In 1951, on the territory between Obrzeźna Street, Wołoska Street and the line of railway to Radom an industrial district Industrial Służewiec was built. It was the first Polish industrial district which was planned from the base. The location in the south part of Mokotów was determined to decrease the influence of pollution in Warsaw quarter due to more population density.
In the 70’s the main part of building in Industrial Służewiec was finished. The industrial plants, which were situated here, could use common electricity net, water-supply and sidings. So may have been decrease individual expenses of companies. In 1977 about 80 big industrial plants worked here with the employment of nearly 40 000 people. The biggest enterprises were: Cemi (7 270 employers), Zremb (1 812) and Meramat (1 590).
In 1976 industrial grounds took up to 1 188 610 m² (56,92% area of research), business area only 7 510 m² (0,36%).
Between 80’s and 90’s Polish economy was transformed from the planned to the market economy. Enterprises found themselves in a new situation. At first, companies changed their attitude to manage the ground. In Socialism the state-owned ground was free or very cheep, in Capitalism was not. So, in 90’s the costs of production rose, and income decreased. Most companies rented or sold some part of their buildings and terrain to new private firms.
The changes in the Industrial Służewiec caused development of financial institutions. In 1993 four banks ran here a business. Next years this trend became harder. Banks and business centers started to squeeze out industrial plants from Wołoska and Marynarska Street. In 1997 business area took up to 200 953 m² (9,62% area of research) and in 2001 rose to 197 975 m² (14,27%). This time industrial area lessened from 1 188 610 m² (56,92%) to 843 303 (40,38%) in 2001.
Aerial photos from the years 1976, 1982, 1997 and 2001 were used in researching of functional structure changes of
Industrial Służewiec. Because aerial photos can’t give all information about function of buildings and ground, it was necessary to use information from different sources, for example old maps and books.
The presentation method of functional structure changes is apparently a difficult task, because there are no principles for drawing up thematic map like this.
At firs, classification was defined. The same rules of classification were in force every year, and classification was established to emphasize characteristic functions. That’s why ten classes were determined: school grounds, business grounds (it is not freely available ground, accessible only for workers and customers), industrial grounds, building site, electric apparatus grounds, motor transport grounds (roads, car parks), railway and tram transport grounds, developed greenery grounds (parks, squares), insulating greenery grounds (wayside green belts) and not developed grounds.
To present changes, three types of maps were applied: series map, differential map and type of changes map. The first type shows situation separately each year, that gives information about the scale of phenomenon each year, the second method gives the answer about which class were in 1976, and which in 2001. In this map there is no information about intermediate years. The last method shows only one class changes, but in every research year. Because the main classes for Industrial Służewiec terrain are industrial grounds and business grounds, for these two classes maps were made.
The similar approach to presentation functional structure can be used for every city and district. Aerial photos are a very good source of knowledge about the land use. Archival photos give information from the past, which is not always possible to get in another way. Unfortunately, it is obligatory to bring information from other sources, it is a great material to research land use changes.
Służewca Przemysłowego w latach 1976–2001
Functional structure changes of Służewiec Przemysłowy in year 1976–2001
Paulina NoWAkoWskA
Wprowadzenie
Celem niniejszej pracy było opracowanie i prześle-dzenie zmian zagospodarowania przestrzennego Słu-żewca Przemysłowego na podstawie zdjęć lotniczych wykonanych w latach 1976, 1982, 1997 i 2001.
Brak jednoznacznych, stałych granic administracyj-nych Służewca Przemysłowego spowodował, iż obszar badań został wyznaczony na podstawie map i opraco-wań poświęconych tej dzielnicy. Obejmuje on ponad 2 000 000 m². Granicę południową stanowi ulica Bok-serska, będąca jednocześnie granicą dzielnicy Mokotów, zachodni brzeg kolej Warszawa–Radom, na północy ulica Konstruktorska, której wybór związany był z do-stępnością archiwalnych materiałów lotniczych, na wschodzie ulica Wołoska (dawniej Komarowa), Rzy-mowskiego i Gotarda (ryc. 1).
Zmiany zagospodarowania przestrzennego rozpatry-wane w pracy objęły okres 25 lat, od roku 1976 do 2001. Wybór terminów związany
był z dostępnością zdjęć lot-niczych. W celu uzupełnienia i podkreślenia tendencji prze-mian zachodzących na Słu-żewcu zaprezentowano rów-nież zmiany po roku 2001.
W pracy zamiennie stoso-wano nazwy: Służewiec, Służe wiec Przemysłowy i Po-łudniowa Dzielnica Przemy-słowo-Składowa (PDPS).
Materiały źródłowe
Mapy struktury funkcjo-nalnej Służewca Przemysło-wego opracowano na podsta-wie zdjęć lotniczych z lat: 1976, 1982, 1997 i 2001.
Interpretacja funkcji zo-stała poprzedzona badaniami terenowymi, w wyniku któ-rych stworzono klucz inter-pretacyjny i sformułowano kryteria klasyfikacji.
Określenie funkcji budyn-ków i terenów miejskich na zdjęciach lotniczych sprowa-dza się do analizy formy zja-wiska, np. kształtu obiektów i ich sąsiedztwa (Nunnally, 1972). Hale magazynowe są zazwyczaj jedno kondygnacyj-ne, posiadają rampy ułatwia-jące rozładunek i załadunek towarów. Cechą pośrednią jest obecność samochodów dostawczych. Budynki
pro-dukcyjne posiadają kilka kondygnacji i w zależności od rodzaju przemysłu (ciężki czy lekki) większą lub mniej-szą liczbę kominów (Collins, 1972). W przypadku prze-mysłu ciężkiego częstym elementem towarzyszącym są bocznice kolejowe. Rozpoznanie rodzaju produkcji jest już zdecydowanie trudniejsze, np. skład drewna może wskazywać na przemysł drzewny, budowlany lub inny, średniej wysokości budynek z pojedynczym kominem i pobliskim stawem na przemysł wełniany. Pewne ro-dzaje przemysłu (np. elektroniczny czy radiowy) charak-teryzują się brakiem dowodów demaskujących rodzaj produkcji i nie jest możliwe określenie jej jedynie na podstawie obrazów lotniczych. Podobna sytuacja zacho-dzi w przypadku obiektów usługowych. Biurowce są łatwo rozpoznawalne, gdyż charakteryzują się znaczną ilością kondygnacji i sąsiedztwem placów parkingowych, natomiast brak jednoznacznych cech obiektów handlo-wych zdecydowanie utrudnia ich rozpoznanie. Budyn-kom mieszkalnym towarzyszą zazwyczaj skwery i place
Ryc. 1 Służewiec Przemysłowy na zdjęciu lotniczym.
zabaw. Gmachy publiczne mają kilka wejść, w tym przy-najmniej jedno dostosowane dla niepełnosprawnych. Takie szczegóły są jednak widoczne jedynie na zdjęciach w dużej skali i przy odpowiedniej rozdziel czości.
Wiele funkcji nie jest możliwa do określenia ze stu-procentową dokładnością. Niezbędne jest korzystanie z innych źródeł. Najdokładniejsze w tym celu są bada-nia terenowe (Sirko, 2000), jednak pracochłonność i brak możliwości przeprowadzenia ich wstecz są pod-stawowymi wadami tej metody. W związku z tym przy fotointerpretacji niezbędne są mapy oraz inne opraco-wania, np. informatory i przewodniki.
Wykorzystane materiały kartograficzne można po-dzielić na dwie grupy: mapy będące źródłem informacji o historii Służewca oraz mapy struktury funkcjonalnej miast, służące jako przykłady różnych podejść do kar-tograficznej prezentacji zagospodarowania przestrzen-nego.
W pierwszej grupie map znalazły się archiwalne opra-cowania prezentujące przede wszystkim plany odbudowy i rozwoju Warszawy po II Wojnie Światowej, znajdujące się w „Atlasie Historii Warszawy – Plany zagospodaro-wania przestrzennego z lat 1916–2002” (Warszawa, 2004). Współczesne mapy topograficzne w skali 1:10 000, arkusze „Górny Mokotów” i „ Rakowiec” z aktualnością na rok 2001 dostarczyły informacji na temat zagospoda-rowania przestrzennego w tamtym roku.
Do drugiej grupy należy zaliczyć mapy struktury funkcjonalnej miast zamieszczone w „Studiach Uwarun-kowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego” między innymi dla Warszawy, Mikołowa, Wrocławia i Krakowa. Analiza materiałów umożliwiła ustalenie legendy i podstawowych założeń klasyfikacji tak, aby oddać charakter zagospodarowania Służewca z okresu socjalizmu, jak i w okresie gospodarki rynkowej. Dobór odpowiednich klas umożliwił podkreślenie i uwypukle-nie kierunku zmian.
Historia terenu badań
Południowa Dzielnica Przemysłowo-Składowa pows-tała w miejscu wsi Służewiec, której tereny zostały włą-czone w 1938 roku do Warszawy (Kazimierski, 1972;
War-szawa Przedwojenna – plan miasta z 1939 r., 2006).
W roku 1947 ukazał się Szkic planu generalnego
zagospodarowania przestrzennego Warszawy określający
kierunki zagospodarowania stolicy do roku 1965 (Atlas Historii Warszawy – Plany zagospodarowania prze-strzennego z lat 1916–2002; 2004). Przewidziano w nim między innymi powstanie następujących zespołów prze-mysłowych: Wola, Żerań, Kamionek i Służewiec, oraz towarzyszących im dzielnic mieszkaniowych.
W 1951 roku na obszarze między ulicami Obrzeźną i Wołoską (dawniej Komarowa), a linią kolejową do Ra-domia rozpoczęto budowę nowatorskiej dzielnicy prze-mysłowo-składowej według generalnego projektu Janu-sza Krotkiewicza z „WarJanu-szawskiego Biura Projektów Budownictwa Przemysłowego” (Mórawski, 1982; Żaryń,
1963), zwanej Południową Dzielnicą Przemysłowo-Skła-dową (PDPS) lub Służewcem Przemysłowym. Projekt zakładał planową budowę dzielnicy od podstaw (Rut-kowska-Gurak, 2000). Miała ona spełniać rygory pla-styczne, funkcjonalne i przestrzenne w odniesieniu do estetyki odbudowywanej Stolicy.
Lokalizacja w południowej części Mokotowa podyk-towana była przede wszystkim ochroną gęsto zaludnio-nych obszarów Śródmieścia przed zanieczyszczeniami oraz bliskością Kolei Radomskiej (Rutkowska-Gurak, 2000). Dodatkowym atutem były występujące tutaj grunty mineralne nośne o dopuszczalnych naciskach większych od 2 kG/cm². Elementem przemawiającym przeciw przemysłowemu zagospodarowaniu obszaru były gleby należące do najwyższych klas bonitacji rol-niczej. Powodowało to wówczas kolizję funkcji gospo-darczych pomiędzy rolnictwem i przemysłem.
Początkowe plany budowy PDPS zakładały powsta-nie dzielnicy w 6 lat, jednak ze względów finansowych realizację głównej części projektu przesunięto na lata 1956–1960 i potwierdzono je w Planie generalnym War-szawy z 1956 roku. W pierwszej kolejności uregulowano stosunki własnościowe. Grunty wsi Służewiec i Wyczół-ki objęto procedurą komunalizacji gruntów, umożliwia-jącą przejęcie terenów przez miasto z mocy prawa na podstawie dekretu z 26.10.1945 roku o własności i użyt-kowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy. Po prze-prowadzeniu koniecznych prac niwelacyjnych rozpoczę-to uzbrajanie terenu w sieć komunikacyjną, elektryczną, kanalizacyjną, wodociągową i cieplną.
Transport kolejowy był silnie rozwinięty na obszarze Służewca Przemysłowego. W pierwszych latach jego funkcjonowania wybudowano sieć bocznic oraz kolejową stację rozrządową w pobliskich Gorzkiewkach. Stacja zdawczo-odbiorcza w latach 70. podstawiała średnio 300 wagonów na dobę. Przewozy kolejowe obejmowa-ły przede wszystkim dostawy surowców produkcyj-nych, ale również wywóz produktów. Dla wielu zakła-dów dużym udogodnieniem były bocznice kolejowe prowadzące bezpośrednio do hal magazynowych i pro-dukcyjnych.
Zakłady na Służewcu były powiązane wspólną siecią energetyczną, wodociągową i kanalizacyjną. Dodatko-wym atutem obszaru były obiekty i urządzenia infra-struktury do produkcji wody ogrzewczej i pary. Wszyst-kie zakłady zostały również włączone do wspólnego systemu przesyłu gazu niskiego i średniego ciśnienia.
Możliwość wspólnego wykorzystania infrastruktury przez wiele podmiotów gospodarczych, znacznie zmniej-szyła jednostkowe nakłady na niezbędne zagospodaro-wanie terenu pod przemysł.
Grupowanie wielu podmiotów gospodarczych powin-no sprzyjać ich kooperacji. W przypadku Służewca Przemysłowego współpraca pomiędzy zakładami była stosunkowo niewielka i ten czynnik lokalizacyjny nie został w pełni wykorzystany. Związane było to przede wszystkim z bardzo różnorodnym rodzajem produkcji. Obok przemysłu ciężkiego znajdował się przemysł lekki. Przepływ podstawowych surowców i wyrobów finalnych
Ryc. 2 Struktura funkcjonalna Służewca Przemysłowego w roku 1976. Legenda ryc. 2a.
Fig. 2 Functional structure of Służewiec Przemysłowy in year 1976. Map key – Fig. 2a.
był wobec tego ograniczony i występował tylko między niektórymi przedsiębiorstwa-mi, zajmującymi się głównie elektro niką.
W latach 70. powstała wizja Służewca Elektronicznego (Rutkowska-Gurak, 2000). Stworzono Kombinat Podze-społów Elektronicznych „Uni-tra Elpod”, którego trzon stanowiły cztery przedsiębior-stwa: Naukowo-Produkcyjne Centrum Półprzewodników „Cemi”, Fabryka Podzespołów Radiowych „Elwa”, Zakład Ce-ramiki Radiowej „Cerad” i Warszawskie Zakłady Urzą-dzeń Informatyki „Meramat”. Zjednoczenie zakładów miało przede wszystkim ułatwić uzy-skanie lepszej pozycji przy przyznawaniu kredytów i środ-ków obrotowych. Integracja niestety nie przyniosła oczeki-wanych rezultatów, co związane było z odmiennymi procesami technologicznymi zakładów.
Presja na rozwój elektroni-ki była tak silna, że w zakła-dach o odmiennym profilu pro-dukcyjnym dokonywano zmian kierunków na odgórnie prefe-rowane. Zachętę stanowiły ni-skooprocentowane kredyty. Takim przedsiębiorstwem była np. Spółdzielnia Inwalidów „Świt”, która po rezygnacji z wytwarzania mydła i lalek
Ryc. 2a. Legenda do ryc.: 2, 3, 4 i 5.
Metoda prezentacji
Zakres i sposób prezentacji treści na mapach zależy przede wszystkim od skali opracowania i jego przezna-czenia.
W pierwszej kolejności przy sporządzaniu mapy struktury funkcjonalnej miasta należy dokonać wyboru najmniejszej klasyfikowanej jednostki przestrzennej. O ile w przypadku skal małych (mniejszych niż 1:50 000) pojedyncze budynki i ich funkcje nie są przedstawiane, tak przy skalach większych mogą stanowić one jednost-kę podstawową. Problem pojawia się w momencie, gdy obiekt pełni kilka funkcji. Należy wówczas sprecyzować kryteria określania jego głównej funkcji (Sirko, 2000). Może być to np. liczba firm lub osób zatrudnionych w poszczególnych działach gospodarki lub wielkość po-wierzchni użytkowych zajmowanych przez poszczególne branże. O ile określenie liczby firm danej branży nie jest zadaniem trudnym i może być wykonane w czasie stała się ważnym kooperantem
warszawskich zakładów elek-tronicznych.
Jednym z pierwszych wiel-kich przedsiębiorstw Służewca Przemysłowego był działający od 1955 roku Zakład Urządzeń Dźwigowych (ZUD). Firma ta w początkowym etapie powsta-wania dzielnicy była jej gene-ralnym wykonawcą. Budownic-two reprezentowały również: Zakłady Stolarki Budowlanej, Zakłady Prefabrykacji Elemen-tów Budowlanych oraz zlokali-zowana nieco bardziej na połu-dnie, koło Wyczółek – Fabryka Domów (Mórawski, 1982).
Przemysł lekki był słabiej rozwinięty. Jednak i w tej gru-pie zakładów znalazło się kilka przedsiębiorstw o wysokim za-trudnieniu, między innymi Za-kłady Mięsne Służewiec, Wy-twórnia Wody Stołowej „Mazowszanka” i Dziewiarska Spółdzielnia Pracy.
W 1965 roku na obszarze PDPS działało 60 zakładów przemysłowych – prawie trzy-krotnie więcej niż w 1960 roku. Zatrudnienie w przemyśle przekroczyło 15 000 osób i cią-gle rosło. O charakterze dziel-nicy świadczyły również nazwy ulic: Postępu, Konstruk torska, Wynalazek, Suwak, Taśmowa czy Cybernetyki.
W pobliżu dzielnicy prze-mysłowej, na wschód od ulicy
Obrzeźnej powstały osiedla mieszkaniowe. Były to: osie-dle „awaryjne”, zlokalizowane przy ulicy Bokserskiej i Gruszczyńskiego, budynki na ul. Gotarda, Bogunki i Jadźwingów zbudowane przez Przedsiębiorstwo „Słu-żewiec”, Spółdzielnię Inwalidów „Świt”, „Wolframit” i Zakłady Ceramiki Radiowej, oraz osiedle „Służewiec – Prototypy”, znajdujące się między al. Lotników i uli-cami Bełdan oraz Obrzeźną. Osiedle „Prototypy” było jedynym w swoim rodzaju laboratorium, w którym te-stowano nowe konstrukcje, technologie i rozwiązania architektoniczne.
Obszar przemysłowy ze względu na brak pasa ochronnego miał negatywny wpływ na życie mieszkań-ców pobliskich osiedli (Rutkowska-Gurak, 2000). Pyły, dwutlenek siarki, tlenek azotu, ołów, bar, to podstawo-we zanieczyszczenia występujące w tej okolicy. Do naj-większych „trucicieli” lat 70. zaliczano „Wolframit”, Zakłady Mięsne Służewiec, „Unitrę-Unimę” oraz cie-płownię „Cybernetyki”.
Ryc. 3 Struktura funkcjonalna Służewca Przemysłowego w roku 1982. Legenda ryc. 2a.
badań terenowych, tak uzyskanie pozostałych informacji nie jest już takie łatwe. Odmienne podejście zapropo-nował Z. Górka (1987) na mapie zamieszczonej w „Atla-sie Miasta Krakowa”: Użytkowanie przestrzeni miejskiej
– Stare Miasto (1987). Opracowanie to prezentuje
funk-cje najniższej kondygnacji budynku. W większości przy-padków taki sposób wyzna czenia dominującej funkcji powoduje zafałszowanie rzeczywistej sytuacji. Przykła-dem może być budynek „Mars” wchodzący w skład kom-pleksu „Mokotów Business Park”. Jest to biurowiec, w którym na parterze znajduje się pasaż handlowy (kwiaciarnia, apteka, biuro turystyczne itp.). Podobny przypadek ma miejsce przy ulicy Jadźwingów 22A, gdzie według wyżej wymienionych kryteriów budynek mieszkalny zostałby zaklasy fikowany jako budynek usług handlu. Przy opracowywaniu map struktury funkcjonalnej Służewca Przemysłowego przyjęto zasa-dę, że główna funkcja budynku będzie określana ze względu na największą liczbę firm zajmujących się daną branżą. Wyznaczonych zostało pięć rodzajów
bu-dynków usługowych: usług biznesowych (biurowce), handlu, nauki, zdrowotnych, rzemieślniczych. Do usług rzemieślniczych zaliczono między innymi usługi krawieckie i szewskie, do zdrowotnych przychodnie le-karskie oraz zakłady stomatologiczne. Drugą grupę stanowią zabudowania ściśle związane z terenami prze-mysłowo-składowymi, czyli hale produkcyjne i magazy-nowe, oraz budynki administracyjne. Wyróżnienie bu-dynków administracyjnych i nie włączenie ich do zabudowy usług biznesowych było podyktowane przede wszystkim chęcią odróżnienia tych dwóch klas i zazna-czenia ich odrębnego charakteru. Funkcja budynków administracyjnych to zarządzanie przedsiębiorstwami przemysłowymi, zaś budynki usług biznesowych to biu-rowce, w których swoje przedstawicielstwa posiadają firmy z różnych branż. Pozostałe budynki to budynki mieszkalne, urządzeń elektroenergetycznych, transpor-tu samochodowego (np. garaże) oraz inne, do których zaliczono budynki o funkcjach mało istotnych (np. stró-żówki), nie pełniące żadnych funkcji, lub których
funk-Tabela 1. Powierzchnia i procentowy udział poszczególnych klas struktury funkcjonalnej na Służewcu Przemysłowym w latach 1976, 1982, 1997 i 2001
Table 1. Area and percentage of functional structure classes in general area of Służewiec Przemysłowy in year 1976, 1982, 1997 and 2001 TERENY (classes) ROK (year) 1976 1982 1997 2001 Pow. (m²) (area) % Pow. (m²) (area) % Pow. (m²) (area) % Pow. (m²) (area) % usług nauki (school grounds) bez zabudowy (with buildings) 30276 1,45 30276 1,45 30276 1,45 30276 1,45 z zabudową (without buil-dings) 35269 1,69 35269 1,69 35382 1,69 35382 1,69
usług handlu i biz-nesu (business grounds) bez zabudowy 991 0,05 1241 0,06 117183 5,61 170345 8,16 z zabudową 7510 0,36 8142 0,39 200953 9,62 297975 14,27 przemysłowo-skła-dowe (industrial grounds) bez zabudowy 820515 39,29 804328 38,52 671097 32,14 517610 24,79 z zabudową 1188610 56,92 1192750 57,12 1008431 48,29 843303 40,38 budowy (building site) 63520 3,04 72164 3,46 29285 1,40 75789 3,63 urządzeń elektroen-ergetycznych (electric apparatus grounds) bez zabudowy 7601 0,36 7601 0,36 7601 0,36 7601 0,36 z zabudową 8642 0,41 8642 0,41 8642 0,41 8642 0,41 niezagospodarowane
(not developed grounds) 53027 2,54 39722 1,90 38084 1,82 11944 0,57
urządzeń transportu samochodowego (motor transport grounds) bez zabudowy 164321 7,87 172782 8,27 196192 9,39 214610 10,28 z zabudową 166439 7,97 175015 8,38 198696 9,51 230114 11,02 urządzeń transportu kolejowego i
tram-wajowego
(railway and tram transport grounds) 149335 7,15 149335 7,15 149335 7,15 149335 7,15
zieleni urządzonej
(developed greenery grounds) 16237 0,78 16237 0,78 16237 0,78 26499 1,27
zieleni izolacyjnej
firm mających siedziby w danym budynku lub komplek-sie budynków usług biznesowych), przemysłowo-składo-wy, budoprzemysłowo-składo-wy, urządzeń elektroenergetycznych, urządzeń transportu samochodowego (droga, parking, teren stacji benzynowej) oraz kolejowego i tramwajowego, zieleni urządzonej (park, skwer) i izolacyjnej (np. trawniki wzdłuż dróg) oraz niezagospodarowany. Podobne klasy występują między innymi na mapach: Struktura
funk-cjonalna terenów miejskich zamieszczonej w „Atlasie
Warszawy” (Warszawa, 1975), Miejscowy plan
zagospo-darowania przestrzennego miasta Mikołowa (2004)
i Struktura funkcjonalna – uwarunkowania rozwoju ([w:] Studium uwarunkowań i kierunków zagospodaro-wania przestrzennego Miasta Stołecznego Warszawy, 2006).
Funkcje na mapach prezentujących strukturę funk-cjonalną Służewca Przemysłowego zostały przedstawione za pomocą kolorów. Ich dobór nawiązuje do innych tego typu opracowań. Do funkcji usługowych przypisane są barwy – czerwone, przemysłowych – fioletowe, miesz-cje nie były możliwe do określenia na podstawie
dostęp-nych materiałów.
Po ustaleniu podstawowej przestrzennej jednostki funkcjonalnej należy ustalić kryterium wyznaczania granic, w których jednostka ta będzie rozpatrywana (Sirko, 2000), to znaczy sposób powiązania urządzenia z odpowiadającym mu terenem. Jednym ze sposobów jest analiza funkcji w obrębie działek. Informację o ich granicach można uzyskać z map zasadniczych oraz ewi-dencji gruntów. Ponieważ podstawą sporządzenia map struktury funkcjonalnej Służewca Przemysłowego były zdjęcia lotnicze, to również one stanowiły podstawę określenia granic, w tym przypadku granic użytków. Brakujące informacje uzyskano na podstawie map to-pograficznych w skali 1:10 000 (arkusze: Warszawa – Górny Mokotów i Warszawa – Rakowiec).
Według wyżej określonych kryteriów wyznaczono teren: usług nauki (obszar boiska szkolnego, plac zabaw przy przedszkolu itp.), usług biznesowych (obszar za-mknięty, dostępny tylko dla pracowników i interesantów
Tabela 2. Powierzchnia i liczba budynków poszczególnych klas na Służewcu Przemysłowym w latach 1976, 1982, 1997 i 2001
Table 2. Area and number of buildings each class of Służewiec Przemysłowy in year 1976, 1982, 1997 and 2001 ZABUDOWA
(buildings)
ROK (year)
1976 1982 1997 2001
Pow. (m²)
(area) (number)Liczba Pow. (m²)(area) (number)Liczba Pow. (m²)(area) (number)Liczba Pow. (m²)(area) (number)Liczba
budynki usług (services buildings) usług biznesowych (business) 2906,2 4 2906,2 4 47911,41 28 70885,06 43 usług handlu (trade) 3413,12 5 3617,52 9 21803,71 35 43173,45 33 usług nauki (scholarly services) 4992,92 4 4992,92 4 5106,26 5 5106,26 5 usług zdrowotnych (healthcare) – 0 – 0 4496,05 4 1616,69 3 usług rzemieślni-czych (craftsmanship) 199,1 2 377,58 3 9558,27 19 11954,2 17 razem (total) 11511,34 15 11894,22 20 88875,7 91 132735,7 101 budynki mieszkalne (residential buildings) 20798,51 43 20798,51 43 20798,51 43 21726,7 44 budynki terenów przemysło- wo-składo-wych (industrial buildings) administracyjne (administrative buildings) 32705,73 46 40949,47 54 29566,89 45 27268,07 38 przemysłowe, magazyny (warehouses) 203628,6 178 212883,4 199 207374,1 209 214120 177 produkcyjne (factorys) 124512,8 34 131458,7 32 91252,41 20 77256,16 18 inne (the others) 7248,07 36 6129,73 36 9140,77 53 7049,26 42
budynki urządzeń elektroenerge-tycznych
(electric apparatus buildings) 1040,33 3 1040,33 3 1040,33 3 1040,,33 3
budynki urządzeń transportu samochodowego
(motor transport buildings) 2117,34 10 2233,4 9 2504,51 10 15503,75 12
razem
kaniowych – pomarańczowe, wypoczynkowych – zielone, a komunikacyjnych – szare.
Do prezentacji dynamiki zmian w niniejszej pracy wy-brano następujące metody kar-tograficzne: serię map, mapę typów zmian oraz mapę różni-cową.
Seria map jest najprostszym i najpowszechniej stosowanym sposobem prezentacji ukazują-cym rozwój kolejnych stadiów zjawiska (Meksuła, 2001 i 2002; Rutkowski, 1984), ryc. 2., 3., 4. i 5. Dodatkowo informacja z niej pochodząca została wzbogacona danymi dotyczącymi powierzch-ni poszczególnych klas (w m² i %) zestawionymi w tabelach (tab. 1 i tab. 2).
Mapy typów przedstawiają charakter zmian zjawiska w ko-lejnych rozpatrywanych prze-działach czasowych, w związku z tym stosowane są w przypad-ku zmian o skomplikowanym i zróżnicowanym przebiegu, np. zmian użytkowania ziemi. Przy określaniu typologii dynamiki należy uwzględnić między in-nymi wzrost, stagnację, spadek, charakter występowania zja-wiska (ciągły, plamowy, linio-wy) oraz natężenie procesów dynamicznych. Typologia prze-prowadzana jest na podstawie przestrzen nych jednostek od-niesienia (naturalnych, antro-pogenicznych lub sztucznych
– geometrycznych), wybór których uzależniony jest od materiałów stanowiących podstawę opracowania (Jan-kowska, 2004). Ze względu na czytelność, mapy typów najczęściej prezentują dynamikę jednego zjawiska w kil-ku okresach.
Zamieszczone w pracy mapy typów zmian (ryc. 7 i ryc. 8) zostały sporządzone dla dwóch kategorii: dla terenów przemysłowo-składowych i terenów usług han-dlu i biznesu, czyli dwóch najważniejszych na tym te-renie funkcji. Powstały one w wyniku nałożenia i po-równania odpowiednich warstw wektorowych. Mapy te informują o wystąpieniu (+) lub braku (–) klasy na da-nym terenie w wybrada-nym roku.
Porównania jakościowego dwóch przekrojów czaso-wych dokonuje się najczęściej za pomocą tzw. mapy róż-nicowej (Skocki, 2001). Tego typu opracowanie ukazuje, w jaką klasę końcową została przekształcona klasa po-czątkowa, dając tym samym obraz dynamiki zachodzą-cych zmian i przeobrażeń zagospodarowania obszaru
Ryc. 4 Struktura funkcjonalna Służewca Przemysłowego w roku 1997. Legenda ryc. 2a.
Fig. 4 Functional structure of Służewiec Przemysłowy in year 1997. Map key – Fig. 2a.
(Gronet, 1990). Stan z jednego roku prezentowany jest np. za pomocą barwy, stanowiącej podkład dla szrafu reprezentującego stan z roku drugiego (ryc. 6, ryc. 6a).
Zmiany w zagospodarowaniu przestrzennym Słu-żewca Przemysłowego
Analiza zmian struktury funkcjonalnej Służewca Przemysłowego została przeprowadzona na podstawie zdjęć lotniczych wykonanych w 1976 i 2001, i uzupeł-niona o dwa dodatkowe terminy: 1982 i 1997 rok. Te dwa pośrednie lata umożliwiają prezentację szybkości zachodzących zmian w okresie przed i po transformacji systemowej.
W latach 1976–1982 rozwój Służewca Przemysłowego był już zakończony. W strukturze funkcjonalnej domino-wał przemysł (ryc. 2 i ryc. 3), w tym głównie elektroni-ka i elektrotechnielektroni-ka (Rutkowselektroni-ka-Gurak, 2000). W 1977
zlokalizowany był plac budowy, oraz powstanie dużego budynku produkcyjnego przy skrzyżowaniu ulicy Kon-struktorskiej i Postępu (Zakłady Stolarki Budowlanej „Stolbud”). W przypadku zabudowy przemysłowej za-równo liczba, jak i powierzchnia budynków wzrosła. W analizowanym okresie powstało 21 nowych magazy-nów, głównie o charakterze tymczasowym. Zanotowano również zwiększenie liczby budynków administracyj-nych z 46 do 54. Na uwagę zasługuje przede wszystkim budynek admi nistracyjny Zakładów Maszyn i Urzą-dzeń Technologicznych „Unitra-Unima” znajdujący się na rogu ulicy Konstruktorskiej i Wołoskiej.
Tereny usługowe ograniczały się w zasadzie do tere-nów usług nauki i pozostawały niezmienne przez całe lata osiemdziesiąte. Budynki usługowe koncentrowały się głównie na terenie mieszkaniowym (na wschód od ulicy Obrzeźnej). Najważniejsze z punktu widzenia mieszkańców były sklep spożywczy na ul. Jadźwingów i Kolady. Na ulicy Marynarskiej (przy skrzyżowaniu
Ryc. 5 Struktura funkcjonalna Służewca Przemysłowego w roku 2001. Legenda ryc. 2a.
Fig. 5 Functional structure of Służewiec Przemysłowy in year 2001. Map key – Fig. 2a.
roku funkcjonowało około 80 za-kładów produkcyjnych, w któ-rych zatrudnienie znalazło oko-ło 40 000 osób. Do największych producentów Służewca należeli: Naukowo-Produkcyjne Centrum Półprze wodników „Cemi” (7 270 pracowników), Kombinat Dźwi-gów Osobo wych „Zremb” (1 812 pracowników), Warszawskie Zakłady Urządzeń Informatyki „Meramat” (1 590 pracowni-ków), Fabryka Podzespołów Radiowych „Elwa” (1 300 pra-cowników) i Zakład Maszyn i Urządzeń Technologicznych „Unitra-Unima” (1 200 pracow-ników). Przemysł lekki (w tym spożywczy i włókienniczy) był zdecydowanie słabiej rozwinię-ty. Do największych zakładów przemysłowych tego typu zali-czyć można Zakłady Mięsne Służewiec zatrud nia jące 1 025 pracowników oraz Spółdzielnię Inwalidów „Świt” (933 osoby). Ważną funkcję na terenie Służewca Przemysłowego peł-niły składy i magazyny. Ze względu na ich duże powiązanie z zakładami produkcyjnymi zo-stały włączone do jednej klasy z obszarami przemysłowymi. Podobne rozwiązanie zastoso-wano w przypadku Miejskiego Przedsiębiorstwa Remontów Dźwigów Osobowych.
W 1976 roku tereny prze-mysłowo-składowe zajmowały 1 188 610 m² (w tym 368 095 m²
budynki1), co stano wiło 56,92% powierzchni Służewca
Prze mysłowego (tab. 1). W przeciągu 6 lat wielkość ob-szarów przemysłowych niewiele się zmieniła, zanotowano jednak nieznaczny jej wzrost o 4 140 m² przy jednocze-snym wzroście powierzchni budynków o 20 327 m². Zwią-zane to było przede wszystkim ze zmniejszeniem terenu budowy w południowej i południowo-wschodniej części działki należącej do Naukowo-Produkcyjnego Centrum Półprzewodników „Cemi”, leżącej między ulicami: Doma-niewską (Pn.), Wołoską (Zach.) i Wilanowską (Pd.).
Całkowita powierzchnia budynków produkcyjnych zwiększyła się z 1 245 123 m² do 1 314 589 m² (tab. 2), przy czym ich liczba zmniejszyła się o 2. Przyczyną tego była likwidacja kilku stosunkowo niewielkich za-budowań w północno-wschodniej części wspomnianej wcześniej działki zakładu „Cemi”, gdzie w 1982 roku
1 Do budynków ściśle powiązanych z funkcją przemysłowo-składową zaliczono budynki administracyjne, przemysłowe/ma-gazyny, produkcyjne i inne.
z ul. Wołoską) znajdował się „Pewex” (Bystrzanowski, 1975). Łączna powierzchnia budynków usługowych powiększyła się w ciągu 6 lat zaledwie o 383 m². Powstawały przede wszystkim małe obiekty usługowe takie jak kioski i warzywniaki.
W roku 1982 trwała budo-wa poszerzenia odcinka ulicy Marynarskiej w stronę Wilano-wa, między ulicą Postępu i skrzyżowaniem z ulicą Woło-ską/Rzymowskiego. Część tere-nów, które na podstawie zdjęć lotniczych z 1976 roku zaklasy-fikowano jako tereny zieleni izolacyjnej przeklasyfikowano, gdyż na zdjęciach z 1986 były to tereny budowy. Zwiększył się również kosztem terenów niezagospodarowanych obszar budowy na działce należącej do zakładu „Cemi”.
Tereny urządzeń transpor-tu samochodowego powiększyły się o 8 461 m², co spowodowane było wybudowaniem ulicy Wi-lanowskiej oraz drogi dojazdo-wej do terenów przemysłowo-składowych przy południowej granicy Służewca. Nastąpiło to głównie kosztem terenów nie-zagospodarowanych.
W pozostałych klasach w la-tach 1976–1982 zmian po-wierzchni nie zaobserwowano lub były one nieznaczne.
Zmiany struktury funkcjo-nalnej Służewca Przemysło we-go związane są przede
wszyst-Ryc. 6 Zmiany struktury funkcjonalnej Służewca Przemysłowego w latach 1976–2001. Legenda ryc. 6a.
Fig. 6 Functional structure changes in Służewiec Przemysłowy in year 1976–2001. Map key – Fig. 6a.
Ryc. 6a Legenda do ryc. 6.
nieadekwatnymi do rzeczywistej wartości terenu. Nada-nie ziemi wartości rynkowej2 spowodowało przymus
uwzględnienia przez zakła dy kosztów ziemi w nakładach inwestycyjnych, jak i kosztach eksploatacyjnych (poda-tek gruntowy, opłata za użytkowanie wieczyste). Ziemia i nieruchomości istotnie zaczęły wpływać na efektywność ekonomiczną, a więc i na wielkość zysku przedsiębiorstw. Bezpośrednim skutkiem tych zmian była sprzedaż lub
2 W dniu 5 grudnia 1990 roku zniesiono w obrocie nieruchomo-ściami ceny urzędowe, zastępując je cenami rynkowymi, których wartość wynikała z rzeczywistej wartości nieruchomości.
kim ze zmianami, jakie zaszły w wyniku transformacji systemowej polskiej gospodarki z przełomu lat 90 i 80. Urynkowienie gospodarki spowodowało radykal ną zmianę warunków funkcjonowania zakładów, co wpły-nęło na ich działalność, organizację i rozwój (Rutkow-ska-Gurak, 2000 i 1998; Lisowski, 2005). Największa zmiana dotyczyła sposobu gospodarowania ziemią. W okresie socjalizmu zjawiskiem powszechnym było marnotrawstwo przestrzeni w dzielnicach przemysło-wych, spowodowane początkowo nieodpłatnym korzy-staniem z zasobów ziemi, a później wysokościami opłat
Tabela 3. Powierzchnia klas zmian struktury funkcjonalnej na Służewcu Przemysłowym w latach 1976–2001
Table 3. Changes in functional structure in Służewiec Przemysłowy in year 1976–2001
funkcja w roku (function in year) pow. (m²)
(area)
1976 2001
teren usług handlu i biznesu
(business grounds) teren usług handlu i biznesu (business grounds) 5 600,58
teren przemysłowo-składowy
(industrial grounds)
teren usług handlu i biznesu (business grounds) 274 600,74 teren przemysłowo-składowy (industrial grounds) 811 853,03
teren budowy (building site) 66 028,78
teren niezagospodarowany(not developed grounds) 2 323,59 teren urządzeń transportu samochodowego
(motor transport grounds) 25 701,93
teren zieleni izolacyjnej lub urządzonej
(developed or insulating greenery grounds) 34 594,96
teren budowy
(building site)
teren usług handlu i biznesu (business grounds) 21 025,26 teren przemysłowo-składowy (industrial grounds) 28 138,10
teren budowy (building site) 964,76
teren urządzeń transportu samochodowego
(motor transport grounds) 6 054,32
teren zieleni izolacyjnej lub urządzonej
(developed or insulating greenery grounds) 3 168,48
teren urządzeń elektroenergetycznych
(electric apparatus grounds) teren urządzeń elektroenergetycznych(electric apparatus grounds) 8 045,16
teren niezagospodarowany
(not developed grounds)
teren usług handlu i biznesu (business grounds) 7 719,39
teren budowy (building site) 3 844,57
teren niezagospodarowany (not developed grounds) 8 614,78 teren urządzeń transportu samochodowego
(motor transport grounds) 18 387,39
teren zieleni izolacyjnej lub urządzonej
(developed or insulating greenery grounds) 13 780,42
teren urządzeń transportu samochodowego
(motor transport grounds)
teren budowy (building site) 1 524,02
teren urządzeń transportu samochodowego
(motor transport grounds) 112 628,75
teren urządzeń transportu kolejowego i tramwajowego
(railway and tram transport grounds)
teren urządzeń transportu kolejowego i tramwajowego
(railway and tram transport grounds) 145 138,68
teren zieleni urządzonej
(developed greenery grounds) teren zieleni urządzonej(developed or insulating greenery grounds) 16 237,00
teren zieleni izolacyjnej
(insulating greenery grounds)
teren usług handlu i biznesu 1 055,00
teren przemysłowo-składowy (industrial grounds) 15 179,48
teren budowy (building site) 13 981,03
teren niezagospodarowany (not developed grounds) 1 049,60 teren urządzeń transportu samochodowego
(motor transport grounds) 16 145,60
teren zieleni izolacyjnej lub urządzonej
(developed or insulating greenery grounds) 327 382,44
dzierżawa terenów przemysłowych i zlokalizowanych na nich obiektów.
Całkowite otwarcie rynku krajowego dla importu towarów oraz likwidacja tradycyjnych kierunków współ-pracy handlowej w wyniku rozpadu RWPG były przyczy-ną problemów wielkich polskich przedsiębiorstw. Brak zaangażowania państwa w restrukturyzację niekorzyst-nie wpływał na sytuację zakładów należących do nowo-czesnych technologicznie gałęzi, takich jak dominująca na Służewcu Przemysłowym elektronika. Część przed-siębiorstw zmieniała charakter produkcji lub ogranicza-ła wielkość zatrudnienia. Przykogranicza-ładowo w okresie 1989– 1993 zanotowa no 6-krotny spadek zatrudnienia w Naukowo-Produkcyjnym Centrum Półprzewodników „Cemi” (z ok. 6 000 osób do 963). Część przedsiębiorstw nie była w stanie ponieść kosztów przyspieszonej trans-formacji i upadała. Likwidacja poszczególnych
podmio-Ryc. 7 Zmiany powierzchni terenów przemysłowo-składowych na obszarze Służewca Przemysłowego w latach 1976–2001.
Fig. 7 Area changes of industrial grounds in year 1976–2001.
tów gospodarczych3 wpływała
na inne, powiązane z nimi za-leżnościami produkcyjnymi, wymuszając poszukiwania no-wych kooperantów. Lukę czę-sto wypełniały nowe, prywatne przedsiębiorstwa, wykorzystu-jące prawne i ekonomiczne usankcjonowanie działalności sektora prywatnego.
Na początku lat 90. nowe zakłady przemysłowe zlokali-zowane na Służewcu podejmo-wały produkcję w nastę-pujących działach przemysłu: przemyśle elektronicznym, maszynowym, spożywczym i chemicznym. W grupie naj-większych nowych zakładów przemysłowych dominowały zakłady o zatrudnieniu mniej-szym niż 50 osób.
Duży wzrost liczby jednostek gospodarczych, w tym prowadzą-cych działalność handlową, był charakterystyczny dla pierw-szych lat transformacji. W la-tach 1989–1990 liczba firm han-dlowych na obszarze Służewca zwiększyła się 20-krotnie. Były to głównie hurtownie lokalizowa-ne w pobliżu odbiorców. Dodat-kowym atutem przyciągającym hurtowników były przystępne ceny dzierżawy wolnych budyn-ków poprodukcyjnych i magazy-nowych.
Zmieniający się rynek Po-łudniowej Dzielnicy Przemysło-wo-Składowej oznaczał rozwój rynku potencjalnych klientów dla instytucji zajmujących się finansową obsługą pod-miotów gospodarczych. Wkraczanie banków w rejony wzmożonej działalności gospodarczej, do jakich można zaliczyć dzielnice przemysłowo-składowe, jest rzeczą charakterystyczną. Efektem tego była w roku 1993 działalność czterech instytucji bankowych: „Banku Ochrony Środowiska S.A.”, „Powszechnego Banku Kre-dytowego S.A.”, „Pekao” S.A. oraz „Banku Zachodniego S.A.”. W następnych latach kolejne instytucje finanso-we otwierały tutaj swoje przedstawicielstwa.
Rycina 4 prezentuje strukturę funkcjonalną Służewca Przemysłowego w roku 1997. Dominującą rolę w prze-strzeni pełnią obszary przemysłowo-składowe (48,29%) (tab. 1), które są jednak wypierane przez funkcje usługo-we (głównie handel). Na terenach dawnych składów swoją działalność rozpoczęli między innymi hurtownicy
krotnie liczba budynków zaklasyfikowanych jako usłu-gowe (tab. 2).
Na działce na południe od ulicy Cybernetyki, między bocznicami kolei, rozpoczęto budowę biurowca oraz no-woczesnej hali magazy nowo-produkcyjnej. Jest to pierw-sza oznaka zmian wkraczających również i na tę część Słu żewca.
W 2001 roku przeobrażenia struktury funkcjonalnej Służewca Przemysłowego nadal szły w kierunku rozwoju usług handlu i biznesu (ryc. 5). Pojawiło się wiele nowych inwestycji, których lokalizacja związana była przede wszystkim z głównymi ciągami komunikacyjnymi (ul. Marynarską i ul. Wołoską). Były to między innymi „Opti-mus Tower Centre”, „Antares” i „Galeria Mokotów”.
„Centrum Handlowe Galeria Mokotów” zostało od-dane do użytku we wrześniu 2000 roku. „Galeria Mo-kotów” powstała na działce należącej kiedyś do Nauko-wo-Produkcyjnego Centrum Półprzewodników „Cemi” materiałów budowlanych
i wykończeniowych. Pojawiło się również wiele obiektów usług rzemiosła, które oferu-ją przede wszystkim usługi motoryzacyjne.
Całkowicie nową formą użytkowania terenu w Połu-dniowej Dzielnicy Przemysło-wo-Składowej są nowoczesne kompleksy biurowe. Pierw-szym tego typu budynkiem, również w Warszawie, był biurowiec klasy A – „Curtis Plaza”. Obok niego zlokalizo-wano siedzibę firmy „TOP 2000” oraz pięciopiętrowy bu-dynek biurowy, tworzące tym samym zamknięty kompleks biurowy o wspólnym ciągu komunikacyjnym.
Po drugiej stronie ulicy Wołoskiej, między ulicami: Domaniewską (Pn.), Wołoską (Wsch.), Marynarską (Pd.) i Postępu (Zach.) rozpoczęto budowę „Mokotów Business Park” (MBP). Jest to najwięk-szy w Polsce kompleks biuro-wy (110 000 m² powierzchni w 9 budynkach4). Budynki
wyposażone są w nowoczesne systemy telekomunikacyjne i parkingi. Różnorodne usługi oferowane na terenie MBP, takie jak: banki, restauracje, centrum medyczne, poczta, siłownia, biuro podróży, pral-nia czy kwiaciarpral-nia, podnoszą atrakcyjność tego miejsca.
Na działce znajdującej się
między ulicami: Konstruk torską (Pn.), Wołoską (Wsch.), Domaniewską (Pd.) i Postępu (Zach.), głównie w wyni-ku dzierżawy budynków od Zakładów Maszyn i Urzą-dzeń Technologicznych „Unitra-Unima” pojawili się nowi użytkownicy. Są to przede wszystkim firmy oferu-jące usługi motoryzacyjne oraz niewielkie hurtownie. W odrestaurowanym bu dynku administracyjnym swoją sie dzibę otworzył „Narodowy Fundusz Ochrony Środo-wiska i Gospodarki Wodnej”.
Powierzchnia terenów usług handlu i biznesu wzro-sła do 200 953 m², co stanowi 9,6% obszaru (tab. 1). Jest to znacząca zmiana, gdyż w 1982 roku tereny te nie zajmowały nawet 1%. Wzrost odbył się kosztem funkcji przemysłowo-składowej, której udział procento-wy spadł od roku 1982 o 9%. Wzrosła również
cztero-4 Wielkość powierzchni dotyczy roku 2001, kiedy to został odda-ny ostatni biurowiec – „Taurus”. W 1997 roku do użytku oddano 5 budynków. Kolejne 3: „Orion”, „Sirius” i „Neptun” były w bu dowie.
Ryc. 8 Zmiany powierzchni terenów usług handlu i biznesu na obszarze Służewca Prze-mysłowego w latach 1976–2001.
(działka przy ul. Domaniewskiej). Całkowita jego po-wierzchnia handlowa wynosi 62 500 m². Mieści się tu 250 sklepów, restauracje, kino i centrum rozrywki, oraz od 2006 roku fitness club.
Zainteresowaniem inwestorów cieszy się również ulica Postępu. Tuż przy skrzyżowaniu z ulicą Marynar-ską powstał w 2000 roku „Adgar Business Centre”, zaś w południowej części Służewca przy Postępu, siedziba firmy „Plus” – operatora telefonii komórkowej i centrum szkoleniowo-konferencyjne firmy „Geberit”.
Do pierwotnej funkcji dzielnicy nawiązuje „Bokser-ska Office and Distribution Center”, zlokalizowana na ulicy Bokserskiej. Jest to nowoczesny kompleks maga-zynowy, którego dodatkowym atutem są powierzchnie biurowe o wysokim standardzie, zajmowane przede wszystkim przez odziały logistyczne firm korzystających z powierzchni magazynowych (np. firma „Carlsberg” – producent piwa).
Terenem, na którym w prze-ciągu analizowanych 25 lat za-szły najmniejsze zmiany jest obszar mieszkaniowy ograniczo-ny ulicami: Cybernetyki (Pn.), Rzymowskiego i Gotarda (Wsch.), Bokserską (Pd.) oraz Obrzeźną (Zach.).
Największe zmiany w anali-zowanym okresie zaszły na ty-powo przemysłowo-składowym fragmencie dzielnicy, najmniej-sze zaś na obszarze mieszkanio-wym.
Tereny przemysłowo-skła-dowe w roku 1972 zajmowały 1 188 610 m², w 2001 – 843 303 m². Zostały wyparte przede wszystkim przez tereny usług handlu i biznesu (tab. 3). Na mapie typów zmian dla przemysłu i składowisk (ryc. 7) można prześledzić dynamikę zmian występowania funkcji w badanych latach
W pierwszym roku podda-nym analizie tereny usług han-dlu i biznesu zajmowały zaled-wie 0,36% pozaled-wierzchni. Sześć lat później ich udział wzrósł za-ledwie o 0,03%. W 1997 roku tereny usług handlu i biznesu zajmowały już ponad 9%, zaś w 2001–14,27%.
Ze względu na swój charak-ter, tereny budowy okazały się klasą najmniej trwałą. W bada-nych latach koncentrowały się głównie w okolicy skrzyżowania ulicy Marynarskiej i Wołoskiej. Świadczy to o największej ak-tywności budowlanej w danym miejscu. W latach 70. i 80. związane były z poszerzeniem ulicy Marynarskiej, budową ulicy Wilanowskiej i rozbudową Naukowo-Pro-dukcyjnego Centrum Półprzewodników „Cemi”. Od lat 90., ze względu na lokalizację na przecięciu dwóch głów-nych ciągów komunikacyjgłów-nych obszaru, powstawały tu centra biznesu oraz centrum handlowe. Wzmożony ruch samochodów wymusił rozpoczęcie przebudowy węzła komunikacyjnego, co jest widoczne na zdjęciu z 2001 roku.
Zieleń urządzona do roku 2000 zajmowała stałą po-wierzchnię (16 237 m²), Po wybudowaniu „Galerii Mo-kotów” zwiększyła się (do 29 499 m²) w wyniku zago-spodarowania zieleni wokół obiektu. Podobna sytuacja ze wzrostem powierzchni zaistniała dla budynków urzą-dzeń transportu samochodowego, których powierzchnia zwiększyła się po otwarciu wielopoziomowego parkingu prawie o 13 000 m².
Ryc. 9 Nowe inwestycje na Służewcu Przemysłowym po roku 2001.
W przeciągu 25 lat obserwowany był ciągły spadek udziału terenów niezagospodarowanych (z 2,54 do 0,57%).
Obszary urządzeń elektroenergetycznych oraz trans-portu kolejowego i tramwajowego w całym okresie po-zostawały bez zmian. Są to obiekty zaprojektowane i zrealizowane w latach 50.
Zmiany, jakie zaszły między rokiem 1976 a 2001 prezentuje mapa różnicowa (ryc. 6). Została ona sporzą-dzona w wyniku nałożenia i porównania map struktury funkcjonalnej z roku 1976 i 2001. Dodatkowo w tabeli 3 zestawio no dane o powierzchni poszczególnych klas, które przeszły w inną. Wynika z niej, że największą powierzchnię zajmują obszary o pierwotnej funkcji prze-mysłowo-składowej i końcowej – usług handlu i biznesu (274 600,47 m²).
Podsumowanie
Od 1951 roku, kiedy to rozpoczęto budowę nowej dzielnicy przemysłowej na gruntach wsi Służewiec, za-gospodarowanie terenu uległo całkowitemu przeobraże-niu. Na obszarach rolnych w przeciągu zaledwie pięt-nastu lat rozbudowano infrastrukturę techniczną, powstały magazyny i hale produk cyjne. Swoją działal-ność rozpoczęły ogromne państwowe przedsiębiorstwa, takie jak: Naukowo-Produkcyjne Centrum Półprzewod-ników „Cemi”, Zakłady Maszyn i Urządzeń Technolo-gicznych „Unima”, Zakłady Maszyn i Urządzeń Tech-nologicznych „Unitra-Unima”, oraz Kombinat Dźwigów Osobowych „Zremb”.
Na przełomie lat 80. i 90.gospodarka Polski została poddana transformacji systemowej. Urynkowienie go-spodarki spowodowało radykalną zmianę warunków funkcjonowania zakładów. Urealnienie wartości ziemi i nieruchomości spowodowało istotny wpływ na zyski przedsiębiorstw. Duże, ekstensywnie użytkowane te re-ny odsprzedawano lub dzierżawiono nowo powstałym fir-mom prywatnym, co znacznie wpłynęło na strukturę funkcjonalną Służewca. Ogromne państwowe przedsię-biorstwa, próbując dostosować się do nowych warun-ków, ograniczały produkcję i zatrudnienie. Często ogła-szały upadłość, znikając tym samym z dzielnicy.
Duża aktywność gospodarcza Służewca zaczęła w la-tach 90. przyciągać instytucje finansowe. Swoje oddzia-ły lokalizowaoddzia-ły liczne banki.
W połowie lat 90. powstał tutaj pierwszy biurowiec – „Curtis Plaza”. Kilka lat później, w roku 1997 firma deweloperska „Globe Trade Centre” rozpoczęła budowę kompleksu „Mokotów Business Park”. Te dwie inwesty-cje stanowiły impuls dla kolejnych tego typu. Zauważo-no i docenioZauważo-no położenie Służewca przy ważnych arte-riach komunikacyjnych (ulica Wołoska i Marynarska), bliskość do centrum i lotniska Okęcie. Dodatkowym atutem jest znakomity dostęp do środków transportu publicznego (6 linii autobusowych, 3 linie tramwajowe, bliskość metra), oraz centrum handlowe Galeria Moko-tów. W kolejnych latach rozpoczęto budowę następnych
kompleksów biurowych: „Adgar Plaza”, „Centrum Fi-nansowe Allianz”, „Cirrus”, Cybernetyki 19A i 19B, „Cybernetyki Office Park”, „Mokotów Plaza”, „Horizon Plaza”, „Marynarska Business Park”, „Marynarska int”, „Nefryt”, „Office Park Domaniewska”, „Park Po-stępu”, „Platinium Business Park”, „Topaz”, „Trinity Park”, „Tulipan House”, „Zepter Business Centre” i „Cy-bernetyki Office Centre” (ryc. 9).
Nowe kompleksy biurowe są obiektami nowoczesny-mi, oferującymi swoim najemcom między innymi moż-liwość indywidualnej aranżacji wnętrz, klimatyzację, całodobową ochronę oraz duże parkingi podziemne i na-ziemne. Dodatkowo na ich obszarach bardzo często pla-nowane są obiekty usługowe, przede wszystkim kawiar-nie i restauracje itp.
Liczba inwestycji o charakterze biznesowym całkowi-cie odmieniła wygląd dzisiejszego Służewca. Nie dziwi wobec tego fakt, iż coraz częściej nazywany jest on „Słu-żewcem Biznesowym” lub „biurowym zagłębiem stolicy”. Funkcja przemysłowa jest wprawdzie silnie wypiera-na przez biznesową, ale ze względu wypiera-na duże zapotrzebo-wanie na powierzchnie magazynowe, funkcja składowa nadal jest rozwijana. Powstają nowoczesne kompleksy magazynowe z zapleczem biurowym. Takim obiektem jest „Cybernetyki Warehouse Park”, którego oddanie nastąpiło w sierpniu 2006 roku.
Całkowicie nową funkcją jest mieszkalnictwo repre-zentowane przez dwie rozpoczęte w 2006 roku inwesty-cje: „Hubertus” i „Galeria Park”. Będą to ekskluzywne, zamknięte osiedla apartamentów.
Sporządzenie mapy prezentującej strukturę funkcjo-nalną nie jest zadaniem łatwym. Określenie funkcji na podstawie cech bezpośrednich i pośrednich na zdjęciach lotniczych jest często niemożliwe i wymaga posiłkowania się innymi materiałami, np. mapami, przewodnikami, itp. Pomimo iż najdokładniejsze kartowanie można prze-prowadzić w trakcie badań terenowych, należy docenić zalety obrazów lotniczych i wysokorozdzielczych zdjęć satelitarnych. Po pierwsze, na podstawie zdjęć można sporządzić mapy prezentujące stan archiwalny lub uzu-pełnić najnowsze opracowania kartograficzne, które w wyniku zachodzących zmian szybko ulegają dezaktu-alizacji (Gronet, 1990). Kolejną zaletą jest znacznie mniejsza pracochłonność i koszty wykonania map na podstawie tego typu materiałów (Sirko, 2000).
Literatura
Bystrzanowski J., 1975, Wszystko o Warszawie – informator . Warszawa.
Collins G. W., 1971, The aquisition of urban land use informa-tion from aerial photographs of the city of Leeds (Great Britain). Photogrammetria, vol. 27, no. 2, s. 71–92 (zob.
Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej,1972, nr 2,
s. 54–74.
Górka Z., 1987, Użytkowanie przestrzeni miejskiej – Stare
Mi-asto. W: Atlasie Miasta Krakowa, mapa 21.
Gronet R., 1990, Ocena zmian środowiska przyrodniczego na podstawie analizy zdjęć lotniczych. W: Kombinat
Metalur-giczny „Huta Katowice” w Dąbrowie Górniczej a zmiany środowiska przyrodniczego, Biuletyn Polskiej Akademii
Nauk – Komitetu Inżynierii Środowiska, Wrocław–
Warszawa–Kraków, nr 5, s. 13–56.
Jankowska M., 2004, Układy i pola odniesień przestrzennych w kartograficznych badaniach zmian środowiska Poznania i jego strefy podmiejskiej. W: Kartografia tematyczna w kształtowaniu środowiska geograficznego, Materiały
Ogólnopolskich Konferencji Kartograficznych, Poznań,
t. 25, s. 329–338.
Kazimierski J., 1972, Dzieje Mokotowa. Warszawa.
Lisowski A., 2005, Procesy centralizacji i decentralizacji w aglomeracji warszawskiej w latach 1950–2002. W: Prace
i Studia Geograficzne, t. 35, s. 13–44, Warszawa.
Mapa topograficzna Polski 1:10 000, 2002, Warszawa. ark.
Warszawa – Górny Mokotów.
Mapa topograficzna Polski 1:10 000, 2002, Warszawa. ark.
Warszawa – Rakowiec.
Meksuła M. W., 200, Kartograficzne sposoby prezentowania
dynamiki zjawisk. W: Polski Przegląd Kartograficzny,
t. 33, nr 4, s. 328–338, Warszawa.
Meksuła M. W., 2002, Kartograficzna prezentacja dynamiki
zjawisk. W: Świat mapy – świat na mapie, Materiały XII Szkoły Kartograficznej – Główne problemy współczesnej kartografii. Wrocław, s. 122–136.
Mórawski K., 1982, Warszawa – przewodnik turystyczny . War-szawa.
Nunnally N. R., 1970, Remote sensing for lang-use studies.
Photogrammetric Engineering, vol. XXXVI, no. 5, s. 449–53
(zob. Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej, 1972, nr 2, s. 41–53).
Ogólny plan etapowy i kierunkowy dzielnicy Mokotów (1961), 2004. W: Atlas Historii Warszawy – Plany
zagospodarow-ania przestrzennego z lat 1916–2002, t. 2, ryc. 129, s. 11,
Warszawa.
Plan zagospodarowania przestrzennego gminy Mikołów, 2004,
W: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego miasta Mikołowa. ark. Bujaków.
Plan zagospodarowania przestrzennego gminy Mikołów, 2004,
W: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego miasta Mikołowa. ark. Centrum.
Rutkowska-Gurak A., 1998, Lokalizacja firm na miejskich obszarach przemysłowych (na przykładzie Służewca Przemysłowego). W: Monografie i opracowania, t. 434, s. 121–140, Warszawa.
Rutkowska-Gurak A., 2000, Miejski obszar przemysłowy jako środowisko lokalizacji firm (na przykładzie Służewca Przemysłowego). W: Monografie i opracowania, t. 472, Warszawa.
Rutkowski J., 1984, Przegląd metod i niektóre problemy związane z kartograficzną prezentacją dynamiki zjawisk w geografii. W: Teoretyczne i metodyczne problemy współ-czesnej kartografii, Materiały Ogólnopolskich Konferencji
Kartograficznych, Lublin, t. 10, s. 144–152.
Sirko M., 2000, Metodyczne podstawy opracowania planów struktury funkcjonalnej miast. W: Czasopismo
Geografic-zne, t. 71, z. 2, s. 209–222.
Skocki K., 2001, Zmiany pokrycia terenu przygranicznych
ob-szarów Polski i Rosji na terenie b. Prus Wschodnich od lat trzydziestych XX w., [w:] Teledetekcja Środowiska,
War-szawa, nr 32, s. 87–105.
Struktura funkcjonalna – uwarunkowania rozwoju, 2006, [w:]
Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Miasta Stołecznego Warszawy, mapa 1.B.
Struktura funkcjonalno-przestrzenna, 2006, [w:] Studium
uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzen-nego Wrocławia.
Struktura przestrzenna – kierunki i zasady rozwoju, 2003, [w:]
Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Miasta Krakowa, mapa K1.
Warszawa Przedwojenna – plan miasta z 1939 r., 2006,
War-szawa.
Ziółek I., 1975, Struktura funkcjonalna terenów miejskich, [w:] Atlas Warszawy, Warszawa, mapa 13.
Żaryń S. (red.), 1963, Mały przewodnik po Warszawie, War-szawa
Paulina Nowakowska w 2007 roku ukończyła z wyróżnieniem studia na Wydziale Geografii i Studiów Regionalnych na Uniwersytecie Warszawskim. W trakcie studiów rozpoczęła współpracę z firmą ECOGIS, gdzie obecnie pracuje na stanowisku operatora systemów fotogrametrycznych i GIS.
