunikacyjne, takie jak na przyk∏ad elektroniczne listy dyskusyjne.
Wyniki badaƒ naukowych stanowià dobro publiczne, bo-wiem wi´kszoÊç z nich finansowana jest z bud˝etów paƒstw3.
Wiek XVII przyjmuje si´ za poczàtek zorganizowanego systemu komunikacji w nauce. Wówczas to rozwin´∏a si´ sieç klubów i towarzystw naukowych g∏ównie w Anglii, Niemczech, Francji i we W∏oszech. Towarzystwa te wydawa-∏y pierwsze czasopisma naukowe. W 1665 roku ukaza∏ si´ francuski Journal de Scavans (póêniej Journal des Savants) za∏o-˝ony przez Denisa de Sallo, a par´ miesi´cy póêniej Royal Society of London wyda∏o Philosophical Transactions (czasopi-smo to ukazuje si´ do dzisiaj). Zatem od prawie 350 lat uczeni przekazujà wyniki swoich badaƒ naukowych w spo-sób sformalizowany, publikujàc je w czasopismach nauko-wych. Wymiana myÊli mi´dzy uczonymi funkcjonowa∏a na zasadzie „wymiany darów”. Czasopisma by∏y wydawane po jak najni˝szych kosztach, aby naukowcy mogli dotrzeç do wyników interesujàcych ich badaƒ. Ca∏y ten proces rozwija∏ si´ bez wi´kszych przeszkód a˝ do lat 70. ubieg∏ego wieku, kiedy to prywatni przedsi´biorcy dostrzegli w wynikach ba-daƒ naukowych, rozumianych jako produkt, ogromnà war-toÊç rynkowà. Zacz´to nabywaç od towarzystw naukowych prawa do wydawania czasopism naukowych.
Wraz ze wzrostem liczby pracowników naukowych wzra-sta∏a tak˝e liczba artyku∏ów, materia∏ów pokonferencyjnych i monografii, b´dàcych efektem ich pracy. To wszystko po-wodowa∏o wydawanie coraz wi´kszej liczby czasopism. Ce-ny periodyków ros∏y w zastraszajàcym tempie. W latach 1986 – 2002 w USA wzros∏y one o 227%4. Bud˝ety bibliotek
by∏y jednak ograniczone i w krótkim czasie okaza∏o si´, ˝e
nie mog∏y one pozwoliç sobie na zakup wielu tytu∏ów. Bi-bliotekarze próbowali w ró˝ny sposób zaradziç temu proble-mowi, cz´sto rezygnujàc z subskrypcji lub te˝ przeznaczajàc Êrodki finansowe z zakupu ksià˝ek na zakup czasopism. Po-wy˝sze zjawisko nazwano „kryzysem czasopism” (ang.
se-rials crisis).
Kryzys ten sta∏ si´ bodêcem do powstania ruchu Open Ac-cess (Wolny Dost´p), którego g∏ównym postulatem sta∏a si´ walka ze wzrostem cen czasopism naukowych. W 2000 ro-ku, w Tempe (Arizona) zebrali si´ przedstawiciele dwóch stowarzyszeƒ: Association of American Universities (Stowa-rzyszenie Uniwersytetów Amerykaƒskich) i Association of Research Libraries (Stowarzyszenie Bibliotek Naukowych). Podczas tego spotkania ukonstytuowa∏y one grup´ odpo-wiedzialnà za system komunikacji w nauce. Owocem ich pra-cy sta∏o si´ opublikowanie „Zasad dla nowo powstajàpra-cych systemów publikowania w nauce” (tak zwanych Tempe Prin-ciples). Dwa lata póêniej, w Budapeszcie, przyj´to Budapest Open Access Initiative (Budapeszteƒska Inicjatywa Wolnego Dost´pu). Dokument ten wyznacza∏ g∏ówne za∏o˝enia idei Open Access oraz poda∏ jej definicj´. Zgodnie z treÊcià de-klaracji Open Access, ka˝dy u˝ytkownik zyskiwa∏ prawo do czytania, pobierania, kopiowania, drukowania, przeszukiwa-nia pe∏nych tekstów artyku∏ów bez finansowych, prawnych lub technicznych ograniczeƒ, z wyjàtkiem prawa autora do zachowania integralnoÊci jego pracy, uznania autorstwa i wykorzystania publikacji zgodnie z prawem.
W Budapeszcie zarekomendowano dwie drogi s∏u˝àce uwolnieniu artyku∏ów naukowych. Pierwszà z nich by∏o wy-dawanie czasopism Open Access, a drugà autoarchiwizowa-nie prac naukowych w repozytoriach.
Repozytorium5(∏ac. repositorium) to miejsce
uporzàdkowa-nego przechowywania dokumentów, z których wszystkie sà przeznaczone do udost´pniania. Jest to równie˝ magazyn g∏ówny, centralny, zaprojektowany jednak w taki sposób, aby dost´p do wszystkich jego zasobów by∏ równie ∏atwy. NiegdyÊ szafa na ksi´gi i akta urz´dowe. DziÊ terminem tym okreÊla si´ elektroniczne serwery dystrybuujàce publikacje naukowe. Dostarczane sà one do repozytoriów przez sa-mych autorów, a u˝ytkownicy wyszukujà je poprzez interfejs Web6. Tematyka ta poruszana by∏a tak˝e w 2003 roku
pod-czas dwóch donoÊnych wydarzeƒ: Bethesda Statement on Open Access Publishing (Ustalenia z Bethesda dotyczàce
pu-Emilia Kaczmarek
Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu1
1Autorki sà pracownikami Oddzia∏u Informacji Naukowej Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu (przyp. red.). 2Artyku∏ recenzowany (przyp. red.).
3Principles and Strategies for the Reform of Scholarly Communication, <http://www.ala.org/ala/acrl/acrlpubs/whitepapers/principlesstrategies.htm>,
[dost´p: 28.05.2007].
4Zob.: M. Nahotko, Rola czasopism naukowych w komunikacji naukowej, w: Elektroniczny transfer wiedzy: repozytoria wiedzy: problemy technologiczne, organiza-cyjne i prawne: XI edycja konferencji w cyklu „Archiwizacja i Digitalizacja”, 29 czerwca 2006, Warszawa 2006, s.42.
5Wikipedia, <http://pl.wikipedia.org/wiki/Repozytorium>, [dost´p: 21.05.2007].
6Zob.: M. Nahotko, Rola czasopism naukowych w komunikacji naukowej, w: Elektroniczny transfer wiedzy: repozytoria wiedzy: problemy technologiczne, organiza-cyjne i prawne: XI edycja konferencji w cyklu “Archiwizacja i Digitalizacja”, 29 czerwca 2006, Warszawa 2006, s.47.
Czy repozytoria b´dà wspieraç nauk´ w Polsce
2
Ma∏gorzata Rychlik
blikowania w trybie Wolnego Dost´pu) oraz Berlin Declara-tion on Open Access to Knowledge in the Sciences and the Humanities (Deklaracja berliƒska w sprawie otwartego do-st´pu do wiedzy w naukach Êcis∏ych i humanistycznych).
Reasumujàc rozwa˝ania na temat komunikacji naukowej mo˝na zaobserwowaç, ˝e dzi´ki otwartemu dost´powi do wiedzy powsta∏ nowy paradygmat komunikowania w nauce. Dzi´ki statutowym za∏o˝eniom mo˝na mieç pewnoÊç, ˝e ja-koÊç uprawianej nauki pozostanie wysoka, natomiast zmniejszà si´ koszty dost´pu do niej dzi´ki budowie repo-zytoriów.
Funkcjonowanie repozytorium
Czasopisma elektroniczne stanowià alternatyw´ dla wy-dawnictw tradycyjnych. Publikowanie w Internecie ma swo-je dobre strony, bowiem niweluswo-je koszty zwiàzane z druko-waniem i dystrybucjà czasopism w wersji drukowanej, a sys-temy s∏u˝àce zarzàdzaniu czasopismami on-line pozwalajà na zautomatyzowanie wi´kszoÊci procesów zwiàzanych z publikowaniem (na przyk∏ad przeglàdanie, recenzowanie, archiwizowanie materia∏ów). Rozwiàzaniem alternatywnym do tworzenia i utrzymania witryn czasopism on-line jest bu-dowanie, zgodnie z Inicjatywà Open Access, repozytoriów i naukowych czasopism otwartych7.
Obecnie funkcjonujà repozytoria ró˝nego typu (instytu-cjonalne, dziedzinowe, wydzia∏owe, osobowe, narodowe). Najbardziej powszechne sà repozytoria instytucjonalne. W 2002 roku The Scholarly Publishing & Academic Resour-ces Coalition (SPARC) wyda∏a specjalny dokument traktujà-cy o repozytoriach instytucjonalnych. Zdefiniowa∏a je jako kolekcje cyfrowe, gromadzàce i przechowujàce dorobek in-telektualny spo∏ecznoÊci naukowej jednego lub wielu uni-wersytetów. Zasób danego repozytorium jest okreÊlony przez instytucj´, a treÊç zgromadzonych tam zbiorów ma charakter naukowy, kumulacyjny i permanentny. Najwa˝-niejszymi jego cechami sà zarówno dost´p w trybie Open Access, jak i uniwersalnoÊç wyszukiwawcza8. Dorobek
zgromadzony w cyfrowych repozytoriach wiedzy mogà sta-nowiç zarówno artyku∏y naukowe, ksià˝ki, rozdzia∏y z ksià-˝ek, skrypty, materia∏y konferencyjne, jak równie˝ prace doktorskie oraz magisterskie, raporty, prezentacje i szara literatura.
Materia∏y archiwizowane w repozytoriach muszà byç zgodne z Open Archives Initiative Protocol for Metadata Ha-rvesting (OAI-PMH). Dzi´ki tej zgodnoÊci istnieje mo˝liwoÊç przeszukiwania wszystkich repozytoriów przez takie wyszu-kiwarki jak:
• OAIster9– serwis wyszukiwawczy utworzony na
Universi-ty of Michigan
• Google Scholar – wyszukiwarka, która zacz´∏a dzia∏aç w 2005 roku i obecnie szacuje si´, ˝e 60 – 70%
naukow-ców u˝ywa jej jako pierwszego narz´dzia do wyszukania tekstów naukowych
• Scirus10– wyszukiwarka powiàzana na przyk∏ad z
zasoba-mi Science Direct
• Web Citation Indextm11 – interdyscyplinarny indeks
prze-szukujàcy zawartoÊç repozytoriów, tworzony przez Thom-son Scientific.
Repozytoria dziedzinowe, w przeciwieƒstwie do tych two-rzonych przy instytucjach naukowych, nie sà z nimi zwiàza-ne, lecz gromadzà materia∏y z konkretnej dziedziny wiedzy. Do jeszcze innych typów nale˝à na przyk∏ad repozytoria wy-dzia∏owe (skupiajà prace naukowe danego wydzia∏u; mogà wchodziç w sk∏ad repozytoriów instytucjonalnych), osobo-we (sà to strony WWW, które zawierajà dorobek naukowy pracownika nauki), czy te˝ narodowe (skupiajà publikacje pracowników naukowych danego kraju; mogà one pe∏niç uzupe∏niajàcà rol´ w stosunku do repozytoriów instytucjo-nalnych).
G∏ównym celem budowy repozytorium jest realizacja naj-wa˝niejszego zadania nauki, mianowicie udost´pniania za-sobów wiedzy ka˝demu, kto chce z niej skorzystaç. Podsta-wowà zaletà jest w tym przypadku sposób dostarczania ma-teria∏ów, pozwalajàcy na szybkie publikowanie, o˝ywiajàce proces komunikacji w nauce. Oznacza to, ˝e autorzy za-miast czekaç na wydanie artyku∏u w komercyjnym czasopi-Êmie mogà umieszczaç preprinty (autorska wersja przed re-cenzjà) swoich prac w∏aÊnie w repozytorium. Obok preprin-tów na ich zasoby sk∏adajà si´ zarówno postprinty (wersja po recenzji), a nawet ostateczne wersje wydawnicze. Warto dodaç, i˝ tworzenie kolekcji repozytorium odbywa si´ g∏ównie na zasadzie autoarchiwizacji (ang. self-archiving) przez zarejestrowanych autorów, co przyspiesza tempo umieszczania prac w zbiorze i tym samym dost´p do prac naukowych. Badania wskazujà, ˝e naukowiec piszàcy 4 pra-ce rocznie, sp´dza∏by oko∏o 40 minut w roku na autoarchi-wizowaniu12.
Dodatkowym atutem repozytoriów jest udost´pnianie naj-nowszych publikacji pracowników naukowych. Pojawia si´ jednak pytanie, jak przy organizowaniu repozytorium roz-wiàzaç problem dotyczàcy respektowania praw autorskich. W Êwietle ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, znaczna cz´Êç utworów tworzonych przez pracowników mo-˝e byç w∏àczona do zasobów repozytorium bez uzyskania stosownej zgody (na przyk∏ad raporty, analizy, sprawozda-nia). Natomiast prawa autorskie do artyku∏ów w czasopi-smach naukowych oraz ksià˝ek i ich fragmentów, w ramach umowy autorskiej, przechodzà na wydawców, co pozbawia autora mo˝liwoÊci rozporzàdzania dzie∏em. Wed∏ug prawa mi´dzynarodowego i lokalnych aktów prawnych wydanych na jego podstawie, autor mo˝e przenieÊç autorskie prawa majàtkowe na inny podmiot po podpisaniu licencji wy∏àcznej
7Zob. B. Macheta, Zagadnienia techniczne systemów wspomagajàcych swobodny dost´p do literatury naukowej. Cz. 1 Otwarte czasopisma On-line, „Biuletyn EBIB”,
nr 3, 2006, <http://www.ebib.info/2006/73/macheta.php>, [dost´p: 25.05.2007].
8R. Crow, The case for institutional repositories: a SPARC position paper, Washington, DC 2002, <http:www.arl.org/sparc/IR/ir.html>, [dost´p: 26.04.2007]. 9http://www.oaister.org/
10http://www.scirus.com/
11http://scientific.thomson.com/press/2005/8298416/
12L. Carr, S. Harnad, Keystroke economy: a study of the time and effort involved in self-archiving, Technical Report, ECS, University of Southampton 2005,
(ogranicza prawa autora do wykorzystania dzie∏a) lub te˝ li-cencji niewy∏àcznej (zezwala twórcy na upowa˝nienie innych podmiotów do korzystania z tego samego dzie∏a na takich samych polach eksploatacji)13. Z umowy mogà wynikaç
rów-nie˝ pewne ograniczenia dotyczàce rozpowszechniania pre-printów i postpre-printów. Je˝eli autor przeniós∏ prawa autorskie w zakresie udost´pniania on-line na wydawc´, to musi uzy-skaç jego zgod´ na rozpowszechnianie utworu w sieci14.
Por-tal SHERPA (http://www.sherpa.ac.uk/romeo.php) umo˝liwia sprawdzenie warunków umieszczania w repozytoriach mate-ria∏ów opublikowanych wczeÊniej u komercyjnego wydawcy. W ramach projektu SHERPA opracowano równie˝ wytyczne dotyczàce zapisów w umowach na przechowywanie i udo-st´pnianie materia∏ów w repozytoriach.
Z inicjatywy amerykaƒskich prawników i dzia∏aczy, w od-powiedzi na k∏opoty z prawem autorskim, w roku 2001 po-wsta∏a instytucja typu non-profit – Creative Commons (CC)15.
Organizacja ta postawi∏a sobie za g∏ówne zadanie stworze-nie elastycznych, dobrowolnych licencji, które autor sam mo˝e wybraç w zale˝noÊci od tego, jaki zakres ochrony i wolnoÊci korzystania z dzie∏a go interesuje16. W czerwcu
2006 roku podano, ˝e oko∏o 40 mln stron WWW stosuje li-cencje CC. W Polsce lili-cencje CC sà stosowane w ramach udo-st´pniania pojedynczych obiektów, na przyk∏ad w Bibliote-kach Cyfrowych17.
Budowanie otwartych zasobów wiedzy zmusza do reflek-sji nad finansowaniem tego przedsi´wzi´cia. Jeszcze nie-dawno, jak pisze Bo˝ena Bednarek-Michalska, konieczne by-∏o zabieganie o wolontariuszy (na przyk∏ad repozytorium E--LIS). Polska jako pe∏noprawny cz∏onek Unii Europejskiej mo-˝e ubiegaç si´ o dodatkowe Êrodki finansowe, korzystajàc z programów unijnych. Repozytorium mo˝e równie˝ byç fi-nansowane przez pojedynczà instytucj´ lub konsorcjum18.
Zwolennicy inicjatywy OA wyra˝ajà ró˝ne opinie odnoÊnie fi-nansowania budowy otwartych zasobów. Jedna z nich g∏osi, i˝ to autor powinien zap∏aciç za opublikowanie swojej pracy w wolnym dost´pie, na przyk∏ad z grantu przeznaczonego na badania. Inne rozwiàzanie zaleca, by procesem wydawni-czym zajmowa∏y si´ wy∏àcznie biblioteki bàdê biura instytu-cji naukowych, nie zaÊ komercyjni wydawcy. Warto równie˝ podkreÊliç, i˝ przy tworzeniu omawianych zasobów pomoc-ne sà opracowywapomoc-ne w ramach OAI standardy, metody, pora-dy, oprogramowania i prawne zalecenia.
Ârodowisko bibliotekarskie powinno wi´c zabiegaç, by urz´dnicy i eksperci tworzàcy strategie nie zapominali, ˝e biblioteki i archiwa sà statutowo odpowiedzialne za budow´ zasobów wiedzy i trzeba o tym pami´taç, zw∏aszcza w kon-tekÊcie finansowania projektów budowy repozytoriów.
Przyk∏ady wiodàcych repozytoriów
Repozytoria dziedzinowe
ArXiv (http://arxiv.org/) – jest to pr´˝nie dzia∏ajàce
repozy-torium preprintów z takich dziedzin jak: matematyka, fizy-ka, informatyka. Zosta∏o za∏o˝one przez Paula Ginsparga w 1991 roku w Los Alamos, obecnie funkcjonuje przy Cor-nell University.
ECS Eprints Service (http://eprints.ecs.soton.ac.uk) – jest to
dzia∏ajàce przy University of Southampton repozytorium pe∏nych tekstów z zakresu elektroniki i informatyki.
CogPrints (http://cogprints.org/) – jest to repozytorium
za-wierajàce pe∏ne teksty zakresu takich nauk jak: psychologia, biologia, lingwistyka, filozofia i informatyka. Rozwijane jest przy University of Southampton.
E-LIS [E-prints in Library and Information Science
(http://eprints.rclis.org/)] – jest to repozytorium pe∏nych tek-stów z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. Jest ono rozwijane dzi´ki w∏oskiemu konsorcjum CILEA (Consorzio Interuniversitario Lombardo per la Elaborazione Automatica).
RePEc [Research Papers in Economics (http://repec.org/)]
– jest to repozytorium z zakresu nauk ekonomicznych. Sta-nowi efekt wspólpracy setek wolontariuszy z 58 krajów. Nie zawiera pelnych tekstów, a jedynie linkowania do nich.
Repozytoria instytucjonalne
eScholarship (http://repositories.cdlib.org/escholarship/) – jest to efektywnie dzia∏ajàce repozytorium instytucjonalne. Powsta∏o z inicjatywy i ze wsparciem California Digital Library.
DAEDALUS (http://www.lib.gla.ac.uk/daedalus/) –
repozyto-rium powsta∏o w 2004 roku przy University of Glasgow. Gro-madzi mi´dzy innymi preprinty, szarà literatur´, prace magi-sterskie i doktorskie.
13Zob. B. Szczepaƒska, Prawo autorskie – ochrona dzie∏ elektronicznych, w: Biblioteki Cyfrowe. Projekty, realizacje, technologie, J. Woêniak-Kasperek, J. Franke
(Red.), Warszawa 2007, s.54-59.
14S. Stanis∏awska-Kloc, Prawa autorskie a biblioteka cyfrowa, opinia prawna sporzàdzona w ramach projektu KPBC finansowanego z Funduszy Strukturalnych UE,
„Biuletyn EBIB”, 2005, nr 9, <http://ebib.oss.wroc.pl/2005/70/stanislawska-kloc.php>, [dost´p: 22.04.2007].
15Oficjalna strona Creative Commons znajduje si´ pod adresem: http://creativecommons.org/, a polski serwis pod adresem: http://creativecommons.pl/ 16J. Hofmokl, A. Tarkowski, Creative Commons, innowacje w systemie prawa autorskiego i rozwój wolnej kultury, „Biuletyn EBIB”, 2005, nr 3,
<file://D:/repo-zytorium/hofmokl_tarkowski.php.htm#do14>, [dost´p 21.05.2007].
17Zob.: eIFL-IP Rzecznictwo w sprawie dost´pu do wiedzy: podr´cznik prawa autorskiego dla bibliotekarzy, B. Szczepaƒska (T∏um), M. Marcinek (T∏um.),
War-szawa-Kraków, 2007, < http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=61553&from=&dirids=1>, [dost´p: 28.05.2007].
18Zob. B. Bednarek-Michalska, Fundusze na budowanie zasobów elektronicznych w Polsce, w: III konferencja: Internet w bibliotekach. Zasoby elektroniczne: poda˝ i popyt, Wroc∏aw, 12-14 grudnia 2005, „Biuletyn EBIB”, 2006, nr 12, <http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/iwb3/artykul.php?b>, [dost´p:
ERA Edinburgh Research Archive (http://www.era.lib.ed.ac.
uk/index.jsp) – repozytorium zawierajàce pe∏ne teksty publi-kacji pracowników University of Edinburgh.
Akademicka Biblioteka Cyfrowa AGH (http://abc.agh.edu.pl/)
– znajdujà si´ tam zasoby wydane lub pozyskane przez Bi-bliotek´ AGH. G∏ównym celem tego repozytorium jest wspo-maganie procesów dydaktycznych i naukowo – badaw-czych19.
Wageningen Yield (http://library.wur.nl/way/) – repozytorium
zawierajàce zasoby Wageningen University and Research Cen-tre. Cz´Êç prac dost´pna jest w postaci pe∏nych tekstów. Repozytoria narodowe
DIR – Domena Internetowych Repozytoriów Wiedzy
(http://dir.icm.edu.pl/dirw/) – jest to nowy projekt Interdy-scyplinarnego Centrum Modelowania Matematycznego Uni-wersytetu Warszawskiego (ICM), stanowiàcy kontynuacj´ Bi-blioteki Wirtualnej Nauki.
Digital Academic Repositories (DARE)
(http://www.dare-net.nl/en/page/language.view/repositories) jest przyk∏adem repozytorium krajowego dzia∏ajàcego w Holandii. Jest to centralne repozytorium koordynujàce prac´ repozytoriów instytucjonalnych, centrów badawczych i uczelni holender-skich.
Czy warto zak∏adaç repozytoria
Uczelnie w Stanach Zjednoczonych czy Europie Zachod-niej rozstrzygn´∏y ju˝ dylemat, czy warto mieç repozyto-rium. Wed∏ug Registry of Open Access Repositories (ROAR)20, najwi´cej repozytoriów majà obecnie Stany
Zjed-noczone (215), ale w Wielkiej Brytanii czy w Niemczech ob-serwuje si´ znaczny wzrost ich liczby w ostatnich latach.
Jednym z argumentów, który powinien przekonaç na-ukowców do uczestniczenia w tworzeniu repozytorium, jest natychmiastowe publikowanie prac naukowych. Praca opu-blikowana szybko i do-st´pna w trybie Open Ac-cess, jak podkreÊlajà ba-dania, jest cz´Êciej czyta-na, a to zwi´ksza jej cy-towalnoÊç (zwi´kszenie cytowalnoÊci pracy w za-le˝noÊci od dziedziny wynosi od 36% do 172%21, a nawet do
250%22 dla artyku∏ów
z zakresu fizyki).
DziÊ, dzi´ki coraz bar-dziej uporzàdkowanym aspektom prawnym, do-tyczàcym umieszczania prac w repozytoriach, wi-doczna jest tendencja wzrostowa w ich
tworze-19Równie˝ w Instytucie Logistyki i Magazynowania tworzone jest repozytorium materia∏ów, analiz, opracowaƒ i artyku∏ów, przygotowanych w minionych
latach przez pracowników Instytutu (przyp. red.).
20http://roar.eprints.org/index.php
21Ch. Hajjem, Ten-Year Cross-Disciplinary Comparison of the Growth of Open Access and How it Increases Research Citation Impact, IEEE Data Engineering
Bulle-tin 28 (4): 39-47, 2005, <http://eprints.ecs.soton.ac.uk/12906/>, [dost´p: 30.04.2007].
22Zob.: T.D. Brody, Evaluating research impact through Open Access to scholarly communication, University of Sauthampton 2006,
<http://eprints.ecs.so-ton.ac.uk/13313/>, [dost´p: 17.04.2007].
23A. Swan, Open Access and the Progress of Science, „American Scientist”, nr 95 (3), 2007,
niu. Pojawiajà si´ mo˝liwoÊci zarchiwizowania zrecenzowa-nego postprintu, którego wersja ostateczna trafia do druku w czasopiÊmie komercyjnym. Nie mo˝na bowiem obligowaç naukowców do publikowania jedynie w repozytoriach, gdy˝ obecnie do ich dorobku naukowego zalicza si´ g∏ównie te prace, które wydawane sà w komercyjnych czasopismach znajdujàcych si´ na tak zwanej LiÊcie Filadelfijskiej, utwo-rzonej przez Institute for Scientific Information (ISI). Byç mo˝e z czasem sytuacja ta ulegnie zmianie, gdy˝ w samych repozytoriach istniejà ju˝ ró˝norodne mechanizmy weryfi-kujàce jakoÊç prac. Mo˝na zatem za∏o˝yç, ˝e niebawem re-pozytorium stanie si´ wa˝kim czynnikiem oceny badacza czy jakoÊci placówki. Wynikiem takiej ewaluacji b´dzie we-ryfikacja poziomu finansowania, do czego repozytoria po-Êrednio si´ przyczynià. Wi´kszoÊç autorów podejmujàcych omawianà tematyk´, jak chocia˝by Alma Swan23, g∏oszà
te-z´, ˝e wolny dost´p do badaƒ naukowych przyspiesza roz-wój nauki. Niestety, w Polsce borykajàcej si´ z problemem ograniczania funduszy na cele wspierajàce nauk´, nie mo˝-na liczyç mo˝-na mo˝-nag∏à zmian´ w sferze fimo˝-nansowania nowych ini-cjatyw. Poszukiwanie innych rozwiàzaƒ jest czasoch∏onne, wymaga pracy wi´kszej liczby ludzi, a tak˝e ich ca∏kowicie spo∏ecznego zaanga˝owania. Jednak trud w∏o˝ony w dzie∏o budowy czegoÊ, co wspomo˝e nauk´, wyda owoce w przy-sz∏oÊci w postaci chocia˝by nowoczesnych repozytoriów
wiedzy, które podniosà jakoÊç kszta∏cenia, wska˝à kierunek ku przysz∏oÊci i wzbudzà iskr´, która w dziedzinie edukacji coÊ wreszcie zmieni na lepsze.
STRESZCZENIE
Jednym z czynników, które przyspieszajà i u∏atwiajà rozwój komunika-cji w nauce jest budowanie, zgodnie z ideà Open Access, repozyto-riów. Artyku∏ przedstawia zasady oraz korzyÊci p∏ynàce z funkcjono-wania repozytorium w procesie komunikacji naukowej. Zwraca uwag´ na aspekty prawa dotyczàce udost´pniania w repozytorium materia-∏ów obj´tych prawem autorskim. Dokonuje przeglàdu ró˝nego rodza-ju repozytoriów na Êwiecie.
SUMMARY
Will repositories support Polish science
One of the factors that speed up and facilitate the development of a wide range of communication – related issues in science and the hu-manities is the idea, in line with the Open Access philosophy, of buil-ding up repositories. The article presents rules and advantages resul-ting from repository-based scholarly communication and draws atten-tion to legal issues concerning circulaatten-tion of materials held at reposi-tories that are protected by copyright. It gives an overview of different types of repositories.
Twoje adresy internetowe
najÊwie˝sze informacje, ciekawe czaty
www.
e
-fakty.pl
Aktualny rozk∏ad repozytoriów w poszczególnych krajach Êwiata. èród∏o:
