:.~
..
.'
...
-..
••
...
..
••••••
.
, - _ . • • • • • • • • • • . . . • • • • • • • • • • • • : , . , . - . ' . - , . . # • • • • • • • • - • . - ... _ . . . • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • j • • • • • • • • • • • .. __ ... __ . . . ... . . ~t • • • • • • • • • • • • • • •..
-
..
-.-
.-.
-.'
...
'.
'...
'.'
"..
",'.
....
~ .'.'.'.'.'.'.'.'.'.'.'.'.'.' '•.•...
,
"'...
.
.
..
.
~ ..
... .
•. .
• •.
•.
•.
•. . .
• • • •.
. . . ..
..
• •. .
I,
•... .
• . . . • • • • • • • • • • • • • • • • • • 1 • • • • • • • • • ol ', .. ~ • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •••• ~ ~IL •••• , • • • • • • ~ _ • • ,. • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • , _ - . • • • • J • • • ., . . . 1 • • • "-.::e • • • • •• • •
.1 • • • • • _ . - • • • • • • • • • • • • • •d ...
.. .
_~.. t.
<ti • • • , • • • • • • • • • • • • • • • • . . .. . .__
I~~.. ..
e • ~. ~•••••• e. e.
_ • • • • • • • • • • . . e • • • • • ti!! • • • • ~... . .
. ... ...: • e.... . . ... .
.
.
.... , ....
\ .
... • • •• . ...
,...
• o
t:
·
0 • • • • I . _ ' - ' _ • • ' .~.~. '. L ... • • • • • • • • • • • • • • • _ . • • • • • • • • •I<
•••• · • ·
~ -'. - w ,w. - . ~ ..J. ,. '1 ... ~.:-.. • ~ • • • • • • • • • • • • • • •• • • • • . . . .• • . . . . • • .~ •.
(JLt
'.' • • • • • •• • • • • • ,
:.-.-.-... • :.a: • • • .. • • • • • • • • • • •
..
".
~._...
.
...
-
.
•
~•
...
0 • • 0 • • 0 • •,
I ~..•.••• • ••• - • • • • • - -
11
-
•
• • • • • • • • • • • •
• • • • • t • • • • • • • _ _ • • • • _ • • • • • • • • • • • • • • • • • ••• 0":" -.' .-. • • • • • • • • • • • • • • , . _ .• _ . . ..
~
.. , •Oo
r1
• • e • • • • • • • • • • • • • • • •• • • • • • •
0 • • • • • • •1
-. · · •. '-' • · • · · · • • ' .d
· · · · • · · · .. · ·
0 • • • • • . • W--~-.~~~:••.•...•••..
I1
•
•••••••••..•••••••..
.
• "_ ~.....
• . -':._' __ . •• :' • . •...
1_-. - • • • • • • • • • • • • • • • • • • •...
. • • .-
. . ...
~ . . .• •. . . • • . . .... .
• • • • • • • !L • • • • • • • • • • • • • •_.
.
-.
-.
. .
.
.
.
.
.
. . .
.
.
.
.
. . .
.
. . .
.
.
.
. .
.
. ... .
~~~~~:~~~~~~~~~:~~el~..
~.~~~:~:~:.~.~:.:.,.~~.:,.:.~...
~..
, ... .
•
_...
:.~.....'
••••••••••••••••••••• 0"
. • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
•• • '11 • , • • : . ' • • :.~. .~~~~: • • • : . : . : . : •••• : • • • • • • • • : ~ • • • • • • • ' • •·.·.·.·.·.·.·.·.·.·.·0· 0'
',':.:-:-_ .... ',':.:-:-_-.-.-•• '. -. ,- . • ,e ... , ... ~ . . . --.. t t • • . . • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • , . . . • • •I
~.~. ~.: . . . 111 - . . .;'-~' • • • • •·.·.·x
... ·.·.·· .. -
... . ... _...
...
·0·.·.·.
l·.·.·
··.·.· ..
~
•••
~....
---.---:.-...
111 . . . ' - - : ' : . . . " _ • . • _::::::.: • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • ~: •••••••••••.• 'lil la ..::. • • -:. ~.:.,... •••.• ••••• . . . •••••••••••••••••••• .... • • • • •••••••••••I:·:-:-
:-:·:~: ~'.
:~~:. ~.~~~;.:,.:.:~:~::::::~:~~:::~
•. ::'::.:.:..
~~
-
:
.: ...
':. '.. .:
.. ,
.... :.:.:.:.:.:-:.:-:
,
•••••
••
•
•
".~. ~
'!t-:
~
••• -.
ra. ...~:;:~=.:~:.:.:.:.:.:.:
••• , ....
~:
••
~:~:
.•• :.:-_
.:'
:. '.. .
...
:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.
I-·.·.• • • ·.·.·• • .~. ~~~ \a. _____ ' . __•
.
..
~.·.-I - . . - . _•... . . ...•• • .. _....
• • • • • • _ • • • • • •...
• • • •. ... .
,j • • • • • • • • • • • • • • • • • • i • • • • • • : . .-, . _ ._. '~':~:: • • • • • • • _ • • • I ' . . • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •1
_· •
•••
~.. ~~'_• •
1_..
• • •
.
• • • • • • • •
;
•
• • • • • • • • • • • • • • • •
.
• • • • • •
1
· ..
... L-
=.,,"-.'."I:~:'•••••••••••
1.
. .
.
4 • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • - • • • ... • . . . • , . • • • • • • • • • • • ti • • • • . . . • • • • • • • • • • • • • • • • • • • :...
...
~, ~..
_.,..~..
...•...
'...
. ..
~........
.
.
...
.
! •••••••••• :. ~. . -... &~~.~.~.'... ' ... ' ..
~.::::
...
~...
'. .. ... ... . . . ... .
I· • • • • • ••• • • .. ~ -__ -e '. :-. . . . " . ' • • • • - • ••• . . . , . . . ... , • , • • • • • •I.·.·.
·
.
·. ...
la-. ...~' ... , .. • ••••••••••• ~ .. ~,.. • • • • • • • • . • • • • ••••••t···
·
·
··
~ ~.,.• : ..
~.~... -... •••.•.
-
...
::::~.... ...
~....
... . ...
.
1.·.· ....
.
. _.
L. • . : . , . . ' • • • • • • • • • • • • • • • • • • : ; : • • • • • • • • • • ~. • • • • • ,..••••••••
••••
. . . ~.•
. . . , • .~...• l~1 • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • I . . .. . . ..•
•.w •••••••
• • • • • • • •· .
.
. .
.·.·.O~Ii:~-~·,.:·.,-.·.·.·.·.·.·.·.... ...••••....
I.·r·
..
t. ..
. ...
.
...
.. -.
. ... -.. ..
I
..
..
. ...
.
I ••••••••••• -... ""'01 ... ,_ ... , •••.• _... ,~ • • • • • • • ~ . . . _. ••• • • • t • • • __ • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •• • I. • •••· .
·
• • .,
...-,-
:. -.. ... :· .... m··}
-~ •••• • • • ... , •••••••••••••••••••••••••••... '\; ., · · · ..
I • •r. ·
... · . · ... · ... · . · . · . · . · . · ... · .
· .
.p. ...
· .... · · . · · · .. · · ·
..
.
·
.
.
.
.
.
'-~.
.
.
. .
...
.
.
.
.
. .
.
.
..
. .
...
.
.
.
~.. . .
:
.. '.
.
.
.
.
.
.
.
. . .
. .
.
.
..
_
.
-
.
....
,..
. . .
.
. .
. . . .
. . .
.
!~"':..:..
....
~_.
•••••••
,-..
• ...
t • • ' . . • . . . wl •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• ,,,..- • • • • • • • '~. • • • • • • • • • • • • . . . ... • • • • .,.\~ - . . . _, t. • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •• • • • • ' . __ • • • • • • • t , • • • • . . . • • • t • • • • • • • • • • • • • • • • • •...
w.
•... .-.••••••••••...•
.
..
..
~. ~...t.. . ..
... .
...
:
...
_
...
-....
_
...
..
.
...
-
.
.. .
•••••••
~~~ ~•. -.1 .
-
.-••••••••
~••••••••••••••••••••.••••••••••
•
•
t...
.~.; .
... .
• • • • • • ._.~... • I • • • • •• •• • • • • • • •.
·.·.·.·.~._I ~.~...,.
.
.
.
...
.
...
.
.
.... .
':.:.:.:.:.:.:-
..
~..
_...
...
,..
.
••
•
•
.
•
.
•.
.
.•
.
•
.
•
•
.
•..
.•
....
·
.
. .
.
,
.
. .
:;:;:
...
. .
.
..
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
.
. . .
.
.
• • • • • • • • ~ • • ~:;:; • • • • • • • • • • , ' • • • • • • • ~ t • • • • • • • • • • • • • • • • • •· • • • • • • • •
.
••
~• .
•
. I
. •
••••
...
•
•••
•••..
..
...
.
.
. .
.
~....
. . .
.
.
-.
.-
...
-.
-...
....
..
~.
~' '....
...
.
....
..
.
.
.
.
.
.
.
....
.
...
.
...
.
.
.
...
. .
-.-
---
-.-.::....
..;....
,.
.
.
...
.
....
-.-
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
. . .
.
. .
.
. .
.
.
.
.:...;,~_",,,,,-....
~.=c<••• __ ... ••• ••
•
••••
. ...
a"!.. . ••• :-.:.:.-.. ••••• • '.. • •• ' ... . . . . ,_ ... -"-~ ..de telefoon blijft archetypische verkenningen rond een massaprodukt Bibliotheek TU Delft \\\\11 \\\11 \11\\ \\\11 \ \1\ 1\ \11\ \ 1\ 1~1 I·~ "IPII "11 11 ", ... C 0003807946
2441
762
4
- - -- ---
--m.m.v.
#;lff.· .. /:r ,
TU Delft
Technische Universiteit Delftprof. ir.J.J. Jacabs ir. F. M.M. van Hoorn e.M. van Doy dr.R. Rolf ir.W. Muller J.J. Kruit F. van Maurik E.M. Haagsman e. van der Lelie
Faculteit van het
Industrieel Ontwerpen
CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG Telefoon
De telefoon blijft : archetypische verkenningen rond een massaprodukt / J.J. Jacobs ... [et al.] : m.m.v.
E.M. Haagsman, C. van der Lelie. - Delft: Delftse Universitaire pers. - lil.
IS B N 90-6275-360-4
SISO 376.3 UDC 621.395.6 NUGI 931 Trefw.: telefoontoestellen: vormgeving. Copyright © 1987 by Delft University Press, Delft
No part of this book may be reproduced in any form by print, photoprint, microfilm or any other means without written
permission from the publisher: Delft University Press.
Uitgegeven door:
Delftse Universitaire Pers Stevinweg 1
2628 CN Delft
Inhoud
prof.ir.J.J. Jacabs Voorwoord, van beeld tot vorm
ir.F.M.M. van Hoorn Produktvormgeving binnen 3
het projekt 'Omega' van de PTT
e.M. van Ooy Het onderzoekprojekt 7
Vorm en Archetype
dr.R. Rolf Van spreekbuis tot accessoire 13 ir.W. Muller Van archetypische voorstelling 23
naar produkt
prof .ir.J.J. Jacabs Gesprekken met telefoonontwerpers 45 J.J. Kruit/F. van Maurik Van telefoon tot grafisch beeld 49
,
-Voorwoord
Van beeld tot vorm
Het voorliggende boekje is de afronding van het onderzoek: Vorm en Archetype; het tele-foontoestel, uitgevoerd door de sectie Vorm-geving van de vakgroep vormVorm-geving van de fa-culteit van het industrieel ontwerp van de TU Delft.
Aanleiding voor dit onderzoek vormde de vraag van de PIT te komen tot voorbeelden van vorm-familie's van telefoontoestellen. Nadat dit vooronderzoek was afgerond werd er voldoende aanleiding gezien in het aanwe-zige materiaal om nader in te gaan op het ge-bruik van, en het aanwezig zijn van produkt-of vormtypische kenmerken bij produktont-wikkeling. Het nu afgeronde onderzoek heeft nog maar zeer ten dele daarop een antwoord kunnen geven.
Het is voor de hand liggend een soort gelijke procedure te doorlopen voor meerdere pro-ducten, waarbij een analyse van de te behan-delen productvormen en onderlinge vergelij-king zeker meer duidelijkheid zal verschaffen. Overigens lijkt het resultaat van het onder-zoek samengevat te kunnen worden met de stelling: Een apparaat is een telefoon als er een hoorn aan zit.
Francien van Hoorn
Produktvormgeving binnen
het project 'Omega' van de PTT
Achtergronden
Sinds 1965 levert de P1T bij aanleg van tele-fooninstallaties de T65 als standaardtoestel (grijs telefoontoestel met draaischijf). Aan het eind van de jaren zeventig komen er kleurva-rianten op dit toestel en wordt de Ericofoon, een eendelig toestel, geïntroduceerd.
De voortschrijdende technologie en ontwik-kelingen op de markt maken de introductie van nieuwe toestellen noodzakelijk. In 1981
wordt het keuzepakket voor de klant uitge- 1981 introduktie van Unifoon en Diavox
breid met de Unifoon en de Diavox in hun
ver-Standaardtoestel de T65
schillende kleuren. Korte tijd later wordt het antieke toestel de Rembrandt als kooptoestel aangeboden, in tegenstelling tot verhuur van de andere toestellen. Er ontstaat een assorti-ment 'special range' - toestellen.
Aan verdere uitbreiding van dit assortiment met moderne, decoratieve, eendelige tele-foontoestellen wordt actief gewerkt. Het grootste deel van de afzet en het bestand aan toestellen bij telefoonabonnees in Nederland wordt ingenomen door de T65.
Start project 'Omega'
In 1983 start een ontwikkelingsproject onder de naam 'Omega'. De PTT wil in 1985 een nieuw telefoontoestel introduceren, naast of
in plaats van de grijze T65. Gestreefd wordt naar een concurrerend geprijsd toestel voor grote groepen potentiële afnemers.
Het nieuwe toestel zal door 70% van de con-sumenten geaccepteerd moeten worden; vormgeving, functionele kenmerken, facilitei-ten en prijs spelen een belangrijke rol bij de ac-ceptatie door de consument.
Met enkele producenten wordt contact gelegd
4 over de ontwikkeling. Het programma van ei-sen moet vastgelegd worden en op basis van de offertes zal een producent gekozen worden.
Inschakeling TH-Delft
Er bestaat bij de PTT nog heel wat onzeker-heid over de eisen voor de vormgeving van het nieuwe toestel. In het verleden is de PTT ge-confronteerd met afzetresultaten die niet overeenstemden met de verwachtingen op grond van de vormgeving van een aantal toe-stellen uit het special range-assortiment. Men besluit een uitgebreid onderzoek in te stellen: het preferentie-onderzoek vormgeving 'Ome-gà.
De Dienst Esthetische Vormgeving (DEV) van de PTT, verleent haar medewerking aan de ontwikkeling van de vormcriteria in relatie tot de marktkennis. De afdeling Industrieel Ontwerpen van de TH-Delft (nu TU-Delft) wordt op voorstel van de DEV ingeschakeld. De opdracht aan de TH is een reeks basiscon-cepten voor telefoontoestellen te ontwikkelen om de invloed en het belang van bepaalde vormkenmerken op de waardering door de gebruikers te kunnen onderzoeken.
Om enige richting aan dit onderzoek te geven, worden de volgende vormkenmerken vastge-legd:
- het formaat van het toestel (groot of compact);
- de basisvorm van het toestel (bol, strak of hol);
- de stand van de hoorn (horizontaal of verticaal); - de oppervlaktetextuur
(glanzend of mat)
In totaal zijn op basis van genoemde variabe-len 24 verschilvariabe-lende basisconcepten van toe-stellen mogelijk. Daar in praktijk echter bij het holle toestel de stand van de hoorn uitsluitend verticaal kan zijn en daar bij compacte toestel-len een onderscheid tussen een verticale en een horizontale hoornstand wegvalt, blijven er 14 varianten over.
Preferentie-onderzoek vormgeving 'Omega'
Met de resultaten van de werkzaamheden van de TH -Delft wordt door de Centrale Afdeling Marketing van de PIT het preferentie-onder-zoek vormgeving 'Omega' opgezet. Het doel van het onderzoek is het risico van een foute keuze met betrekking tot model en vorm voor het nieuwe telefoontoestel zoveel mogelijk uit te sluiten en het meest geaccepteerde model te vinden.
In april en mei 1984 wordt het onderzoek uit-gevoerd door het Instituut voor Psychologisch
Marktonderzoek B. V.
Het betreft een kwantitatief onderzoek; de re-sultaten zijn echter niet representatief voor al-le particuliere teal-lefoonabonnees in Neder-land, daar bewust gekozen is voor een
over-vertegenwoordiging van vrouwen en uitslui-tend respondenten tussen 16 en 45 jaar. Met 324 respondenten worden individuele, gestructureerde interviews gehouden. Zij worden geconfronteerd met de modellen en foto's van de veertien basisconcepten voor te-lefoons.
De,preferentie-rangordening«n voor de
basis-concepten en het belang van de vormkenmer-ken van respectievelijk de totale steekproef en de sub-steekproeven (clustering naar leeftijd, geslacht en sociale welstandsklasse) leveren een consistent beeld.
Hoewel over het geheel de voorkeuren relatief dicht bij elkaar liggen, blijken twee van de 14 basisconcepten significant beter bij de respon-denten aan te slaan.
Twee van de vormkenmerken vertonen een sterk discriminerend karakter. Op grond hier-van kan gesteld worden dat er rekening ge-houden moet worden met voorkeurssegmen-ten in de markt.
De resultaten van het preferentie-onderzoek worden vertaald in het programma van eisen voor de vormgeving van het nieuwe telefoon-toestel.
Overige onderzoeken specifiek betrekking hebbend op 'Omega'
Na het preferentie-onderzoek 'Omega'
wor-den onderzoeken ingesteld naar kleurvoor-keuren en de prijsstelling van het nieuwe
toe-stel in vergelijking met concurrerende toetoe-stel- toestel-len.
De uitkomsten van periodieke onderzoeken met betrekking tot bezit, aanschaf, koopge-drag en concurrentie van apparatuur op de woningtelecommunicatiemarkt zijn mede be-palend voor de keuze van de functionele ken-merken van het nieuwe toestel.
Afronding produktontwikkeling nieu we toestel
Het definitieve programma van eisen wordt
aan de producenten, overgebleven na een
eer-ste selectieronde, bekend gemaakt.
Op basis hiervan doen zij concrete voorstellen voor het nieuwe toestel. Uiteindelijk kiest de
PIT voor Ericsson Telecommunicatie B. V.
De PIT rondt in samenwerking met de diver-se afdelingen van dit bedrijf en het
ontwerp-bureau Roland Lindhé Design in Zweden de
ontwikkeling van het 'Omega'-toestel af.
In oktober 1986 wordt het toestel onder de
naam Twintoon 10 geïntroduceerd. Twintoon 10 is het nieuwe telefoontoestel van de PIT met een eigentijdse vormgeving, nummerher-haling en 10 verkort kiezen nummers (pro-grammeerbare geheugens); het toestel is le-verbaar in de kleuren wit, lichtgrijs, beige en rood; het kost f 149,-.
Verdere ontwikkelingen
Vanaf de introductie van de Twintoon 10 zijn
de afzetresultaten succesvol. Ook de
komen-de jaren zal komen-de PIT met dit produkt goekomen-de re
-sultaten op de markt voor
woningtelecommu-nicatie bereiken.
Met het 'Omega'-project is de basis gelegd voor een gemoderniseerd PTT-kernassorti-ment telefoontoestellen, speerpunt in het pro-duktvernieuwingsbeleid.
PTT Telecommunicatie is op dit moment be-zig met de ontwikkeling van een nieuw huur-toestel. Dit zal eind 1987 op de markt komen.
's Gravenhage, juni 1987 ir. Francien M.M. van Hoorn PTT Telecommunicatie
Directoraat Commerciële Zaken Telecommunicatie Hoofdafdeling Woningtelecommunicatie
1986 het nieuwe toestel van de PTT:
de Twintoon 10
Mick van Ooy
Het onderzoekproject
Vorm en Archetype
Ter voorbereiding van het concept voor de op-volger van het bekende standaardtoestel T65 wilde de P. T. T. meer wetenschap over de vormvoorkeuren van gebruikers van telefoon-toestellen. Onderzoek hiernaar was binnen het kader van de Nederlandse situatie niet eer-der verricht. Via een door haar uit te voeren gebruikersonderzoek hoopte de P.T.T. meer te weten te komen over de relatie tussen tele-foonvormgeving en telefoonvoorkeur van ge-bruikers.
standaardtoestel T65
Voor haar gebruikersonderzoek moest de P.T.T. kunnen beschikken over een aantal 3-dimensionale modellen van telefoons. Het zou hierbij niet moeten gaan om tot in details ontworpen telefoons, maar om in hun soort proto-typische telefoons, waarin meer het vormkarakter dan het feitelijke product beoordeeld zou kunnen worden.
Deze modellen zouden door de vakgroep Vormgeving van de Faculteit van het Indus-trieel Ontwerpen TUD voorbereid moeten worden. De P.T.T. had bepaald dat het zou moeten gaan om drie typen telefoontoestel-len:
- een symmetrisch type met de hoorn achter, - een asymmetrisch type met de hoorn links, - een compact model waarbij de hoorn en de kast in grote mate geïntegreerd zijn.
Als vormkarakteristieken zouden bij al deze drie typen tot de volgende begrippen tot uit-drukking gebracht moeten worden
- vlak -hard
- bol -zacht
De opdracht van de PTT aan de Vakgroep Vormgeving luidde alsvolgt
Twaalf telefoon-modellen te leveren, die heel direct als telefoon te herkennen zouden moe-ten zijn, maar die daarbij een zo gering moge-lijke detaillering zouden moeten hebben. Daarbij zou moeten worden uitgegaan van een arche-typische telefoon, die in drie mo-dellen uitgevoerd zou moet worden; ieder in vier vormkarakteristieken uit te werken. Sty-listische vrijheden in welke vorm dan ook wa-ren ongewenst.
Aan de opdracht werd allereerst begonnen in een vrije ontwerpsessie door de bij het project betrokken vakgroepmedewerkers.
Het begin van de exercitie liet grote interpreta-tieverschillen zien met betrekking tot uit-gangspunten en de te volgen ontwerpmetho-de. Om toch een gemeenschappelijke lijn te krijgen bleek het nodig een uitgangspunt te vinden van een objectiverend karakter, dat voor een ieder acceptabel zou zijn en die een basis-vorm voor een telefoon zou opleveren. Dit uitgangspunt werd gevonden in het ge-bruik.
8 Aangezien het bij de T65 en zijn opvolger om een tafelmodel-telefoon gaat wordt een pri-maire gebruikssituatie aangegeven door een gebruiker, die voor zich op een werkvlak een telefoon heeft staan.
Gesteld kan worden, dat de gebruiker van die telefoon zo goed mogelijk visuele informatie moet krijgen m.b.t.:
- het kies gedeelte
-de hoorn
- eventueel een display
Dit zijn immers de in die situatie typische ge-bruiks-elementen van de telefoon.
Deze, op zich losse elementen werden samen-gevoegd binnen één basisvorm, waarin de drie elementen op een schuin vlak zijn aangebracht en zo de gebruiker worden aangeboden. Deze basis-vorm werd nu voor de betrokken ontwerpers uitgangspunt voor hun individue-le ontwerpen van de 3 typen teindividue-lefoons en de 4 vormkarakteristieken.
In gezamenlijk overleg werd tenslotte een
se-lectie gemaakt t. b. v. de definitieve ontwerpen. Doordat in sommige combinaties van typen en begrippen te kleine verschillen optraden werd tenslotte het aantal in model uit te voeren ontwerpen gereduceerd van twaalf tot zeven.
De definitieve ontwerpen werden vervolgens door twee medewerkers uitgewerkt en t.b.v. de modelbouw in technische tekeningen om-gezet.
Wk' ,. w","vl \ >'
l
Gebruikssituatie welke geldt voor type A en B
Drie typen telefoons en vier vormkarakteristieken
vlak 2 3
bol 4 5 6
hard 7 8 9
9
no 7: hard no 8: hard
10
~
rn','
:
11It!!S
~:
.
.: ~ ... ' . ' t " , -. .~' 0000, C,-000
;
0 0 0 S} ':',:OQ', , '.:~'
"~'" , -.". -.- " .' ~k , -;.,----. . ' ,.
. ---.";'.
.
~
:
IA vlak/hard 2A vlak/hard " , [ [ ] : 1 !i ,l 3A vlak/hard1"'" lS bol/soft 28 bol/soft
D~D
[TI
;
,
[l
]
0]
;c=
..
! .'- ...-
.
~
.
.
_~\
" "".--:.:
"' ",. ' ." . ,., 38 bol/softQ
.~
:
:'
~
.:
':
2C hol/strakDefinitieve ontwerpen ten behoeve van de modelbouw
De modellen werden in hard schuim
uitge-voerd en in een neutrale tint gespoten. Voor
het kies gedeelte werden alleen toetsen ge-bruikt, grafische toevoegingen werden niet aangebracht.
12
Modellen welke gebruikt zijn bij het gebuikers-onderzoek van de PTT
De P.T.T. voerde met deze modellen in eigen beheer haar gebruikers-onderzoek uit en op basis hiervan konden tenslotte aan de door de P.T.T. benaderde fabrikant van de T65-opvol-ger ontwerprichtlijnen worden gegeven met betrekking tot het door gebruikers geprefe-reerde type telefoon en het geprefegeprefe-reerde vormkarakter .
Tijdens dit onderzoek hadden binnen de Vak-groep Vormgeving een aantal vragen centraal gestaan m.b.t. de eventuele onlosmakelijk-heid van een product en zijn vorm, vragen als: - Wat is eigenlijk in vorm bepalend voor de herkenning door gebruikers van de (tafel )tele-foon?
- Wat kan aan detaillering of vorm geminima-liseerd worden met handhaving van het begrip telefoon?
- Is er een bepaald vormconcept dat gezien kan worden als de meest primaire telefoon en speelt dit eventuele vormconsept in de pro-ductherkenning van de telefoon een (hoofd)rol?
- Is er sprake van een invariant die wezenlijk is voor de vorm opbouw van de telefoon? - Kan er van de telefoon een archetypische vormvoorstelling bestaan?
- Zou dit in het algemeen voor produkten gel-den? etc. etc.
Deze vragen raken een materie waar niet spe-cifiek over gepubliceerd is. In de architectuur lijkt het begrip archetype al langer een bepaal-de rol te spelen, zij het dat bepaal-deze rol onduibepaal-delijk is en grote interpretatieverschillen kent. In de productvormgeving speelt het begrip archety-pe als produkt/vormdefinitie een onbekende rol. Echter juist voor produktontwerpers zal inzicht in de relatie tussen produktvorm en
herkenning door gebruikers een interessante en misschien belangwekkende rol kunnen spelen.
Rudi Roil
Van spreekbuis
tot accessoire
De geschiedenis van de telefoon kan als
repre-sentatief gelden voor die van vele industriële
producten. Als technisch principe uitgevon-den in de negentiende eeuw, groeide dat tele-foontoestel geleidelijk als zakelijk gebruiksar-tikel om tenslotte in de tweede helft van de twintigste eeuw als waar massaproduct
ont-worpen en gefabriceerd te worden.
In de vormgevingsgeschiedenis van het tele-foontoestel hebben technische en
sociaal-cul-turele ontwikkelingen duidelijk hun invloed doen gelden. Daarnaast blijken opvattingen
van industrieel ontwerpers interne en externe
invloeden geïncorporeerd te hebben in een
product, dat een zeer lange tijd een onlosma-kelijk eigen verschijningsvorm heeft kunnen behouden. De onderstaande ontstaans- en ontwikkelings-geschiedenis bepaalt zich pri-mair op de uiterlijke verschijningsvorm en zal de zich telkens wijzigende, typerende tele-foonvorm belichten aan de hand van onder andere technische innovaties, culturele in-vloeden van algemeen karakter en de indivi-duele inbreng van de scheppers van een groot gedeelte van de telefoonmodellen: de indus-trieel ontwerpers. 1)
Bell's 'Centennial'-telefoon 1876. Dit model werd
tentoongesteld op de Centennial Exhibition,
Philadelphia, 1876
Het begin
De protohistorie van de telefoon heeft hoofd-zakelijk betrekking gehad op de theoretische verkenningen omtrent de mogelijkheden het menselijk stemgeluid in trillingen en/ of elec-trische pulsen anders dan door lucht ver-plaatsbaar te maken. De vele uitvinders die
zich, gesterkt door het succes van de optische telegraaf, stortten op het terrein van de electri-sche overdracht van geluidsgolven zijn in de
geschiedenis overschaduwd door de persoon
van Alexander Graham BeU die in 1876 een
patent op zijn 'Improvement in Telegraphy' deponeerde. BeU is sindsdien, mede dankzij de rasse ontwikkelingen in de Verenigde Sta-ten, niettegenstaande claims op de uitvinding
van anderen bekend als enig ware vader van
de telefoon. 2)
Afgezien van de technische ontwikkelingen in het vroege telefoontoestel - er is onder andere
1)
De bestaande literatuur over het telefoontoestel lijdt, evenals
die over andere industriële produkten, aan ernstige manco's. Op
grond van een gewild of ongewild politiek nationalisme of als ge-volg van commercieel protectionisme is het onderzoeksterrein
beperkt; daarnaast blijken de technische, sociale en economische aspecten - immers gemakkelijker te beschrijven -ook in de ge-schiedenis van het telefoontoestel de ontwerpaspecten te
over-schaduwen.
2)
In: Horstmann, E. 75 Jahre Fernsprecher in Dewschland 1
877-1952 1952 is, met name wat betreft de protohistorie van de tele-foon, een zeer uitgebreid en bruikbaar chronologisch overzicht opgenomen van de ontwikkeling van de telefoon en het telefo-nisch verkeer: Zeittafel zur Geschichte des Fernsprechers
1852-1952 blz. 283-327.
14 sprake van een 'natte' en een 'droge' omvor-ming van geluidsgolven - blijkt het meest ken-merkende onderdeel van de vroege toestellen, het spreek- en hoorgedeelte, veel te danken te hebben aan de traditionele spreekbuis. Een rechte of gekromde konische tuit bevordert de concentratie van geluiden, zoals die bij spreekbuizen aan boord van schepen of bij megafoons nog steeds benodigd is.
De toestellen van Bell c.s. zijn vormtechnisch nog uiterst primitief te noemen. Alle onderde-len van de toestelonderde-len zijn gefixeerd: een inte-gratie van spreekgedeelte, hoorgedeelte en stroomopwekkend gedeelte is niet of slechts gedeeltelijk doorgevoerd en het toestel be-staat uit een optelsom van losse, nauwelijks op
elkaar aansluitende onderdelen.
Bij het ontwerpen van telefoontoestelen blijkt vanaf het begin dat de ontwerper, gebonden aan de steeds groter wordende technische mo-gelijkheden, geworsteld heeft met de opgave om afzonderlijke, vaak letterlijk losse elemen-ten tot één geheel te componeren. Bij de vroe-ge modellen gaat het dan om de spreek- en hoorgedeelten, al of niet gecombineerd, een signaalgever (bel) en een element waarin stroom kon word~n opgewekt (inductor) of opgeslagen (batterijen).
Naast experimentele en extravagante toestel-len ontstaan er tegen het eind van
de negentiende eeuw drie algemene telefoon-typen.
Drie basistypen
Het eerste, als zuilmodel te omschrijven basis-type is doorgaans opgebouwd uit een voetstuk en een zuillichaam met daarbovenop een spreekgedeelte. Het hoorgedeelte hangt in dat type telefoontoestel aan een haak langs het zuillichaam. De spreekbuisvorm is in het type
I
#(al (b) 18g6 kj
nadrukkelijk aanwezig. De zuil met voetstuk heeft een neutrale en nauwelijks opdringerige vorm, waaraan echter de opvallende konische vormen van het spreek- en hoorgedeelte zijn gemonteerd, respectievelijk gehangen. Dezelfde in de ruimte grijpende elementen komen voor op en aan het tweede telefoonty-pe, dat het best als wanddoos omschreven zou
Asymetrisch zuilmodel met dubbel hoorelement
Een serie zuilmodellen
kunnen worden. De doos is van hout vervaar-digd en bevat een inductor of batterij en is voorzien van één of twee bellen als signaalge-vers. De omstandigheid dat dit telefoontype gefabriceerd is uit zeer verschillende materia-len zoals koper, gelakt hout en gelakt metaal benadrukt naast het gegeven, dat er sprake is van een constructie van nauwelijks bij elkaar Huiscentrale. In deze
wanddoos lijken de twee opvallende bellen, het schrijfplankje en de a
Itaar-achtige opbouw van de
kast het begrip telefoon, vertegenwoordigd door de hoorn, geheel weg te drukken.
passende vormen, het geïmproviseerde en toevallige karakter. Meer dan dat het geval was bij het zuiltype waren ad-hoc wijzigingen mogelijk bij de wanddoos. De houten kast kon worden vergroot of aangevuld met een klein schrijftafeltje en de zelfstandig ontworpen spreek- en hoorelementen konden naar belie-ven vervangen worden door andere.
Het derde telefoontype is meer dan de twee voorafgaande als eenheid ontworpen. Het is het blokvormige tafelmodel, dat opgebouwd is uit een onderstel met inductor en daarboven een arm met een hoorn. In deze hoorn zijn de elders losse spreek- en hoorgedeelten middels een handgreep vast aan elkaar verbonden. Dit gegeven, alsmede de omstandigheid dat dit ty-pe toestellen vaak alleen uit metaal waren ver-vaardigd, hetgeen de ontwerper meer vrijheid gaf om met de vormen van het geheel en die van de onderdelen te variëren, hebben aanlei-ding gegeven tot weloverwogen ontwerpen. Het ontstaan van een grote hoeveelheid mo-dellen, die voldoen aan de drie beschreven ty-peringen of elementen aan die tyty-peringen ont-lenen, werd mogelijk gemaakt door factoren
die een rol speelden bij het tot stand komen 15 van de eerste telefoonnetten. De patenten van Bell zijn in Europa niet geheel vlekkeloos ge-deponeerd, zodat vanaf het begin zowel het ontwerp als de fabricage van toestellen door verschillende firma's ter hand kon worden ge-nomen. Daarnaast werden in de plaatselijk groeiende telefoonnetten concessies gegund aan verschillende commerciële bedrijven of, iets later in de ontwikkeling, aan gemeentelij-ke of nationale bedrijven, die alle eisen aan de te gebruiken toestellen konden stellen. In de vroege geschiedenis van de telefoon kre-gen zodoende vele fabricanten en ontwerpers een kans een eigen toestel te ontwikkelen en te produceren. Naast de producenten van de vele nationale Bell- en Edison-telefoonmaat-schappijen zijn de producten van Ericsson (Zweden) en Siemens & Halske (Duitsland) welbekend. Naast deze grote namen waren echter honderden fabricanten actief bij het ontwerpen van vaak kleinere series toestellen, bestemd voor de vele plaatselijke telefoon-maatschappijen. Het betreft dan vaak ontwer-pen, die met eenvoudige technieken vervaar-digd konden worden (hout) en waarvan de technisch gecompliceerde onderdelen zoals hoorn en hooronderdelen betrokken werden bij de grote fabricanten.
Ericsson-tafelmodel. Het toestel vertegenwoordigt weelde en voorspoed, o.a. door de kunstige versiering
op de onderdelen. De vier gekromde poten zijn - in technisch opzicht -de magneten t.b.V. de inductor
16 De overgang van kleine naar grote schaal
Hoewel de organisatie van de telefonie per land kan verschillen, geeft het telefoontoestel uit de periode tot aan de eerste wereldoorlog een beeld te zien, dat typisch is voor vele vroeg industriële producten. Op organisatorisch vlak is er sprake van een wildgroei van bedrij-ven en bedrijfjes die tot op zeer kleine schaal een eigen ontwerp- dan wel ontwerpaankoop-beleid voeren. De in eigen beheer ontwikkelde of van andere fabricanten betrokken toestel-len kunnen een even chaotisch uiterlijk verto-nen als de organisatie waarin zij moesten func-tioneren.
Afgezien van enkele grote fabricanten die een consistent ontwerpbeleid voeren, zijn de meeste producten samengesteld uit weliswaar technisch op elkaar aansluitende, maar for-meel slecht combineerbare elementen en ma-terialen. In dit beeld sluipt, afhankelijk van plaatselijke omstandigheden, allengs een ver-andering, die organisatorisch van aard is. Met de soms onstuimige groei van het aantal tele-foonnetten en -aansluitingen ontstond in veel landen van gemeente- en staatswege de be-hoefte om het groeiproces te controleren en te sturen in de richting van een interlocaal en in-ternationaal niveau.
De nationaliseringen, die van deze centralise-rende ontwikkeling het gevolg waren, hebben hun stempel gedrukt op de ontwerpen van de toestellen zelf. Terwijl het aantal abonnee's en daarmee het aantal aan te sluiten toestellen
zeer grote stijgingen vertoonde, werd het aan-tal geproduceerde modellen van telefoontoe-stellen verminderd. Ten opzichte van de wild-groei van vöör de eerste wereldoorlog treedt er in de jaren '20 in Europa ook een uniforme-ring op in het uiterlijk van het inmiddels wijd verbreide telefoontoestel.
Zoals reeds gemeld, zijn er parallellen te trek-ken tussen de 'Werdegang' van de telefoon als industrieel product met die van andere, in gro-te aantallen geproduceerde gebruiksartikelen. De ontwikkeling van de automobiel is tot in hoge mate vergelijkbaar met die van het tele-foontoestel. De eerste decennia van de schiedenis van de productgroep worden ge-kenmerkt door de constructie, eerder dan ont-werp van kleine series modellen binnen een kleinschalige organisatie. Met de toename van de vraag neemt de onderlinge concurrentie toe en neemt het aantal fabricanten en model-len af.
Meer dan dat in de voorafgaande jaren het ge-val was, zijn de telefoontoestellen uit de twin-tiger jaren ontworpen in die zin, dat aan de modelen af te lezen valt, dat de losse onderde-len van het toestel wat beteft vorm en mate-riaal op elkaar zijn afgestemd. De drie eerder beschreven globale toesteltypen blijven in principe gehandhaafd en krijgen in toene-mende mate een meer uniforme en schrale uit-voering. Bovendien lijkt het telefoontoestel een andere status te krijgen: In plaats van een pièce de resistance of een bruikbaar, maar weg te moffelen object, vertonen de toestellen van-af de jaren twintig een representatieve, zij het
Tabakspot of telefoon
neutrale waarde in bedrijfsgebouwen en parti-culiere woningen.
Zwart gelakt metaal vervangt geleidelijk de combinatie van gelakt hout en gelakte of ver-chroomde metalen als constructie- en vorm-gevingsmateriaal waar het de bekende menten van het toestel betreft. Een nieuw ele-mement doet echter rond 1920 zijn intrede. Het is de kiesschijf, die het de abonnee moge-lijk maakte zonder tussenkomst van een hand-bediende centrale een andere abonnee te be-reiken. De aanwezigheid van de kiesschijf, die doorgaans de inductor met zwengel verving, noopte de ontwerpers ertoe een nieuw, meer circulair element toe te voegen aan het toch al ongelijksoortige samenstel van rechte kast en tuit- en staafvormige spreek- en
hoorgedeel-Wanddoos met losse spreek - en hoor
gedeelten en asymmetrische k
ies-schijf
ten. 3) De meest gevolgde methode om dit nieuwe element in het geheel te integreren be-stond eruit de schijf op het doosvormige li-chaam van het toestel te bevestigen en het ele-ment niet gelijkmatig in het geheel te verwer-ken, maar het juist door de toepassing van blank metaal te accentueren. De invoering van de kiesschijf leidde in de meest voorkomende gevallen tot een vormaanpassing van de tele-foonkast aan de eisen, die een soepele bedie-ning van de schijf eraan stelde. Bij de tafelmo-dellen wordt minstens één zijde van een schuin vlak voorzien, die het de gebruiker vergemak-kelijkt de schijf te overzien en haar met enig gemak te bedienen. Door deze ingreep
ver-kreeg het losstaande tafelmodel een specifie-ke, naar de mogelijke gebruiker gekeerde
voorzijde.
Geheel in de traditie van het industriële ont-werpen uit het begin van de twintigste eeuw worden vele oude schijfloze modellen achteraf
van een kiesschijf voorzien. In die gevallen is
het duidelijk dat de schijf als een 'Fremdkör-per' fungeert, zolang niet van een ontwerp sprake is, waarin de vorm en plaatsing van alle elementen op elkaar afgestemd zijn. Dit feno-meen komt ook tot uiting bij toestellen, die buiten het brede commerciële circuit afgezet worden. Het betreft de kleinere centrales die binnen één bedrijf of kantoor geplaatst wer-den. Bij de 'constructie' van deze merkwaardi-ge apparaten werd veelal een andere weg merkwaardi- ge-volgd dan bij de constructie van de vroegste, samengestelde toestellen. Uitgangspunt bij de
kleinere centrales is de aanwezigheid van de
voor de commerciële productie ontwikkelde
Kantoorcentrale,
uitgevoerd als typisch 'geconstrueerde' houten
kast
'geconstrueerde' centrale
3)
Toegevoegde kiesschijf op
centra Ie-toestel
In de vroege toepassingen van kiesschijven is er niet alleen sprake
van de bekende lO-tallige kiesschijf, maar ook van 20-tallige en
asymmetrische kiesschijven (Siemens & Halske) die het mogelijk
evenwichtige karakter van het telefoontoestel konden
aantas-ten.De cirkel-vorm van de klassieke kiesschijf bleek in de
zeven-tiger jaren zeer hardnekkig gehandhaafd, ook na de introductie
van de in een rechthoek of zelfs in een cirkel gegroepeerde
tip-toetsen.
18 elementen, die tot een groter geheel worden
samengevoegd op een manier die overeen-komt met de bij de tafelmodellen gevolgde. Het resultaat van de meeste van dergelijke po-gingen is een onevenwichtig, in een enkel op-zicht overgedimensioneerd, uit elkaar getrok-ken geheel, waarin elementen van geheel ver-schillende herkomst met elkaar gecombineerd zijn.
Een archetype?
Rond 1930 lijkt de onrust, die tot dan toe het kenmerk is geweest van de organisatie van de telefonie en het ontwerpen en fabriceren van telefoontoestellen, weggeëbt om plaats te ma-ken voor een evenwichtige, per land
gecentra-liseerde groei. Ook de ontwerpproblemen en -oplossingen ten aanzien van het telefoontoe-stellijken in rustiger vaarwater terecht te zijn gekomen en aanleiding gegeven te hebben tot het ontstaan van een algemeen model, waar-aan verschillende detaillering of globale stylis-tische vormgeving geen afbreuk kunnen doen. Als voorloper van dit type kan het telefoon-toestel gelden, dat door Siemens en Halske in het begin van de twintiger jaren werd uitge-bracht. Het model bestaat uit een kubusvor-mig lichaam waarvan de voorzijde is afge-schuind en voorzien is van een kiesschijf. Aan de bovenzijde van de kubus steekt een vork-vormige haak, waarop in dwarsrichting de hoorn, met gefixeerd hoor- en spreekgedeelte gelegd is. Het model, dat tot in de jaren dertig is uitgebracht, is in vele varianten bekend. De belangrijkste verandering betreft de vorm van de hoorn.
Deze ontwikkelt zich van de uit verschillende elementen samengestelde vorm, die van de vroegere generaties toestellen bekend is, tot
een organische 'beender' -vorm. Een andere
wisselende factor betreft het materiaalge-bruik: zowel hoorn als kast zijn aanvankelijk in diepgetrokken blank of zwart gelakt metaal (koper, blik) vervaardigd, om uiteindelijk in bakeliet geperst te worden.
Het begin van een arche
-type Siemens & Helske model uit het begin van de jaren '20
Het proces van
compri-mering van de globale
vorm en de
vormele-menten: Van het Siemens
& Helske-toestel (ca 1920) tot het klassieke tafel-model
Het uiteindelijke telefoontoesteltype dat van-af de jaren twintig tot in de jaren tachtig, al-thans in Europa, als archetype heeft gegolden, is in vele opzichten uit het Siemens en Halske-model ontwikkeld. Alle elementen van dit laatste model zijn in principe nog aanwezig, zij het dat als gevolg van de strakke comprime-ring van de componenten, de vorkvormige
haak van het Siemens & Halske-model bijna
geheel in het interieur van het toestel verzon-ken is en slechts gedeeltelijk visueel aanwezig blijft in de vorm van vier vaste knoppen, waar-tussen de hoorn in gefixeerde positie kan blij-ven liggen.
Het resultaat van de verandering in gebruik van het constructie- en vormgevingsmateriaal
dat bij het Siemens & Halske-toetstel
gecon-stateerd werd, heeft vele mogelijkheden ver-schaft aan de ontwerpers van telefoontoestel-len, en overigens ook van andere kleinere ge-bruiksvoorwerpen. Bakeliet, en na de tweede wereldoorlog ook andere kunststoffen, bleek niet alleen sterk genoeg voor de constructie van een intensief gebruikt apparaat, maar bleek ook ruime mogelijkheden te geven om plastische vormgeving te bedrijven.
Dit laatste is, dankzij de lange periode waarin het archetype in zwang bleef, in volle omvang
en met volle overtuiging gebeurd. Vele
ont-werpers konden ondanks de ruimterestrictie
van het type en de aanvankelijke beperking,
het toestel niet anders dan bakeliet-zwart te kleuren, naar hartelust zeer uitgesproken en
klassieke ontwerpen ontwikkelen en
uitbren-gen. 4) Een opvallend verschijnsel in deze is, dat getracht werd niet alleen de varianten
bin-nen het type een sterk doorgevoerde
vormge-ving mee te geven, maar ook een stylistisch
bij-passend wandtoestel te ontwikkelen.
Het hierboven beschreven 'archetype' betreft het in Europa gebruikelijke commerciële tele-foontoestel dat voor decennia het beeld van 'de telefoon' heeft bepaald. Een blik in de rich-ting van de in de periode 1930-1970 vervaar-digde buitengewone toestellen kan de moge-lijkheid verschaffen te achterhalen welk gege-ven een communicatie-apparaat tot een tele-foon maakt. De grote hoeveelheid van uitzon-derlijke toestellen laat zich in twee grote cate-goriën verdelen, die beide bestaan uit toestel-len, die buiten de huiselijke of
representatief-zakelijke sfeer liggen.
De eerste categorie betreft de toestellen, die dienden als knooppunt ofcentrale. De meest zakelijke van deze toestellen bestaan
door-gaans uit een houten of metalen schakelkast,
waaraan als niet-geïntegreerd, los element een
hoorn is toegevoegd. Interessanter zijn echter
de kleinere centrales. In sommige van deze
toestellen is namelijk getracht ondanks het
Bakelieten wandtoestel 19
met stylistische verwijzing naar klassieke zui len
Harde belijning en be-toetsing op klassiek tafelmodel
grote aantal schakelknoppen de vorm van het
gebruikelijke tafelmodel te handhaven.
Resultaat in deze een qua kleur- en
vormin-druk herkenbaar toestel, dat in lengte- of
breedte-richting overgedimensioneerd is.
Sommige van deze toestellen zijn door middel van het handhaven van specifieke stylistische kenmerken afkomstig van het tafelmodel, zelfs als zeer verwant aan het orgineel aan te merken.
Een ander merkwaardig fenomeen aan de centrales is aan te treffen bij de toestellen, waarvan alleen de hoorn ontleend is aan de
commerciële productie. In enkele gevallen is
Ronde tiptoetsen in een
cirkel op een ronde schijf
4)
Typerend genoeg is naast de verwarmingsradiator de telefoon in
het interieur van Bauhaus-directeur, Walter Gropius, het enige
voorwerp waarvan de vorm niet direct aan kubus-of bolvormen ontleend is.
20
Centrale. Ondanks de overgedimensioneerde onder-bouw blijft het toestel dankzij stylistische eenheid als telefoontoestel herkenbaar
Toestel, waarbij door verschil in maatvoering en
ver-schillend materiaalgebruik het meest typerende tele· foononderdeel, de hoorn,. tot Fremdkörper wordt
namelijk getracht de in andere gevallen recht-toe-rechtaan geconstrueerde schakelkast ook een eigentijds karakter mee te geven. In die gevallen is er dan sprake van een in materiaal en vormgeving tegenstrijdige aanpak van hoorn en kast.
De tweede categorie van buiten het
gebruike-Draadcontrole
'telefoon'
lijke commerciële circuit gebruikte telefoon-toestellen wordt gevormd door de veldtele-foons, zowel die in militair gebruik als die ten dienste van de controle van telefoonleidingen en dergelijke. Ook in deze toestellen blijkt de hoorn, al of niet gerelateerd aan bovenstaande commerciële modellen het constante gegeven in deze als randverschijnsel beschouwde tele-foontoestellen.
Accessoires 7
Of het aan de voortschrijdende techniek ligt of aan een uit commerciële gronden aanwezig Design-Kunstwollen, de ontwikkeling van het telefoontoestel sinds de jaren' 60 tendeert dui-delijk naar een vormverandering ten opzichte van de traditioneel gegroeide toestellen. In
de-ze meer recente ontwikkelingen zijn drie ten-denzen aan te wijzen, die in ongelijke mate op de huidige productie van commerciële tele-foontoestellen van invloed zijn geweest.
Allereerst moeten de pogingen genoemd
wor-den, die erop gericht waren de telefoon orga-nisch vorm te geven, Het bekendste voorbeeld in deze is de zogenaamde Ericofoon uit 1952, die verwantschap vertoont met de structuur van de vroege zuil-modelen. Andere voor-beelden, zoals de experimentele beeld-tele-foon van Philips tonen aan, dat soms getracht is het geheel van telefoon, beeldbuis en scha-kelkast van een vormgeving te voorzien, zoals die elders in automobielen is terug te vinden. Van geheel andere orde is de tendens om de abstractie van de telefoon als communicatie-middel aan te tasten door er beeldende, dan wel direct verwijzende elementen aan toe te voegen. Deze soort toestellen, ook als Mickey Mouse getypeerd, voldoet waarschijnlijk in de behoefte van de gebruiker om zich te ontdoen
Ericofoon
van de altijd aanwezige representativiteit van het normale telefoontoestel en die te vervan-gen door een speels en vluchtig gesprekson-derwerp.
Een derde tendens tenslotte richt zich op de verregaande lineaire abstrahering van het
tele-foontoestel. De producten van deze wellicht als modieuze uiting te omschrijven
vormge-Experimentele Philips beeldtelefoon met gedeeltel ijk organ ische
vormgeving
vingsrichting zijn vaak dermate geabstra-heerd, dat er, zoals in de Mickey-Mouse-producten, nauwelijks meer direct telefoon ei-gene vormen of elementen in aanwezig zijn. Associaties met zeepbakjes, industriële ver-pakkingen en andere abstracte 'doosjes' zijn hier op hun plaats.
Conclusie
De vormgevingsgeschiedenis van het tele-foontoestel blijkt in vele instanties parallel te lopen met de geschiedenis van
gebruiksartike-len, waarvan de technische ontwikkeling in de
negentiende eeuw begon.
Aanvankelijk zijn de producten van de elkaar beconcurrerende uitvinders en patenthouders weliswaar in een grote hoeveelheid modellen,
maar in kleine series vervaardigd. De
toestel-len zijn doorgaans ad-hoe-constructies van aan andere producten ontleende of afgekeken elementen.
De tweede fase van de vormgevingsgeschiede-nis wordt gekenmerkt door centralisering en uniformering, zowel op organisatorisch, tech-nisch als vormgevingsniveau. Er ontstaat een
streven naar 'Typisierung', die ondanks de
ve-le schijnbare tegenstellingen in de commercië-le productie globaal gerealiseerd is.
De derde fase blijkt een weerspiegeling van de eerste en een ontkenning van de tweede fase te zijn. Ten gevolge van de stagnering van de technische inhoud van de toestellen en de ver-zadiging van de markt zoeken fabricanten en ontwerpers hun toevlucht tot een extreme profilering van hun product. Het tijdelijke ka-rakter, dat het gevolg van deze inspanningen is, leidt tot een kortstondig actief leven van de producten, een gang van zaken die typerend is voor de omstandigheden, waarin het moderne design zijn plaats moet vinden en tekenend voor de omstandigheden, die het oproept.
Zeepdoos? Leuk
Literatuur geschiedenis van de telefoon 21
Atkinson J. Telephony Londen 1948
Attmann, A. e.a. L.M. Ericsson 100 years 3 Vols 1977
Baldwin F.G.c. The hiSloryofthe telephone in the United Kin
g-dom London 1925
Basse, G. DieAusbreitungdes, Fernsprechers in Europa und No
r-damerika in: Archiv Jïirdeutsche I'ostgeschichte 1977, Heft 1, 58 -103
Boettinger, H.l\!!. The telephonebook New York 1977
Brooks, J. Telephone New York, 1976
Bruggeman, Schuilenga, e.a. Honderdjaartelefoon 1881-1981's
Gravenhage 1981
Clifford, M. Your teJephone Indianapolis 1983
Electrical instruments and teJephones of the
us
signal corpsFagen, M.D. A history of engineering and science in the BeJl sys -tem, the early years (1875-1925) 1975
Gemeente telefoon 1896 1936
Heiden, E. Rund um den Fernsprecher Braunschweig 1963
Hogesteeger G. Concentratie en centralisatie bij de openbare tel
22 Honderd jaar telefoon 's Gravenhage 1981
Horstmann, E., 75 Jahre Fer/lSprecher in Deutschland /877-1952
1952
Hundert Jahre Elektrisches Nachrichtenwesen in der Schweiz
1852-1952 Bern 1952
Johannsen Fr. F. W. The deve/opmellf oftelephonic com
munica-tion in Copenhagen /88/-/93/ Kopenhagen 1932
Kaszynski, G., Schönhoff, J. Fernsprechgeriite Berlin 1983
Kingsbury, J.E. The te/ephone and telephone exchanges New
York 1972
Klause, G., Technische Hilfsgeriite in Dienst des Menschen1985
Langendijk, S.1. Telefonie 's Gravenhage 1914
Müller-Fischer, E. & Brauns-Packenius Zeil/af el zur Geschichte des
Fernsprechers 1852 bis /945in: Archivfiirdeutsche
Postgeschich-te 1977, Heft 1, 16-34
Povy, P.J. The telephone & The Exchange 1979
het PTT bedrijf Deel XI, nr. 3/4, mei 1962 Shiers G. The telephone New York 1977
Sol a Pool, I. de The social impact of the te/ephone London 1977 Spronsen, R. v. & Visser, J. G. De Haagse telefoon radio 1926-1940
's Gravenhage 1970
Szmula Der Gebraueh der Armee-Fernspreehersftïr Feldartillerie
Berlin 1912
Traister, R.J. The masterhandbook of te/ephones 1981
Uhlig, E. Telefonbau und Normalzeit 1899-1969 Frankfurt am
Main 1969
Wim Muller
Van archetypische
voorstelling naar product
In een artikel over de rol van typologie in het ontwerpen wijst Colquhoun (1) op het onder-scheid tussen de ambachtsman uit het voor-in-dustriële tijdperk en de hedendaagse ontwer-per met betrekking tot hun respectievelijke rol in de tot standkoming van hun produkten. Voor de opkomst van de moderne wetenschap vormden traditie, gewoonten en imitatie es-sentiële bestanddelen van de methoden vol-gens welke alle artefacten tot stand kwamen. Ze vormden eveneens de bestanddelen die het beeld dat de ambachtsman zich van zijn pro-dukt vormde in hoge mate bepaalden. Met de industriële revolutie en de opkomst van de moderne wetenschap rekent de pro-ductvormgever juist af met tradities en ge-woonten en krijgt het belang van de weten-schappelijke methode volgens welke produc-ten tot stand komen, de-overhand.
De productverschijningsvorm is dan eerder het resultaat van een methodisch-logisch pro-cesverloop bij de afstemming van behoeften-vervulling enerzijds en technische mogelijkhe-den anderzijds, dan een verwerkelijking van een beeldvoorstelling die de ontwerper kan hebben.
Ambachtelijke traditie in de vormgeving van het vroeg- industriële produkt
Voor de ambachtsman was de beschikking over een beeld van het te maken product een gegeven, omdat het product niet alleen een gebruiksvoorwerp was, maar ook vooral een object met een sociaal-culturele gebruiks-waarde en als zodanig onderdeel van een com-municatiesysteem in de samenleving.
De 'communicatiewaarde' nu was juist gevat
in het beeld wat de ambachtsman zich van het product vormde, waarbij hij zich op conven-ties moest baseren. In relatie tot onze huidige productvormgeving tekent Colquhoun daar-bij aan: 'In spite of the development of the scientific method we must still attribute such social or iconic values to products of technolo-gy and recognise that they play an essential ro-Ie in the generation and development of the physical tools of our environment.'
Met de erkenning van een communicatieve rol die de vorm van een product kan hebben in de relatie gebruiker-product ten aanzien van te vervullen functies, moet tot op zekere hoogte waarde worden toegekend aan conventionele elementen in productvormgeving, omdat juist die, zoals Eco (2) bevestigt, het systeem van verworven verwachtingen en gewoonten vormt (de 'code') die communicatie in het al-gemeen en inzake het gebruik van producten in het bijzonder mogelijk maakt. Ook Barthes (3) stelt in dit verband dat ieder gebruiksvoor-werp tot teken van dat gebruik wordt en daar-mee samenleving tot stand brengt. Dat wil, te-gen de achtergrond van het onderscheid dat Colquhoun maakt, natuurlijk niet zeggen dat
24 productvormgeving dan maar klakkeloos op traditie en conventie zou moeten terugvallen, als waren er onveranderlijke relaties tussen vormen en betekenissen, en als zou de rol van de ontwerper slechts van reproductieve aard
moeten zijn. Dat is ondenkbaar en ongewenst
in de huidige tijd van snelle technologische veranderingen. Die snelle technologische ver-anderingen maken het, gelet op de uitbreiding van ons productassortiment, wel noodzakelijk om de rol te onderzoeken die op conventies gebaseerde kenmerken van productvormen kunnen vervullen in het herkenbaar maken van productfuncties. Dat geldt zeker waar het productontwerpen zonder precedent betreft en waarbij een vorm van traditie zich nog niet heeft kunnen ontwikkelen.
De vraag in hoeverre een productvorm kan worden beschouwd als een verbijzondering van een algemener type, dan wel van een 'Ar-chetypische' voorstelling welke mogelijk zou bijdragen in het herkenbaar maken van de productfuncties, diende zich aan bij een on-derzoek naar de invloed van vormkenmerken op de waardering voor telefoontoestellen door gebruikers. Dit onderzoeksproject werd door de Vakgroep Vormgeving van de Facul-teit Industrieel Ontwerpen uitgevoerd in op-dracht van de P.T.T. en resulteerde in een aan-tal telefoonmodellen met behulp waarvan voorkeuren konden worden gemeten. (4) Met name door technologische ontwikkelin-gen (kunststoftechnologie, miniaturisering van electronica) blijkt dat onder meer tele-foontoestellen tot een klasse van producten
Modellen van telefoontypen voor preferentieonderzoek dat werd verricht in opdracht van de PTT
(project 'Omega')
zijn gaan behoren waarbij in de materieel-technische begrenzingen steeds minder aan-leidingen kunnen worden gevonden voor de vormgeving van het product. De weg naar een
betekenisloze 'black-box' ligt daarmee open,
waardoor de relatie tussen product en gebrui-ker voor wat betreft het (her-)kenbaar maken van de productfunctie aan betekenis toe-neemt, zo niet maatgevend wordt.
In het verlengde van dit project werd dan ook een onderzoeksthema geformuleerd onder het hoofd 'Vorm en Archetype', waarbij als object van studie de telefoon uitgangspunt vormde; het onderzoek diende inzicht te ver-schaffen in de wijze waarop de herkenning van het product telefoon en het gebruik ervan tot stand komt. Als hypothese werd veronder-steld dat er van de telefoon 'Archetypische' voorstelling bestaat die bepalend zou zijn voor de herkenning van het product.
In het hiernavolgende wordt een eerste fase van het project belicht. Na een algemene be-schouwing van het begrip 'Archetype' wordt allereerst een door ontwerpers gemaakte pro-ducttypologie van de telefoon besproken, Vervolgens worden typologische uitgangs-punten belicht ten behoeve van vormstudies, die als doel hadden de grenzen van een moge-lijke archetypische voorstelling te bepalen. Deze eerste fase wordt tenslotte afgerond met een bespreking van de uitvoering van deze vormstudies, op basis waarvan voorlopige conclusies worden getrokken ten behoeve van een volgende projectfase.
Het Archetype
Het fenomeen Archetype duikt nogal eens op wanneer architecten en productvormgevers
zich wagen aan 'filosofische' bespiegelingen
omtrent de essentie van hun ontwerp of ont-worpen produkt. Daarbij is niet altijd duide-lijk wat met het archetype bedoeld wordt, of het zich eventueel in een gematerialiseerd ont-werp manifesteert ofwel of het bij de totstand-koming van het ontwerp überhaupt een rol heeft gespeeld.
Bij het begrip archetype is sprake van een
sa-mentrekking van 'arche' en 'type'.
'Arche' kan daarbij vertaald worden door
'aarts' welk begrip duidt op 'oorsprong' het
'begin' van iets (v. Grieks Archoo = de eerste
zijn).
'Type' zou van het griekse 'Tupos' afstammen
wat 'inslag', gevormd beeld of 'gedaante'
be-tekent.
Een archetype van iets kan derhalve begrepen worden als het 'oerbeeld' of de 'oervorm' van
iets (v. Dale). Een meer uitgebreide
omschrij-ving van het begrip 'type' luidt: het geheel van karakteristieke kenmerken en eigenschappen
die gemeen zijn aan een groep, reeks of klasse
van menselijke wezens of zaken, waardoor ze zich van anderen ondersche den; grondbeeld. Webster spreekt van: 'the general form, struc-ture, plan, style etc. characterizing or distin-guishing the members of a class or group'. Met een dergelijke omschrijving kan het ar-chetype, als een bijzonder type, beschouwd
worden als een 'classificatieproduct'. Dat
ver-dient een nadere beschouwing.
De techniek van classificatie impliceert het de-termineren van zowel verschillen als overeen-komsten tussen individuele objekten of zaken teneinde ze in te delen in groepen van gelijk-soortigheid, ook wel typen genoemd. Dit or-denend middel waarbij de vergelijking tussen twee of meer zaken centraal staat, wordt door Foucault (5) als het fundament voor onze ken-nisverwerving beschouwd. Hij wijst er in dit
verband op dat deze wijze van kennen eerst in
de 17 e eeuw vorm krijgt. Was voordien
uitslui-tend het element van de overeenkomst in de
zin gelijkenis (similtude) de vorm van kennis, de analyse, het vaststellen van verschillen en het daarna samentrekken in categorieën van individuele zaken zal voortaan het westerse denken richting geven.
Met de vanaf die periode groeiende betekenis van de 'taxonomie' (classificatieleer ) en de
'genese' (ontstaans-wordingsgeschiedenis)
ontwikkelt zich in de 18e eeuw in o.m. de
ar-chitectuurgeschiedenis een classificatietech-niek die grote overeenkomst lijkt te hebben met die in de natuurhistorie.
Het onderscheiden van typen en de veronder-stelde mogelijkheid tot het formuleren van een archetype neemt in die tijd bij de beschrij-ving van de planten- en dierenwereld centrale
plaats in. De methode impliceert een ordening
op basis van visueel waarneembare ofwel
for-mele eigenschappen van de in de natuur
voor-komende exemplaren. Daarbij ontstond het
idee dat een op grond van algemene overeen-komsten gebaseerd 'model' van plant of dier kan worden aangetoond, waarvan de feitelijke transformaties en modificaties in de vorm van exemplaren in de natuur worden aangetrof-fen.
Goethes 'Urpflanze'; de archetypische plant
Een dergelijk model werd beschouwd als een
'archetype' van plant of dier. Met name in de
'Naturphilosofie' van Goethe worden deze ideeën expliciet aangetroffen (6); achter alle verscheidenheid in verschijningsvormen van planten zou volgens Goethe een 'Urpflanze' te ontdekken moeten zijn. Met eenzelfde idee formuleert Richard Owen een archetypisch skelet voor alle gewervelde dieren (7).
