Paczkowski, Andrzej
Nakłady dzienników warszawskich
w latach 1931-1938
Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 15/1, 65-97
1976
A N D R Z E J P A C Z K O W S K I
N A K ŁA D Y DZIEN N IK Ó W W ARSZAW SK ICH W LATACH 1931— 1938 U stalenie wysokości nakładów stanow i bez w ą tp ie n ia jed e n z p o dsta w ow ych elem entów w badaniach n a d prasą. Znajom ość liczby egzem pla rzy w yd ru k o w an y ch , rozpow szechnionych i p rzeczy tan y ch pozw ala na oznaczenie w agi danego pism a — lu b g ru p y pism — w całokształcie p ro du kcji prasow ej określonego okresu lub w ybranego te re n u czy też s tw ie r dzenia ogólnego sta n u czytelnictw a prasy, k tó re je st jed n y m z zasadni czych składników pozw alających ocenić stopień rozw oju k u ltu ry . Nie znając nakładów jesteśm y zm uszeni drastycznie ograniczyć k w e stio n a riusz b ad an y ch zagadnień i pozbaw ieni jesteśm y możliwości fo rm u ło w a nia w niosków (lub hipotez) o zasadniczym znaczeniu d la opisania spo łecznych fu n k cji prasy.
Info rm acje o n a k ła d a c h pochodzą zazw yczaj z dw óch źródeł: jed n y m są sam e pism a (redakcje, w ydaw cy, dziennikarze, drukarze), d ru g im in sty tu c je lu b organizacje k o n tro lu ją c e prasę, w ty m także pow ołane spe cjalnie do potw ierdzania rzeczyw istych n a k ładó w osiąganych przez po szczególne p ism a1. W ydaje się pew ne, że inform acje pochodzące ze źró d eł drugiego ro d zaju są bardziej w iarygodne, choć i tu n ie m ożna w y k lu czyć błędów, zarów no św iadom ych, w y n ik a ją c y c h np. z m otyw ó w poli tycznych, jak i nieśw iadom ych, pow odow anych np. przez przyjęcie n ie p recy zy jn ej m eto d y obliczeń. W pierw szej grupie źródeł możliwość in form acji nieścisłej lu b fałszyw ej (tzn. sfałszow anej) jest znacznie bardziej
praw dopodobna, i to niezależnie od tego, czy m a m y do czynienia ze
źródłem w spółczesnym , czy w ytw o rzo n y m post factum .
Zniszczenie w w yn ik u działań w o jen n y ch przyg niatającej większości archiw ów redak cji, w y d a w n ic tw i d r u k a r ń o raz n ik ła ilość w spom nień
i pam iętników osób w yw odzących się ze środow iska dziennikarskiego
i wydaw niczego pow odują, że dla la t D rugiej Rzeczypospolitej źródła pierwszego rod zaju p raw ie jak b y nie istniały. P e w n y m ich uzup ełn ie niem m ogłaby być szeroko prow adzona akcja zb ierania relacji, ale w
ia-1 M o w a t u o in s ty t u c ja c h , k tó r e p u b l i k u j ą lu b z b ie r a ją d a n e o n a k ła d a c h d la u m o ż liw ie n ia w e r y f i k a c ji liczb p o d a w a n y c h p u b lic z n ie p rz e z w y d a w c ó w . I n s t y t u c j e ta k ie , o c h a r a k t e r z e r z ą d o w y m lu b k o r p o r a c y jn y m , u p o w s z e c h n iły się w c ią g u X X w. w k r a j a c h , w k tó r y c h r y n e k o g ło sz e n io w y b y ł d o s ta te c z n ie r o z b u d o w a n y .
rygodność w ten sposób uzy sk an y ch in form acji w yd aje się raczej n ie w ielka. J e d y n y m w m ia rę system aty czny m źródłem tej p row eniencji po zostają roczne katalo g i w y d aw an e przez firm y ogłoszeniowe (Teofila P ie tra sz k a i F ranciszk a K r a jn y — później znanej pod sk rótem PAR). Obok
in n y ch in form acji in te resu jąc y c h ogłoszeniowców, jak częstotliwość,
objętość, cennik ogłoszeń, podaw ano w nich także wysokości nakładów . R edakcje katalogów opierały się na in fo rm acjach zgłaszanych p rzez w y dawców, a więc pochodziły ze źródeł w sposób oczyw isty zain tereso w a n y c h zaw yżaniem faktycznie druk ow anej liczby egzem plarzy. W d o d a t k u in fo rm acje n a p ły w ały nie od w szy stkich pism , brakow ało ich na w e t dla takich, k tó re m ia ły n a k ła d y w ystarczająco wysokie, aby się z nim i nie kryć. Nie wiadom o także, n a jakiej podstaw ie n a kłady b y ły obliczane: n a średniej ze w szystkich n u m eró w w y d an y ch w ciągu ro k u czy też z n a j wyższego nak ład u jednorazow ego. Mimo ty c h w ątpliw ości k o rzy sta się dość często z inform acji za w a rty c h w k a talog ach czy to dla określenia n a k ła d u pojedynczego ty tu łu , czy n a w e t dla oszacowania całej p ro d u k cji prasow ej. W b ad aniach sp ecjalistycznych p rz y jm u je się — w ślad za p racą M arii C zarnow skiej2 — k o re k ty do danych za w a rty c h w k a ta lo gach. Dla dzienników , k ateg orii nas in teresu jących , Czarnow ska p rzy jęła d la 1936 r. „w spółczynnik obniżenia” 84,1%, tzn. od ogólnej liczby n a kładów podanych w ka ta lo g u odejm ow ała 15,9%. Obliczenie swe w yk o n a ła tylko dla 1936 r. i ty lk o dla dw óch k ateg o rii staty styczny ch : częs totliw ości i treści, bez uw zględniania podziału w edług język a i m iejsca w ydania.
W n iek tó ry ch p u b lik acjach p rzedw o jen ny ch podaw ano dan e o w y sokości nakładów , są one jedn ak tr.udne do po rów n ania ze sobą: jedne operow ały n a k ła d e m jednorazow ym , ale całych g ru p pism 3, in ne n a k ła dem globalnym 4, jeszcze inne jednorazow ym n ak ład em poszczególnych ty tu łó w 5. W szystkie one pochodziły, jak się w y daje, z tego samego źród ła: b y ły to in form acje zbierane przez w ładze a dm in istracyjn e, początko wo oficjalnie, gdy m inisterstw o spraw w e w n ętrzn y c h grom adziło egzem p larz obow iązkow y i publikow ało prace bibliograficzne, później n a dro dze konfidencjonalnej, n a uż y te k odpowiednich w ładz państw ow ych, k tó re po 1925 r. nie publiko w ały ju ż nigdy zb ieran ych przez siebie danych, choć udostęp niały je w y b ra n y m osobom6.
2 M. C z a r n o w s k a , I l o ś c io w y r o z w ó j p o ls k ie g o r u c h u w y d a w n i c z e g o 1501— — 1965, W a r s z a w a 1965, s. 141— 143 i ta b . V IA n a s. 184. 8 „ B iu le ty n I n f o r m a c y j n y M S W ”, 1925, n r 8. 4 P . G r z e g o r c z y k , P ra sa , [w] D ziesięciolecie P o l s k i O d r o d z o n e j 1918— 1928, W a r s z a w a 1930, s. 675—688. 5 T. S e l i m o w s k i , P o ls k i e le g a ln e s t r o n n i c t w a p o li ty c z n e , W a r s z a w a 1930, p a s s i m (ale ty lk o d la części d z ie n n ik ó w w ję z y k u p o lsk im ). 6 P o z a G rz e g o rc z y k ie m i S e lim o w s k im z in f o r m a c ji ty c h c z e rp a ł n a p e w n o S. R y g i e l (P o ls k ie c z a s o p i ś m i e n n i c tw o w i l e ń s k i e r. 1928, W iln o 1928), a n a j p r a w
-W tra k c ie badań a rch iw aln y ch prow adzonych od blisko p iętn a stu lat odnalezionych zostało w różnych zespołach a k t pochodzących z M in ister stw a S p raw W ew n ętrzn y ch i jego teren o w y ch ogniw (tj. urzędów w o jew ódzkich i starostw ) cały szereg zestaw ień obejm ujących, dane o n a k ła d ach dzienników w poszczególnych m iejscow ościach lu b w ojew ództw ach. N ajobszerniejsze z nich i dotyczące kluczow ego dla p rasy codziennej w arszaw skiego ry n k u w ydaw niczego, zn a jd u jąc e się w a k tach zespołu K o m isariatu Rządu dla m. st. W arszaw y C entralnego A rch iw u m M inister stw a S p raw W ew nętrznych7, znalazł E ugeniusz R udziński i w postaci o d pisu m aszynowego złożył w bibliotece P raco w n i H istorii Czasopiśm ien nictw a Polskiego P A N 8. Można mieć nadzieję, że dalej prow adzone po szukiw ania pozwolą w niedługim czasie n a skom pletow anie dan ych ob ej m u jący ch p rzy n a jm n ie j znaczną część polskiej, p rasy codziennej o kresu m iędzyw ojennego, a p rzy n a jm n ie j ty ch lat, dla k tó ry c h sta n zachow ania a k t adm in istracji państw ow ej je st zadow alający.
D ane zaw arte w spraw ozdaniach K o m isariatu Rządu o b ejm ują lata 1931— 1933 i 1936— 1938, nie są jednak kom pletne, a więc i nie w pełni p orów nyw alne, gdyż: 1) d la 1931 r. z a w ierają tylko dw a zapisy dzienne, dla 1932 r. 19 zapisów, dla 1933 r. 24 zapisy, dla 1936 r. zaledw ie jed en zapis, zaś dla la t 1937 i 1938 po 7 zapisów; a więc jedynie d la la t 1932 i 1933 m ożna ze sta ty sty c z n ą pew nością obliczyć n a k ła d y średnie, z p rz y bliżeniem zaś obliczyć d la la t 1937 i 1938; dla pozostałych o p e ru je m y d a ny m i o duży m stopniu przypadkow ości (dlatego p u b lik u jąc je w tablicy A, zostały w yelim inow ane z analiz bardziej szczegółowych); 2) dla la t 1931— 1933 in form acje dotyczą większości p rasy codziennej (z ew idencji w y padła część dzienników efem erycznych9), gdy d la la t 1936— 1938 po d aw an e są n a k ła d y jedynie „w ażniejszych dzienników ” i, z w y ją tk ie m jednego zapisu, tylko w y d a w an y c h w język u polskim.
Mimo ty c h m ankam entów podane zestaw ienie, wobec b ra k u innych, rów nie d ok ładnych inform acji, uznać należy za m ate ria ł w ażn y -nie ty l ko dla h isto ry k a p rasy , ale także dla prow adzących b a d a n ia n a d dzieja m i politycznym i D rugiej Rzeczypospolitej oraz d la h isto ryk ów k u ltu ry . P odaje ono inform acje o n a kładach 73 dzienników spośród 166, jak ie u kazały się (wg cytow anego a rty k u łu W. W ładyki) w m iędzyw ojennej W arszaw ie, p rz y czym d la znacznej ich części — u k a z u ją c y ch się w la tach 1932— 1933— m ożem y obliczyć śred n i n akład dzienny w ciągu ca
d o p o d o b n ie i ta k ż e K a r o l K a s c h n it z w s w y m o p r a c o w a n iu p r a s y n ie m ie c k ie j (1932) i M a r ia n F e liń s k i w m o n o g r a f ii p r a s y u k r a i ń s k ie j (1930).
7 T e c z k i 2a, 4a, 5a, 8, 10, i 12 z a w ie r a j ą c e s p r a w o z d a n i a m iesięczn e.
8 Z o d p is u teg o k o r z y s ta łe m i c h c ia łb y m n a t y m m ie js c u p o d z ię k o w a ć doc. d r h a b . E. R u d z iń s k ie m u z a ła s k a w e u s tą p ie n ie m i p ie r w s z e ń s tw a p u b lik a c ji.
9 W e d łu g ob liczeń W . W ł a d y k i (P ra sa c o d z ie n n a w P olsce 1918— 1939. C h a
r a k t e r y s t y k a s t a t y s t y c z n a , „ R o c z n ik H is to r ii C z a s o p iś m ie n n ic tw a P o ls k ie g o ”, t. 13
z. 2, s. 153, ta b . 7) w l a t a c h ty c h u k a z y w a ły się o d p o w ie d n io 62, 66 i 52 d z ie n n ik i. D a n e t u w y k o r z y s t a n e o b e jm u ją o d p o w ie d n io 40, 48 i 40 ty tu łó w .
łego roku, a więc uzyskać dane o dużej w artości statystycznej. Także z p u n k tu w idzenia w iarygodności m ate ria ł z a w a rty w d o k um entach K o m isariatu R ządu posiada znacznie w iększą w artość n iż dane katalogów , z k tó ry c h dotychczas korzystano, gdyż tru d n o znaleźć m otyw y, dla ja k ich zapisy by fałszowano: przeznaczane w yłącznie do u ży tk u w e w n ętrz nego i pow ielane w ograniczonej liczbie egzem plarzy tra fia ły tylko do n a j w yższych urzędników reso rtu . Oczywiście d o k u m en ta cja ta nie je st do skonała, nie prow adzono bow iem zapisu codziennego, a tylko okresow e (w latach 1932 i 1933 d w a ra z y n a miesiąc, w latach 1936^-1938 zasadni czo raz w miesiącu), ponadto dla n iek tó ry ch ty tu łó w podaw ano dane z dokładnością do jedności, gdy dla in n y ch w zaokrągleniu do tysiąca. Nie w iem y także, czy obliczenia dokonyw ano n a podstaw ie kontroli licz nik a m aszyn dru k arsk ich , info rm acji konfidencjonalnej czy też ra p o rtu składanego przez d ru k arn ię. Z astrzeżenia te jed nak, nak azu jąc w praw dzie ostrożność w operow aniu danym i, nie d ysk w a lifik u ją ich.
Z anim spró b u jem y przedstaw ić n iek tó re w nioski w ynikające z ty ch d any ch (zob. tab. A i B), zw róćm y uw agę na porów nanie info rm acji za w a rty c h w k atalog ach prasow ych z info rm acjam i K om isariatu Rządu. N ajbard ziej obfity m a te ria ł porów naw czy m am y dla 1938 r., gdyż w obu ty ch źródłach, z n a jd u je m y in form acje o n a k ładach ty ch sam ych 19 t y tu łów. Ł ączny jednorazo w y n a k ła d ow ych 19 dzienników w ynosił w edle katalo g u PA R za la ta 1938— 1939 1 210 000 egzem plarzy. W edle danych K o m isariatu R ządu łączny jednorazow y n a k ła d ty c h sam ych ty tu łó w w y nosił: p rzy obliczeniu śred n iej z siedm iu zapisów dzienn ych 770 290 eg zem plarzy, p rzy zsum ow aniu m ak sy m aln y ch na k ła d ó w dziennych — 935 974 egzem plarze. Tak w ię c . inform acje z k a talo gu by ły zawyżone około 36% w pierw szym , zaś około 23% w d ru g im przyp ad ku. Znacznie w iększe rozbieżności w y stę p u ją w dan ych dotyczących n iek tó ry ch tytułów . I tak na k ła d średn i w yliczony z danych K o m isariatu Rządu w a h a się od 15,1% („Czas”) do 99,1% („Goniec W arszaw ski”) n a k ła d u podaw anego w k a ta lo gu i aż w ośm iu p rzy p a d k a c h n a dziew iętnaście jego w ysokość nie się ga połow y wysokości podaw anej w katalogu. Na pod staw ie kon fro n tacji obu ty ch źródeł m ożna sądzić, że w lata c h trzydziestych dane katalogów praso w y ch coraz bardziej odbiegały od rzeczywistości. Na p rzy k ła d w y sokość nakładów 10 dzienników stołecznych w y stęp u jący ch jednocześnie w k a talo gu T. P ie tra sz k a za ro k 1932 i w ra p o rta c h K o m isariatu za te n że ro k b y ła w pierw szym źródle wyższa o 18,3% niż w drugim , w 1933 r. (katalog PAR) różnica w ynosiła ju ż 27,2%, w 1937 r. —- 31,6%, zaś w 1938 r. — 36,3%. P orów nanie to n ak a zu je poddaw ać szczególnie pieczoło w itej w ery fik a c ji inform acje katalogów p rasow ych oraz w skazuje, iż nie należy m echanicznie stosować dla w szystkich lat identycznego „w spół czynnika obniżenia” . Źródło n ajbardziej dostępne — w spom niane katalogi znajd u jące się w czytelniach podręcznych w szystkich niem al głów nych bibliotek k rajo w y c h — w ygląda n a n ajm niej w iarygodne. O graniczając
się do k o rzy stan ia jedynie z niego n a najpow ażniejsze biędy będą n a ra żeni ci, k tó rz y p o szukują inform acji dotyczących n akładó w poszczegól nych, in te resu jąc y c h ich ty tu łó w 10.
Biorąc pod uw agę zastrzeżenia w y n ik ające z niepełnej po ró w n y w al ności d an y c h dla poszczególnych la t m ożna — jak sądzę — o peru jąc n i mi ustalić pew ne zm iany, jakie zachodziły w codziennej prasie w a rsza w skiej w lata c h trzy d ziesty ch o raz przedstaw ić n iektóre cechy s tr u k tu ra ln e najw iększego w Polsce ośrodka wydaw niczego. O kres o b jęty danym i, k tó re zaw ierają spraw ozdania K o m isariatu R ządu, zam yk a w sobie, la ta n a j głębszej fazy wielkiego k ry z y su gospodarczego (tj. 1932 i 1933) oraz la ta pokryzysow ego ożyw ienia (tj. 1937 i 1938), w y d a je się w ięc być d o godny dla określenia n a stę p stw tego w strz ą su społecznego i ekonom icz nego, k tó ry — jak z dotychczasow ych b adań w y n ik a — w isto tn y sposób zm odyfikow ał u k ład sił w e w n ą trz p ra s y polskiej i przyśpieszył pew ne procesy zapoczątkow ane w .la ta c h przedkryzysow ych.
W lata ch 1937— 1938 w p orów naniu z latam i k ry z y su n a stą p ił w y ra ź n y w zrost jednorazow ego n a k ła d u stołecznych dzienników w y d a w a n y c h w język u polskim : śred n i n a k ła d jedn orazow y 11 ty ch pism w ynosił w 1932 r. — 621 584 egz., w 1933 r. — 567 527 egz., w 1937 r. — 707 642 egz., w 1938 r. ·—■ 799 532 egz. W zrost te n nastąpił, m im o iż dla p ie rw szej d a ty dy sponujem y d a n y m i dotyczącym i nak ład ó w 36 tytu łów , dla o statniej zaś tylko 22 ty tułów . Sądzić więc można, iż gdyby ra p o rty K o m isariatu Rządu podaw ały d la obu la t końcow ych także info rm acje do tyczące pism m niej w ażn y ch i efem erycznych, śred ni n a k ła d jednorazow y m ógłby być w yższy o 5— 10%. Podobnie obniżenie nak ład ów w 1933 r. w p orów naniu z p oprzednim należy po części przypisać m niejszej licz bie ty tu łó w o b jęty c h zapisam i (dane dla 29 dzienników). Je śli ro k 1933 p rzy jm iem y za poziom porów naw czy — ty m bardziej usp raw iedliw io n y je st tak i zabieg, że d la la t 1937 i 1938 liczba ty tu łó w o b jęty ch zapisa m i jest jeszcze m niejsza — m ożem y stw ierdzić, iż od ok resu „dna k r y zysowego” n a k ła d jednorazow y wzrósł: w 1937 r. o 24,7% a w 1938 r. o 40,8%. Takie tem po w zro stu n ależy uw ażać za bardzo szybkie, choć tru d n o określić, w jakiej m ierze w y nikało ono z czynnników
społeczno-10 Z d a r z a ł y się te ż w k a ta l o g a c h p r z y p a d k i z a n iż a n ia n a k ła d ó w , w y n ik a ją c e p ra w d o p o d o b n ie z n ie d b a ło ś c i w y d a w c ó w o k o r y g o w a n ie r a z p o d a n y c h i n f o r m a c ji lu b m o że n a w e t z ja k ic h ś m a n i p u la c j i w ła ś c ic ie li f i r m o g ło s z e n io w y c h (np. n a k ła d „ R o b o tn ik a ” w e d le d a n y c h p o lic y jn y c h b y ł w y ż sz y n iż p o d a w a n y w k a ta l o g a c h w l a t a c h 1932, 1933 i 1937).
11 W y lic z o n y on z o s ta ł p rz e z d o d a n ie n a k ła d ó w je d n o r a z o w y c h w s z y s tk ic h p is m z a o p a trz o n y c h d a n e g o d n ia w n o tę s t w i e r d z a j ą c ą w y so k o ść n a k ła d u ; s u m a t a p o d z ie lo n a z o s ta ła p rz e z ilo ść z a p is ó w w c ią g u ro k u . D la 1933 r. n ie b r a n o p o d u w a gę z a p is ó w z 15 i 31 lip c a , g d y ż n ie w s z y s tk ie d z ie n n ik i n o r m a ln i e w y s tę p u j ą c e w s p r a w o z d a n ia c h z o s ta ły w ty c h d n ia c h u w z g lę d n io n e . T o s a m o d o ty c z y z a p is u z 30 m a j a 1932 r. d la p r a s y ż y d o w s k ie j. D la l a t 1931 i 1936 n a k ła d ó w ś r e d n ic h n ie o b li czono, gd y ż ilość z a p is ó w d z ie n n y c h je s t z b y t m a ła .
-ekonom icznych i k u ltu ro w y c h , a jaki udział m iały w nim w yd arzen ia polityczne (zwłaszcza za granicą), w k tó re la ta te obfitow ały.
W lata ch objętych zestaw ieniem w ystąpiło c h a ra k te ry sty c z n e dla p ro cesu unow ocześnienia s tr u k tu r y p rasy codziennej przesunięcie m iędzy dziennikam i politycznym i (tzw. prasa opinii) a dziennikam i o c h a ra k te rze info rm acyjno-sensacyj n y m 12 (tab. 1).
T A B . 1. W A Ż N IE J S Z E D Z I E N N I K I P O L IT Y C Z N E I IN F O R M A C Y J N O -S E N S A C Y J N E R o k 1982 1933 1937 1938 D z ie n n ik i p o lity c z n e 9 8 10 10 Ś r e d n i n a k ła d je d n o r a z o w y 260 206 213 363 221 992 208 055 P r o c e n t całości n a k ła d u 41,9 37,6 31,4 26,0 D z ie n n ik i i n f o r m a c y jn e i s e n s a c y jn e 9 8 9 9 Ś r e d n i n a k ła d je d n o r a z o w y 349 382 304 565 462 105 560 19 P r o c e n t całości n a k ł a d u 56,2 53,7 63,9 70,1
W lata c h 1932— 1933 najw iększe n a k ła d y osiągał „K u rie r W arszaw sk i” (licząc łącznie w ydanie p o ran n e i popołudniow e) — a więc pismo zaliczane do g ru p y w y d aw n ictw „pow ażnych”, choć nie zw iązanych bez pośrednio z żadną p a rtią polityczną. W 1937 r. po p ry m a t sięgnął typow o sensacyjny „ K u rie r C odzienny” , w ro k u n a stę p n y m zaś p alm a pierw szeń stw a p rzypadła sensacyjnem u na in n ą m odłę „M ałem u D ziennikow i” . W aż n e też w y d a je się zw rócenie uw agi n a fak t, że oba ostatnio w ym ienione pism a należały do kategorii „pięciogroszówek” , k tó rej narodziny p rz y p a d ły w p raw dzie n a okres kry zy su , ale k tó ra — ja k w idać — nie tylko nie straciła znaczenia także w ted y , gdy siła nabyw cza ludności w y raźn ie się podniosła, ale w łaśnie dopiero wów czas u trw a liła swój b y t i um ocniła zdobyte pozycje. Pogłębia się w om aw ianym okresie d ysproporcja w śred n ich n akładach (te sam e dzienniki co w poprzedniej tablicy (tab. 2).
Można wńęc stw ierdzić, że p rasa stołeczna w lata ch trzy d ziesty ch (mo w a wciąż o pism ach codziennych w y d a w an y c h w języku polskim) w y ra ź nie w kroczyła w okres, w k tó ry m n a stę p u je „depolityzacja” dzienników i pierw szeństw o niekw estionow ane na r y n k u prasow ym zdobyw ają w y daw nictw a inform acyjno-sensacyjne. U w zględnienie pism nie ob jętych r a p o rtam i K om isariatu Rządu, na w e t jeżeli przyjąć, że w śród nich było więcej politycznych niż sensacyjnych, nie zm ieniłoby zapew ne w iele w tym obrazie, choćby tylko dlatego, że ich niskie n a k ła d y niew iele by zaw ażyły.
12 P o d z ia ł te n je s t ty lk o o rie n ta c y jn y , a w k a ż d y m r a z ie n ie oznacza, że p is m a in f o r m a c y jn o - s e n s a c y jn e p o z b a w io n e b y ły p o lity c z n y c h k o n o ta c ji.
t a b . 2. Ś r e d n i n a k ł a d d z i e n n y t y t u ł u R o k 1932 1933 1937 1938 W ażn iejsze d z ie n n ik i p o lity c z n e W ażn iejsze d z ie n n ik i in f o r m a c y jn o s e n s a -c y jn e 28 912 26 670 22 199 20 806 38 820 38 071 50 234 62 243
Proces k o n cen tracji n akładó w by ł w ty m okresie stosunkow o pow ol ny: n ajw ięk szy dziennik stołeczny d ruk ow ał odpowiednio 13,5%, 14,8%,
10,6% i 14,9% całości nakładów w arszaw skich pism codziennych13; zarów no w ro ku w yjściow ym dla naszych porów nań, jak i w końcow ym , łącz n y nakład pięciu pism o najw yższych n a kład ach by ł n iem al id en ty czn y (odpowiednio: 52,9% i 52,4%). N atom iast udział najw iększego n a stołecz n y m ry n k u w ydaw niczym k on cern u prasow ego, tzw. p ra s y czerwonej („Express P o ra n n y ” , „ K u rie r C zerw ony”, „Dzień D o b ry ” i „D obry W ie czór”), w z ra sta ł odpowiednio z 19,1%. do 19,8% i 21,7%, by w 1938 r. osią gnąć 24,0% średniego n a k ła d u jednorazow ego14. Choć więc n a k ła d y d zien ników należących do prorządow ego ko ncern u z u licy M arszałkow skiej daleko odbiegały od dany ch podaw anych w k a talog ach p rasow y ch15, ich znaczenie n a stołecznym ry n k u p raso w y m w zrastało powoli, ale zupełnie w yraźnie, ty m bardziej że n a stę p n a z kolei g ru pa w ydaw nicza w yraźnie im ustępow ała, W lata ch 1932— 1933 był to zespół dzienników zg rup o w a ny ch wokół „ABC” (tj. „ABC” , „W ieczór W arszaw ski” i „N ow iny Co dzienne”), k tó ry dysponow ał odpowiednio 16,9% i 16,3% nakładów w a r szaw skiej p ra s y codziennej w języku polskim . Pozycja k o n cern u „ezer- w oniaków ” by ła o ty le istotniejsza, że — jak zdają się w skazyw ać do tychczas ujaw n ion e fa k ty — zw iązany b y ł o n dość ściśle z sui generis holdingiem , w k tó ry m głów ną rolę od g ry w ał (za pośredn ictw em płk Leona Puław skiego i Józefa Chodaka) Bogusław Miedziński. Holding ten poza „czerw oniakam i” obejm ow ał „G azetę P o lsk ą” i „Polskę Z b ro jn ą ” , a więc łącznie d ru k o w a ł w 1937 r. 30,4% n a k ła d u dzienników stołecznych w języku polskim 16.
Na podstaw ie cząstkow ych in form acji za w a rty c h w rap o rtac h , na k tó ry c h oparto publikow ane tu zestaw ienie17, m ożna stw ierdzić, że zw ro ty w w arszaw skiej prasie codziennej (tab. В) u trz y m y w a ły się n a zbli
13 D la l a t 1937—‘1938 p r o c e n t te n b y łb y jeszcze niższy, g d y b y z e s ta w ie n ie n ie o g ra n ic z a ło się do „ w a ż n ie js z y c h d z ie n n ik ó w ” .
14 Z z a s trz e ż e n ie m ja k w y żej.
15 W e d łu g k a t a l o g u P A R n a r o k 1938/1939 łą c z n y ich n a k ła d w y n o s ił 300 tys. e g z e m p la rz y , g d y w e d łu g z e s ta w ie n ia K o m is a r ia t u R z ą d u 192 ty s . egz.
10 D o d ać t u m o ż n a w p ły w y w sp ó łce k o lp o r ta ż o w e j „ R u c h ” .
17 I n f o r m a c j a m i o p ro c e n c ie z w r o tó w o p a tr z o n e s ą z a p is y d la 16 ty t u ł ó w w 1933 r., 22 t y t u łó w w 1937 r . i 21 ty t u łó w w 1938 r. (z o b lic z a n ia ś r e d n ie g o o d s e tk a z w ro tó w w y łą c z y łe m d z ie n n ik „ W a lk a ” — o r g a n P P S d. F r a k c j a R e w o lu c y jn a —
żonym poziomie zarów no w lata c h k ry zy su , jak i w okresie pokryzyso- w y m i w ynosiły średnio niew iele ponad 30%, a mianowicie: w 1933 r. — 33,4,%; w 1937 r. — 30,0%; w 1938 r. — 31,1%. Nie zachodziły też pod ty m w zględem w iększe przesunięcia m iędzy dw iem a zasadniczym i g ru p a m i dzienników. W praw dzie w 1933 r. n a czele listy znajdow ał się in fo r- m acyjn o -sen sacy jn y „K u rie r Codzienny” (średnio dla dziesięciu zapisów 48,1% zwrotów), ale n astęp n e cztery lo k aty obsadzone b y ły przez dzien niki polityczne, k tó re w lata ch pokryzysow ych plasow ały się ju ż n a p ię ciu pierw szych m iejscach pod w zględem odsetka nie rozkolportow anych egzem plarzy. Mimo iż średnie n a k ła d y dzienników politycznych były niższe niż pism in form acyjn o-sensacyjny ch, do r ą k czytelników dociera ło ich jeszcze m niej, gdyż poza w y ją tk a m i („K urier W arszaw ski” przez cały czas, „Polska Z b ro jn a ” w lata ch 1937— 1938) odsetek zw rotów w tej grupie zasadniczo nie spad ał poniżej 30%, a ta k nisko nakładow e dzien niki, ja k „K u rie r P olski” (10 tys. egz.) lub „Czas” (4,5— 5 tys. egz.) m iały zw roty sięgające 50%. D la pism efem eryczn ych bądź politycznie m ało w ażkich adno tacji o zw rotach K o m isariat Rządu nie czynił; m ożna się spodziewać, że z w ro ty b y ły w ich p rzy p a d k u co najm niej rów nie wysokie, ja k w pism ach, co do k tó ry c h m am y inform acje. U trzym yw anie się n a zbliżonym poziomie — a n a w e t pew ien spadek — przeciętnego odsetka zw rotów świadczy, że p rzy ro st nakładów głów nych dzienników stołecz ny ch w y stę p u ją c y w lata ch 1937— 1938 w y nikał z realnego w zrostu czy telnictw a.
Om aw iane zestaw ienie zaw iera dla la t kry zy so w y ch więcej dan ych niż dla obu la t późniejszych i n iek tó re cechy codziennej p ra s y w arszaw skiej można tu przedstaw ić tylko statycznie, jako w y stępu jące z całą pewnością w latach 1932 lub 1933.
Oprócz dzienników w języku polskim w y d aw an e b y ły w stolicy także pism a rosyjskie i żydowskie (w języku jidisz). D zienniki w języku r o syjskim stanow iły niew ielki odsetek p rasy stołecznej i m ożna je w n a szych an alizach pominąć. P ra sa żydow ska n ato m iast tw orzy ła gru p ę dość znaczną (9 ty tu łó w n a 47 w 1932 r. i 9 ty tu łó w na 39 w ro k u n astępnym ), a jej średni dzienn y n a k ła d wynosił: w 1932 r. — 166 911 egz., w 1933 r. — 146 513 egz. Odpow iednio więc odsetek nakładów o siąganych przez dzienniki jidisz w ynosił 21,1% i 20,0%18 całości p rasy codziennej, gdy lu d ność w y znania mojżeszowego stanow iła w edle spisu powszechnego z 1931 rok u 30,1%, a ludność u znająca jeden z dwóch języków żydow skich za ojczysty 28,3%. U kazyw ały się jed nak n a tere n ie stolicy dzienniki ży dowskie w języ ku polskim 19 o łącznym nak ład zie jednorazow ym (śred
k tó r y ro z p r o w a d z a ł p r z y z a le d w ie d w u ty s ię c z n y m n a k ła d z ie 10—40% w y d r u k o w a n y c h eg z e m p la rz y ).
18 W p a ź d z i e r n ik u 1938 r., d la k tó r e g o w a k ta c h K o m is a r ia t u R z ą d u z a p is a n e s ą z n ó w d a n e d o ty c z ą c e p r a s y ż y d o w s k ie j, p ię ć d z ie n n ik ó w jid is z d a w a ło ju ż ty lk o 13,1% n a k ła d ó w d z ie n n ik ó w u w z g lę d n io n y c h w s p r a w o z d a n iu .
nim): w 1932 r. — 56 42'4 egz., w 1933 r. — 34 669 egz. Ogólny n a k ła d w szystkich pism stołecznych kiero w an y ch bezpośrednio do ludności ż y dow skiej stanow ił więc w 1932 r. 28,3% i w 1933 r. 25,3% całości n a k ła dów dzienników w arszaw skich uw zględnionych w zestaw ieniach K om i s a ria tu Rządu i nieznacznie, ale m m inus, odbiegał od udziału ludności żydowskiej w całej populacji m iejskiej stolicy.
N iektóre ra p o rty K om isariatu Rządu za 1932 r. podają także in fo r m acje dotyczące ilości egzem plarzy w y sy łan y ch z W arszaw y n a te re n k r a ju (bez dalszego rozróżnienia szczegółowego), a więc o „eksporcie” p ra s y stołecznej. Na 39 dzienników polskich dane odnotow ano dla 9 t y tułów , liczba zaś zapisów w a h a się od sześciu do d w u n a stu , a więc w nios k i są staty styczn ie m niej up raw n io n e niż w p rzy p a d k u analizow ania n a kładów . Nie wiadom o także, czy i inne dzienniki nie w y sy ła ły części sw e go n a k ła d u poza stolicę. O w ych 9 dzienników, z k tó ry c h część należała do pism politycznych (m. in. „G azeta W arszaw ska”, „R obotnik”), część zaś
do inform acyjn o -sensacyjnych (m. in. „Express P o ra n n y ” , „O statnie
W iadom ości”), w ysyłano dziennie średnio 137 559 egz. poza W arszaw ę, co stanow iło aż 41,3% n a k ła d u ty ch pism, a 22,1% jednorazow ego n a k ła d u w szystkich dzienników w y d a w an y c h w języ ku polskim . P onadto w ty m sam ym ro k u ra p o rty K o m isariatu R ządu re je s tro w a ły d ru k o w a n ie w w arszaw skich d ru k a rn ia c h 14 126 egz. dziennie m u ta c ji dzienników sto łecznych, tak więc łącznie codziennie opuszczało stolicę 24,3% n a k ła d u w yd aw an y ch dzienników w języku polskim . W yższy b y ł w skaźnik „ek s p o rtu ” p rasy w ydaw an ej w języku żydowskim. Z 9 dzienników w y d aw an ych w ty m języku, d la k tó ry c h K o m isariat Rządu notow ał ilość egzem plarzy w y sy łanych z W arszaw y, kolportow ało poza stolicą 83 200 egzem plarzy, co stanow iło 49,9% jednorazow ego n a k ła d u p rasy żydow skiej. W językach polskim i żydow skim w ysyłano na te re n k r a ju (łącz nie z m u tacjam i) 234 885 egz., co stanow iło 30,1% jednorazow ego n a k ła d u p rasy w arszaw skiej. Tak więc codzienna p ra sa stołeczna nie ty lk o z a j m ow ała w ysoką pozycję w y n ik a ją c ą z fa k tu działania n a teren ie, n a k tó ry m znajdow ały się w szystkie ce n traln e ośrodki w ładzy państw ow ej oraz lokow ały swe egzekutyw y n iem al w szystkie p a rtie polityczne, ale ponadto b y ła najw iększym „ e k sp o rtere m ” p ra s y w skali k ra jo w e j20.
Dla m ieszkańców stolicy pozostaw ało więc 553 610 egz. (469 899 w języ ku polskim plus 83 711 w języku jidisz) dla ludności wynoszącej w edle
u g r u p o w a ń i n u r t ó w p o lity c z n y c h , a w ię c ty c h , k tó r e b y ły k ie r o w a n e do lu d n o ś c i ż y d o w sk ie j. W 1932 r. d z ie n n ik ó w t a k i c h b y ło c z te ry , w r o k p ó ź n ie j d w a . N ie l i czy m y t u n p . d z ie n n ik a „ O s ta tn ie W ia d o m o śc i” , k t ó r y choć n a le ż a ł do s p ó łk i a k c y j n e j s k ła d a ją c e j się z Ż y d ó w (n o ta b e n e w y d a w c ó w d z ie n n ik a „ H a j n t ” ), k ie r o w a n y b y ł do w s z y s tk ic h u ż y w a ją c y c h ję z y k a po lsk ieg o . 20 N a jw ię k s z y p o d w z g lę d e m w y so k o śc i n a k ł a d u ó w c z e sn y (tzn. w 1932 r.) d z ie n n ik „ I l u s tr o w a n y K u r i e r C o d z ie n n y ” w y d a w a n y b y ł, w e d le d a n y c h p o lic y jn y c h , w 130 ty s . e g z e m p la rz y w d n i p o w s z e d n ie i w 180 ty s . e g z e m p la rz y w n ie d z ie le (W o je w ó d z k ie A r c h iw u m P a ń s t w o w e m . K r a k o w a i w o j. k ra k o w s k ie g o , S ta r o s tw o G ro d z
-spisu z 9 g ru d n ia 1931 r. 1 179,5 tys. — czyli w skaźnik n a k ła d u w ynosił dla całej populacji 46,9 egz. n a 100 m ieszkańców: 56,3 na 100 miesz k a ń c ó w d ek la ru ją c y c h język polski i 25,0 n a 100 m ieszkańców d e k la ru ją cych język żydow ski21. Jeśli założyć,, że odsetek zw rotów nie sprzedan ych egzem plarzy w 1932 r. b y ł zbliżony do odsetka z ro k u następnego i w y nosił około 33% i p rzy jm u ją c , że podobny odsetek zw rotów w ystępow ał w prasie żydow skiej22, m ożna stw ierdzić, że w 1932 r. do r ą k czytelników stołecznych docierało średnio w, ciągu dnia: dzieników w język u polskim 313 266 egz., w języku żydow skim 55 808 egz., łącznie 369 074 egz.
W skaźnik czytelnictw a w ynosiłby w edle tych d any ch 31,2 egzem pla r z a na 100 m ieszkańców: 37,5 n a 100 m ieszkańców d ek la ru ją c y c h język polski i 16,7 n a 100 m ieszkańców d e k la ru ją c y c h język żydowski. Tę dys p roporcję w skaźników czytelnictw a p ra s y m iędzy ludnością polską a ży dowską być może częściowo pom niejszało posługiw anie się p rz e z . ludność ż yd o w ską —· także tą, k tó ra deklarow ała jako język o jczy sty jidisz lub h e b ra jsk i — dziennikam i polskim i, nie ty lk o dla niej przeznaczanym i. Sy tuacje odw rotne, tzn. czytanie przez Polaków p ra s y jidisz, z pew nością nie p rzy b ie ra ły c h a ra k te ru m ogącego zaw ażyć n a w skaźnikach, k tó re w y liczyliśm y. Liczba egzem plarzy dzienników tra fia ją c y c h do rą k czytelni ków stołecznych b y ła praw dopodobnie wyższa o „im p o rt” p rasy z in nych ■ośrodków w ydaw niczych. W początkach la t trzy dziesty ch z całą p ew no
ścią k olportow any b y ł w W arszaw ie w znaczniejszej ilości krako w ski
.„Ilustrow any K u rie r C odzienny”23.
Dane, k tó re analizujem y, pozw alają także w y su nąć pew ne hipotezy
ό politycznym układzie sił n a fo ru m w arszaw skiej p ra s y codziennej, przy czym ograniczym y się tu tylk o do u w a g odnośnie do pism w języku pol skim. Z astrzec się trzeba od razu, że podział w y daw n ictw w edle ich po litycznej opcji je st tru d n y do precyzyjnego przeprow adzenia, gdyż tylko nieliczne pism a firm ow ały się fo rm aln ą przynależnością do poszczegól
nych p a rtii politycznych, większość zaś — n a w e t m a ją c jednoznaczne po w iązania n iefo rm a ln e z u g rupow aniam i p a rty jn y m i (udział działaczy w
:k ie w K r a k o w ie , t. 281); r e k la m o w e ogło szen ie w k a ta l o g u T. P ie t r a s z k a z a 1932 r., p o d a w a ło n a k ła d je d n o r a z o w y 230 ty s . e g z e m p la rz y , z k t ó r y c h 40,5 ty s. (tj. 17,7%) k o lp o r to w a n y c h m ia ło b y ć n a t e r e n ie K r a k o w a i w o je w ó d z tw a . J e ś l i p r z y j ą ć za w ła ś c iw y n a k ła d p o d a w a n y p rz e z ź ró d ło p o lic y jn e , a p ro c e n to w ą r e p a r t y c j ę d z ie n n i- '.ka n a te r e n ie P o ls k i p r z y j ą ć z a r e k la m ó w k ą , „ e k s p o r t” p is m a w y n o s iłb y 105— 148
ty s . e g z e m p la rz y .
21 D la p o r ó w n a n ia : w 1930 r. w s k a ź n ik n a k ła d ó w w y n o s ił w U S A 31,9 egz. n a 100 m ie sz k a ń c ó w , w N ie m c z e c h w 1932 r. około 31 egz. n a 100 m ie s z k a ń c ó w , w P a r y ż u w 1939 r. około 110,0 egz. n a 100 m ie sz k a ń c ó w , w L o n d y n ie w ty m s a m y m r o k u 130,6 egz. n a 100 m ie sz k a ń c ó w . 22 D la te j g r u p y p is m is tn i e je ty lk o j e d e n z a p is z 1938 r.; ś r e d n ia z w r o tó w w y n o s iła w ó w czas 29% p rz y ś r e d n ie j d la 21 d z ie n n ik ó w w ję z y k u p o ls k im w y n o sz ą c e j 31,1%. 23 :W edle r e k l a m ó w k i (por. p r z y p is 20) n a te r e n ie W a rs z a w y i w o je w ó d z tw a k o l p o r to w a n o w 1932 r. 16 368 egz., tj. 7,1% n a k ła d u . P r z y j m u j ą c p o p r a w k ę id e n ty c z n ą , j a k w p r z y p is ie -20 m o ż n a szaco w ać, że d o c ie ra ło t u 9— 13 ty s . e g z e m p la rz y „ IK C ” .
redakcjach, w spółkach w y daw niczych etc.) — un ik ała zadeklarow ania się oficjalnego, tzn. uw idacznianego w po d ty tu le czy stw ierdzonego w wypow iedzi publicznej. Podział taki, nigdy nie należący do p rostych, jest
w opisyw anym tu p rzy p a d k u dodatkow o kom plikow any przez c h a ra k te r życia politycznego D rugiej Rzeczypospolitej om awianego okresu, gdy z n a jd u jąc a się u w ładzy ekipa m iała c h a ra k te r hom ogeniczny i znajdo w ała poparcie fo rm acji ideologicznych bardzo się różniących m iędzy so bą. Ponadto po 1935 r. nastąp ił okres tzw. dekom pozycji obozu rząd zą cego oraz dość znaczne w nim przesunięcia, a sy tu a c ja stała się także
m niej k laro w n a i w obozie opozycyjnym , w k tó ry m część ośrodków p r a w icow ych zajęła stanow isko n e u tra ln e lub n a w e t przych yln e wobec p rz e m ian w obozie rządzącym . Istniała także g ru pa pism , k tó re trz e b a n a zwać n e u tra ln y m i politycznie, tzn. takich, k tó re np. k ry ty k u ją c rząd nie opow iadały się za żadnym k o n k re tn y m program em opozycyjnym bądź k ry ty k u ją c całą opozycję lub jak ąś należącą do niej p a rtię nie zad ek la ro w ały swego poparcia d la generalnej linii obozu rządzącego. Można m ieć nadzieję, że p u blikacja d a n y c h K o m isariatu Rządu pozwoli, w m iarę d al szych badań n ad dziejam i tego okresu, dokładniej określić polityczną geo grafię dzienników stołecznych. O bw arow ując się ty m i zastrzeżeniam i i biorąc pod uw agę tylko te dzienniki, dla k tó ry c h m am y do dyspozycji dającą się staty stycznie m anipulow ać ilość zapisów24 m ożna w yznaczyć na stę p u jąc y podział polityczny p rzy rozróżnieniu trzech zasadniczych grup: dzienników prorządow ych, dzienników opozycyjnych i dzienników n e u tra ln y c h (nie b raliśm y pod u w agę m u ta c ji p row in cjo nalnych)25 (tab. 3).
J a k w y n ik a z listy dzienników w ym ienionych w przypisie 25, do pism o określonych opcjach politycznych zaliczyliśm y tak że niektóre w y d aw n ictw a o ch a ra k te rz e inform acyjno -sensaey jn y m . Ich to udział w ze staw ieniu tab. 3 zadecydow ał, że ta k niski b y ł odsetek dzienników n e u
-T A B . 3. „ U K Ł A D S I Ł ” W P R A S I E W A R S Z A W S K IE J (W P R O C E N T A C H Ś R E D N IE G O N A K Ł A D U D Z IE N N E G O ) R ok 1932 1933 1937 1938 D z ie n n ik i p ro r z ą d o w e 36,7 32,6 36,9 37,1 D z ie n n ik i o p o z y c y jn e 40,5 38,4 38,2 31,7 R a z e m 77,2 71,0 76,1 68,8 24 T o zn aczy co n a jm n ie j p o 12 d la l a t 1932 i 1933 o ra z co n a jm n ie j 7 łą c z n ie d la l a t 1937— 1938. 25 Do d z ie n n ik ó w p ro r z ą d o w y c h z a lic z y liśm y : „ K u r ie r P o r a n n y ” , „ K u r ie r P o l s k i”, „ P o ls k ę Z b r o d n ią ” , „ G a z e tę P o ls k ą ” , „ D zień P o ls k i”, „ N o w ą P o ls k ę ”, „ C z a s” , „ W a lk ę ” o ra z c z te ry ty t u ły k o n c e r n u „ p r a s y c z e r w o n e j” ; do o p o z y c y jn y c h : „ K u r ie r W a rs z a w s k i” , „ G a z e tę W a r s z a w s k ą ” , „ R o b o tn ik a ”, „A B C ” , „G ło s S to lic y ” , „ W a lk ę L u d u ” , „D z ie n n ik L u d o w y ”, „ N o w ą P r a w d ę ”— „ N o w ą R z e c z y p o sp o litą ” , „W ieczór W a rs z a w s k i”, „ N o w in y C o d z ie n n e ” i „ G o ń c a W a rs z a w s k ie g o ” . Z p o w o d u n ie w y p e ł n ie n i a w a r u n k u (zob. p rz y p is 24) n ie b y ły b r a n e p o d u w a g ę : „ U n ia ” , „ G o n ie c P o
l-tra ln y ch . G dyby tę k ategorię p ra s y w yłączyć z pró by poddania jej po działom politycznym u k ład sił zm ieniłby się na rzecz obozu opozycyjne go26, sanacja bow iem — jak w y n ik a z analizow anych rap o rtó w p raso w y ch — przew agę sw oją zawdzięczała w coraz w iększym stopniu uzy s k a n iu w pływ ów w dziennikach inform aey jn o-sensacyjny ch , a w istocie rzeczy rozw ojow i „koncernu p raäy czerw on ej”27. G eneralnie rzecz bio rą c w codziennej prasie stołecznej om aw ianego okresu obóz rząd zący zdo b ył niew ielką przew agę, jed n a k an i nie stał się m onopolistą, ani jego przew aga — zarysow an a dopiero w 1938 r. — nie była w cale p rze k o n y w ająca. Dodać wszakże należy, że o ile w śró d pism, zaliczonych tu jako p rorządow e, w zasadzie w szystkie i w p ra k ty c e przez cały czas p opierały zasadnicze poczynania w ładz — choć też. n iejed nok ro tnie p oddaw ały k r y tyce poszczególne posunięcia — o ty le w ostatn im ro k u b ra n y m pod uw agę w y raźn y by ł proces częściowej ne u tra liz ac ji co n ajm niej dwóch
dzienników opozycyjnych: „ K u rie ra W arszaw skiego” i „Gońca W a r
szaw skiego”, k tó ry c h czołowi dysponenci (K onrad Olchowicz i Tadeusz Kobylański) uzyskali godności senato rskie jako nom inaci P re z y d e n ta RP. W arto tu także zwrócić uw agę, że w system ie politycznym , jaki w y tw o rzy ł się w Polsce po zam achu m ajo w y m ·— a szczególnie w yraźn ie po w ejściu w życie K o n sty tu c ji z 1935 r. — n eutraln ość dzienników nosi r a
czej c h a ra k te r neutralno ści przychylnej wobec w ładz niż wobec opozycji. Jeszcze bardziej skom plikow ana b y łab y analiza u k ład u sił w edle k r y terió w ideologicznych, tj. podziału n a lewicę, c e n tru m i praw icę, na p rze prow adzenie k tó re j w sposób p rec y z y jn y nie pozw ala dotychczasow y stan b a d a ń n a d dziejam i politycznym i tego okresu p rzy niejasnościach postaw , zwłaszcza w obrębie pism prorządow ych. Z w raca jed nak uw agę, że np.
s k i ”, „N o w e S ło w o ” , „ N a sz C z a s”, „ E x p re s s W a r s z a w s k i”, „ P is m o C o d z ie n n e ”, „ T e l e g r a m ”, „Co S ły c h a ć ” , „ D z ie n n ik P o p u l a r n y ”, „ J u t r o ” i „ D z ie n n ik P o r a n n y ” . P o z o sta łe p is m a u z n a n o z a n e u tr a ln e . M u t a c ji n ie b r a n o w ogóle p o d u w ag ę.
D Z I E N N I K I P O L IT Y C Z N E R o k 1932 % 1933 % 1937 % 1938 % P ro r z ą d o w e 18,0 13,7 16,2 13,1 O p o z y c y jn e 26,4 24,6 20,9 16,9 R a z e m 44,4 38,2 36,1 29,0 D Z I E N N I K I IN F O R M A C Y J N O -S E N S A C Y J N E R o k 1932 % 1933 % 1937 % 1938 % P r o r z ą d o w e 18,7 18,9 21,7 24,0 O p o z y c y jn e 14,1 13,9 17,3 15,8 R a z e m 32,8 32,8 39,0 39,8
w gru pie dzienników , k tó ry c h śre d n i.'n a k ła d Jed n o ra z o w y p rzek raczał 50 tys. egz. w p rze k ro ju całego ro k u — tak ich 'było dziew ięć — a n i jeden nie może być zaliczony do g ru p y dzienników lew icow ych, poza (i to z d u żym i zastrzeżeniam i) „ K u rie re m P o ra n n y m ” w 1932 r., a w ięc jeszcze przed opanow aniem go przez jed ną z san acy jn y ch k o terii z W ojciechem S tpiczyńskim n a czele. D w a w śró d ty ch pism były, m im o p o w tarzający ch się w nich ak centó w antym onopolistycznych i tend en cji populistycznych, ideologicznie b ezbarw ne („K u rier Codzienny” i „O statnie W iadom ości”); dw a trz y m ały się rządow ej klam ki, a w lata ch końcow ych uchodziły za organ fra k c ji „mocnej r ę k i” (dzienniki „koncernu p rasy czerw o n ej”); pozostałe znajdow ały się m iędzy lib e raln y m odłam em endeneji (jak „ K u r ie r W arszaw ski”), a ra d y k a ln y m skrzyd łem obozu nacjonalistycznego (jak „W ieczór W arszaw ski”). Jeśli w yłonić g ru p ę pism o zadecydow anie praw icow ym c h a ra k te rz e to stanow iła ona28: w 1932 r. — 43,6% n a k ła d u średniego, w 1938 r. — '49,7%. P rzew ag a p raw icy n ad pozostałym i u grup ow aniam i w ach larza ideologicznego by ła jednoznaczna, a pow ięk szała ją słabość p rasy o w y raźn ie lew icow ym zabarw ieniu, k tó ra w la tach 1932 i 1933 og raniczała się do „R obotnika” i efem erycznego „Głosu S tolicy” (dziennik P P S o c h arak terze popularnym ). J e d y n ie w 1937 r. obóz lew icow y u zysk ał silniejszą rep re z e n ta c ję prasow ą, po w ielkim oży w ieniu, jakie tej stronie ideologicznej b a ry k a d y przyniósł rok poprzedni. J e śli jed nak nie liczyć k ró tk o trw ałeg o „D ziennika P o p u la rn e g o ” i „D zien n ik a P o rann eg o ” , w 1937 r. pism a lewicowe daw ały 10,8% jednorazow ego n a k ła d u p rasy stołecznej29. Je d y n ie n a przełom ie la t 1936 i 1937 udział dzienników lew icow ych b y ł — jak m ożna sądzić — pow ażniejszy i w y nosił praw dopodobnie około 20% (łącznie z obu w ym ienionym i e fe m ery dami). Je d n a k ju ż w ro k u n a stę p n y m p rasa lew icow a została zre d u k o w a n a i w śród „w ażniejszych” dzienników K o m isariat Rządu w zm ian k u je ty lk o dwóch jej p rzedstaw icieli („R obotnik” i „Dziennik L udo w y ” ), k tó ry c h n a k ła d stanow ił 6,1%.
T ryb oznajm ujący, jakiego u ży w aliśm y w przytoczonych w yżej an a li zach, nie świadczy, że inform acje, k tó ry m i się posłużyliśm y, u w a ż a m y za zupełnie pew ne, a ich kom pletność za w y starczającą do staw ian ia t u czegoś więcej niż hipotez. Są to jed n a k in fo rm acje n ajb ard ziej p re c y z y j n e i n ajb ard ziej w iary go dn e spośród tych, z jak im i m ieślim y dotychczas do czynienia w ty m zakresie i sądzić należy, że z d użym stopniem p r a w dopodobieństw a oddają rzeczyw iste p a ra m e try s tr u k tu r y codziennej p r a s y w arszaw skiej la t trzydziestych.
28 D la 1932 r. z a k w a lif ik o w a liś m y do te j g ru p y : „ K u r ie r W a r s z a w s k i”, „ G a z e tę W a r s z a w s k ą ” , „ P o ls k ę Z b r o j n ą ”, „ G a z e tę P o ls k ą ” , „W ieczór W a r s z a w s k i”, „ A B C ” , „D zień P o ls k i” i „ N o w in y C o d z ie n n e ” ; d la 1938 r. zaś: „ K u r ie r W a r s z a w s k i” , „ K u r ie r P o r a n n y ” , „ G a z e tę W a r s z a w s k ą ” , „ P o ls k ę Z b r o j n ą ” , „ G a z e tę P o ls k ą ” , „ W ie czó r W a r s z a w s k i” , „A B C ” , „ C z a s”, „ G o ń c a W a r s z a w s k ie g o ” i „ M a ły D z ie n n ik ” .
TAB. A. NAKŁADY DZIENNIKÓW W ARSZAWSKICH
D ata 1931
1 III 31 III 1 I 31 1 ii
T y tu ł Warsz. P row . W arsz. Prow . Warsz. Prow . W arsz. P row . 1
K u r. w arsz. 35000 __ 35000 __ 42000 _ 42000 __ K u r . w a rsz . w y d . w iecz. — — 35000 — — — 42000 ---K u r . po r. 53000 22300 49250 18300 48000 16300 51600 21200 K u r . poi. 12000 12000 12000 12000 12000 12000 12000 12000 G az. w a rs z .1 14166 13766 14745 10825 12219 12134 12219 11630 R zeczp. 10000 — 10000 — — — — — R o b o tn ik 18000 10000 15000 10000 15000 15000 10000 17000 E x p r , p o r. 70000 — 30000 — 30000 12000 33000 9000 N a sz P rz. 26000 — 21000 — 22000 — 24000 — Pol. zb ró j. 6000 — 6000 — 6000 — 6000 — U n ia 6750 — 5770 — 4920 — 4550 —. P o la k - K a t o li k 2000 — 2000 — — — — — G az. poi. 20000 — 15000 15000 15000 15000 15000 15000 G o n iec poi. 1000 — 820 — 1620 — 720 P o ls k a 15000 — 15000 — — — — 25000 O s ta tn ie W iad . 60000 18000 60000 20000 46000 25000 46000 29000 D z ie ń D o b ry 45000 — 36000 — 26000 25000 31000 — G az. pol.3 zach. 2500 — 2500 — — — __ — W iecz. w a rsz . 50000 — 52000 —, 60000 — 61000 ,__ A BC 18000 — 18000 — 29000 __ 29000 — A je n c ja w sch. 2700 — 2700 — — — — — G az. h a n d . 7000 — 7000 — 5400 — 5400 — E x p r. to m .3 400 — 600 — 800 — 850 —. R e k o rd po r. 21000 — 21000 _ — — — — W a lk a — — 3500 — 3600 — 3600 — K u r. czerw .2 — — 20000 — __ — 12000 — Dziś — — 30000 — — — — — D z ie ń poi. — — 3000 — 3000 — 3000 .— D o b ry W iec zó r — — 50000 — — — 55000 — 5 -ta R a n o — — 25000 20000 11000 11000 11000 11000 N asz G łos — 8000 — 11200 — 11200 — N o w e S łow o — —■ — — 12000 — 6000 — D z ie ń D o b ry 3 Z ie m i ra d . — — — — 1700 — 1900 — N o w y C zas — — — — 9200 — 9000 — N a sz C zas E x p r. w a rsz . G łos P o zn .3 K u r . codz. ' N o w a Pol. — — N o w in y codz. G los W iln a 3 P is m o codz. G łos Stoi. T e le g r a m N o w in y r a d .3 N o w in y b ia ł.3
W LATACH 1931—1933, 1936—1938 1932
15 II 28 II 1 (?) III 31 (?) III 1 IV
Warsz. Prow . Warsz. Prow . Warsz. Prow . Warsz. Prow . Warsz. Prow .
42000 42000 42000 42000 43000 42000 — 42000 — 42000 — 42000 — 42000 — 47200 — 47200 — 47200 16300 47200 16300 47200 16300 12000 .—. 1200 — 12000 — 12000 — 12000 — 28789 — 27957 — 11988 9875 12297 9672 21561 10120 30000 _ 15000 _ 16000 16000 16000 16000 16000 16000 13500 4500 15500 4200 13500 4000 13500 4000 13500 4000 12500 .—. 19000 — 19000 — 19500 — 20000 — 6000 — 6000 6000 — 6000 — 6000 — 4570 — 4520 — 4530 — 3910 — 70 — 15000 15000 ... 15000 15000 15000 15000 15000 15000 650 — 650 — 650 __ 650 —. —· — 45000 26000 46000 25000 46000 25000 46000 20000 46000 25000 25000 20800 24100 22300 24000 22500 26000 24500 26000 24800 60000 . 70000 — 70000 _ 74000 _ 50000 — 20000 --- 20000 — 20000 _ 20000 — 20000 — — --- 7400 — 7400 — — ■ — — — 7400 --- —. — 530 — 7400 — 5500 — — --- — — — — 550 — 550 — 3500 _ 3500 _ 2000 _ 2000 __ 2000 _ 12000 — 12000 — 12000 — 12000 — 12000 — 3000 _ 3000 — . 3000 _ 3000 _ 3000 — , 34000 - 34000 — 34000 — 35000 — 34000 — 10000 10000 10000 10000 10000 10000 10000 10000 10000 10000 11200 — 11200 — 11200 — 11200 — 11000 — 8000 __ 8000 — 7000 — 7000 — — — 2200 — 1550 — 1600 ___ 1750 •— 1800 — — — — 8600 —. 10000 — 10100 — 7200 — 8150 — — — ■— — — — 530 — 530 — — — — — — — 1500 — 1500 — 1500 — 1700 •— 1800 —■ 65000 — 10000 10000 — . _ — _ __ _ _ _ “iOoU 30000 12000 •—· — — — — — — — 3400 —
D ata 1931
1 III 31 III 1 I 31 I
T y tu ł Warsz. P row . Warsz. Prow . Warsz. Prow . Warsz. Prow .
E x p r. w ił.3 G az. b ia ł3 — — — — —- — — — G ło s w il.8 — — — — — — — . — Co S ły c h a ć C zas G o n ie c w a rs z . — — — — — — . — — . Dz. pop. — — — —■ — — J u t r o — — — ■— — — — — W a lk a L u d u _ ___. ___ — ___ ___ ____ ___ Dz. lu d . Dz. p o r. M a ły Dz. — — — — ____ ___ ___ _ ___ N o w a P r a w d a — — — — ___ . _ _ ___ N o w a R zeczp. (Le) M e s sa g e r — — — — — * “ — P o lo n a is 2500 — 2500 —7 .— — — — Z a sw o b o d u 5000 — 5000 — 6500 — — M o łw a — .— — — — .— — D e r M o m e n t 25000 — 22000 — 10000 18000 10000 18000 H a j n t N a je 22000 — 22000 — 7500 25000 7000 25000 F o lk s c a jtu n g 15000 _ 15000 — 17000 15000 10000 19000 U n s e r E x p r. D i J u d i s z e 27000 . — 24000 — 7000 8000 8000 7000 T ag. 15000 ■— 15000 .— 4000 12000 4000 12000 H a jn ti g e N a je s 14000 — 14000 — 20000 — 23000 . — W a r s z a w e r R a d io 30000 — 30000 — 10000 15000 10000 15000 J u d i s z e K u r . . — — _ _ 12000 — 12000 — C w a j B a jto s D as W o rt — — _ _ — — — — —
1932
15 II 28 II 1 (?) III 31 (?) III 1 IV
Warsz. ProW. Warsz. Prow . Warsz. Prow . W arsz. Prow . Warsz. Prow .
— ' — — — — — — — — — — — — — 3500 — 3000 — — — — — — — — — — — 5000 — 10000 18000 10000 18000 10000 18000 9000 16000 9000 16000 7000 23000 7000 23000 7000 23000 7000 20000 7500 20000 10000 15000 10000 15000 15000 19000 10000 15000 10000 15000 7000 6000 7000 6000 6000 9000 6000 7000 7000 6000 4000 12000 4000 12000 4000 12000 4000 12000 3000 12000 27000 — 27000 — 27000 — 25000 — 25000 — 20000 5000 20000 5000 20000 5000 20000 5000 20000 5000 13000 — 18000 — 12000 — 12000 — 10000 — _ _
D ata 1932
30 IV X V 30 V 1 IV
T y tu ł . Warsz. Prow . Warsz. Prow . Warsz. Prow . Warsz. p ro w .
K u r . w a rsz . K u r. w a rsz . 42000 — 42000 — 42000 — 42000 — w y d . wiecz. 42000 — 42000 — 42000 — 42000 — K u r . p o r. 51600 21000 47200 16000 42200 16000 47200 11300 K u r. poi. 3700 — 3600 — 3600 — 3600 — G az. w a rs z .1 10508 11236 12547 9170 10954 — 10633 11031 Rzeczp. — — — — — — — — R o b o tn ik 20000 16000 16000 16000 16000 16000 16000 10000 E x p r . p o r. 28500 5000 13500 3500 13500 3700 13500 3900 N a sz P rz . 20000 — 20000 — 21000 — 21500 — P o l. zb ró j. 6000 — 6000 — 6000 — 6000 — U n ia 70 — — _ — — — — P o l a k - K a t o li k — — — — — — — — G az. poi. 15000 15000 15000 15000 15000 15000 15000 15000 G o n iec poi. — P o ls k a — — — — — — — — O s ta tn ie W iad . 26000 25000 46000 25000 46000 25000 25000 — D zień D o b ry Gaz: pol.s 35000 27800 16000 — 16000 — 22300 25000 zach. — — ■ — — — — — — W iecz, w a rsz . 80000 — ' 50000 — 61750 — 61000 — A BC 20000 _ 20000 — 20000 — — — A je n c i a w sch. — — — — — — — — G a z . b a n d . 5500 — 1500 — 5500 _ — — E a p r . to m . 570 — 530 — 490 — — — R e k o rd p o r. — — — — — — — — W a lk a 2000 — 2000 .— 2000 — ■ 2000 — K u r . czerw.* 12000 — 12000 — 12000 — 12000 — D ziś — D zień poi. 3000 — — — — — 3000 — D o b ry W ieczór 34000 — 34000 — 34000 — 24000 — 5 - t a R a n o 10000 ’ 10000 10000 10000 10000 10000 10000 10000 N a sz G łos 10000 — 10000 — 9000 — 9000 — N o w e S łow o D zień D obry* -— — — — — — — — Z ie m i ra d . 2200 — — — — — — — N o w y C zas 11800 — 7650 — 7200 — 7200 — N a sz C zas — — — — — — — — E x p r . w a rsz . — — — — — — •— — G łos Pozn.* 1450 — 1400 — 1400 — 1400 — K u r . codz. 61000 — 61000 10000 61000 10000 61000 — N o w a P ol. 4710 — 4710 — 3360 — 3200 — N o w in y codz. 30000 12000 20000 10000 20000 9000 10000 22000 G ło? W ilna* 3300 — — — — — — — P is m o codz. — — — ■— — — — — G łos Stoi. — T e le g r a m — N o w in y rad.* — N o w in y biał.* — — — — — — — —
1932
30 VI i v i n 31 VIII 15 IX 30 IX 1 15 X 31 X 15 XI 30 XI
Warsz. Prow . W arszaw a
42000 — 42000 42000 42000 42000 42000 42000 42000 42000 42000 _ 42000 42000 42000 42000 42000 42000 42000 42000 47000 — 59500 70000 57000 57000 62000 45000 43200 43000 3200 — — — 4000 4100 4800 4600 5100 6100 26665 — 40751 21536 32470 19226 18999 23674 18359 18772 — — .— — — — — . — — ■— 16000 — 32000 27000 24000 24000 24000 12000 24000 24000 13500 3700 17100 30600 16000 17000 19400 19000 15800 15900 28000 — 22500 22500 19500 25000 19500 19000 19000 21000 6000 — 6000 6000 6000 6000 6000 6000 6000 6000 — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — 15000 15000 30000 30000 30000 30000 30000 15000 30000 30000 — — — — — — — — — — — — — — — —· — -, _ — 25000 — 71000 71000 67000 61100 60000 60000 60000 62000 21400 — 47800 62300 44000 47200 44700 45700 42000 23000 _ _ _. _ _ _ _ — — — 42000 — 62000 60000 53600 46000 48000 50000 49500 42150 — — 20000 15000 13700 12650 14200 13250 13500 13500 — — _ _ —■ — — — — — — — 5500 ““ 5500 — — 5500 5500 5500 5500 — — 470 600 450 500 500 500 500 500 2000 _ 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 12000 — 12000 11000 10000 10000 — — — — — — — — — — — — — — 3000 — 3000 3000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 32000 — 33000 29000 28000 29000 50000 50000 45000 45000 10000 — 20000 15000 15000 14000 14000 14000 14000 14000 6500 — 9000 8000 6000 6000 6000 6000 — — — _ 1800 2250 1450 1600 1450 1450 1600 1500 6000 — 6000 8200 5900 6000 6100 5980 6000 6000 — — — — — — — — — — — — — — — — — __ — 1300 — — ._ 1250 1300 1300 1200 .— — 61000 — 61000 61000 61000 61000 61000 61000 61000 61000 3000 — 3000 2675 2350 2350 2250 2250 2309 2150 8000 27000 30000 31000 30000 30000 21500 21500 21500 21500 — — — — — —. .— — — — — — — — 5500 6000 — — — — — — — — 15000 8000 11000 10500 7500 7500 — — — — — .— 10000 10000 7000 8000
Data 1932
30 IV 1 V 30 V 1 IV
T y tu ł Warsz. Prow . Warsz. Prow . Warsz. Prow . Warsz. Prow .
E x p r . w il.3 _ _ _ G az. b ia ł.3 — — — ' — — — — G łos w il.3 — — — — — ---- — — Co S ły c h a ć — — — — — --- — — C zas — — ■ — — — — G o n iec w a rsz . — — — — --- , — Dz. pop. — — — — — --- — J u t r o W a lk a L u d u Dz. lu d . Dz. po r. — — — — — --- — — M a ły Dz. — N o w a P r a w d a — N o w a R zeczp. (Le) M e s s a g e r P o lo n a is ___ — — — ---. — — Z a S w o b o d u —. — — — ---- — — M o łw a 4300 — 4100 — 3900 --- 3850 — D e r M o m e n t 2000 24000 16000 9000 16000 9000 25000 H a j n t 9500 25000 N a je F o lk s c a jt u n g 10000 15000 10000 15000 10000 15000 25000 — U n s e r E x p r. 9000 10000 10000 9000 10000 9000 16000 — D i J u d is z e Tag. 3000 15000 3000 12000 3000 12000 15000 — H a jn ti g e N a je s 35000 — — __ — — — — W a r s z a w e r R a d io 20000 5000 15000 10000 15000 10000 25000 — J u d is z K u r. 12000 — 12000 — 12000 — — C w a j B a jto s — — 5600 5000 3600 5000 — — D a s W o rt
1932
30 VI i v i n 31 V III 15 IX 30 IX, 15 X 31 X 15 XI 30 XI
Warsz. Prow . W arszaw a
__ _ _ _ _ _ _ _ — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — ,— — — — — — — — — — — — — — — — - — — — — — — — — — --- — — — — — — — — — --- — — — — — — — — — --- — — — — — — — — — --- — — — — — — — — — --- — — — — — ■ — — — — --- — — — — — — — — — — — — — — _ — — — — — — — — _ _ — — — — — — 3500 — , 3500 3400 2800 27.50 3000 3000 2000 2500 24000 — 32000 25000 25000 36000 25000 25000 22000 22000 39000 — 30000 25000 26000 34000 26000 26000 25500 25500 15000 _ 25000 25000 20000 20000 20000 20000 20000 20000 11000 — 19000 14000 14000 17000 14000 14000 16100 14000 12000 _ 15000 15000 ._. _ 13000 13000 13000 13000 30000 — 25000 20000 18000 25000 18000 20000 20000 20000 25000 — 25000 25000 25000 2500© 25000 25000 25000 25000 12000 — 14000 14000 12000 13000 12000 12000 12000 12000 3000 — 8600 8600 .—. _ — — _ _
K u r . w a rsz . 42000 42000 42000 42000 42000 42000 42000 K u r . w a rs z . w y d . w iecz. 42000 42000 42000 42000 42000 42000 — K u r. por. 12000 17250 21500 21500 21500 21500 27000 K u r. poi. 5100 5100 5300 5200 5600 6500 9500 G az. w a r s z .1 27582 23899 17800 16162 17397 17254 17351 Rzeczp. — — — — — — — R o b o tn ik 12000 12000 24000 24000 24000 24000 24000 E x p r. p o r. 14550 11950 11835 11375 11495 11595 27345 N asz P rz. 21200 21200 21200 21200 20800 21000 13200 P o l. zb ró j. 15000 15000 15000 15000 15000 15000 15000 U n ia — — — — — — .— P o l a k - K a t o li k — — — — — — — G az. poi. 15000 15000 30000 30000 30000 30000 30000 G o n iec poi. — — — — — — — P o ls k a — — — — — — — O s ta t n ie W iad. 60000 60000 60000 60000 60000 60000 60000 D zień D o b ry 40270 38115 38515 38550 64930 31565 73500 G az. p o i.3 zach. W iecz. w a rsz . 49000 52000 52000 52000 59000 65000 63050 A B C 12500 12500 12500 12500 12500 12500 12500 A je n c ja w sch. — — — — _ _ _ G az. h a n d . 5100 5000 4800 4800 4800 4800 4800 E x p r. to m . 500 480 490 480 500 500 ._ R e k o rd p o r. — _ — _ _ _ _ W a lk a 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 K u r. czerw .2 Dziś D zień poi. — _. _ — _ _ _ D o b ry w ie c z ó r 45000 44000 44000 44000 60000 60000 56000 5 - ta R a n o 14000 14000 14000 14000 14500 14500 14500 N a sz G łos N o w e S łow o D z ie ń D o b ry 3 Z ie m i ra d . 1950 1650 1800 1720 1950 2000 N o w y C zas 6100 6100 6090 6045 7300 6900 11000 N a sz C zas E x p r. w a rsz . G ło s P o zn .3 — — — — ■ — — — K u r . codz. 61000 61000 71000 71000 71000 71000 61000 N o w a P ol. 1950 1190 1800 1890 1820 1820 1270 N o w in y codz. 21500 21500 21500 21500 20000 20000 20000 G łos W iln a 3 P is m o codz. G łos S toi. T e le g r a m N o w in y r a d .3 — — 600 600 — — ■ — N o w in y b ia ł.3 — — 400 400 — — —
1933 30 I V 115 V
,
co o < 1 VI 18 VI 115 VII 31 VII 1 15 VIII 30 VIE Warszawa 420 0 0 42000 42000 420 0 0 42000 42000 42 000 42 000 420 00 — 42000 42000 — — — — 4 2 000 420 0 0 21 500 215 0 0 21500 30500 30600 215 0 0 21 500 215 0 0 215 0 0 650 0 6500 6500 6500 6500 6500 5600 6000 6000 16 949 16436 22369 17198 2 5 508 17710 205 4 3 19900 222 4 5 — — — — — — — . — — 24 000 24000 2 40 0 0 24000 24000 24000 240 0 0 240 0 0 240 0 0 11 640 12650 12600 12700 12300 12000 12300 12000 12000 19200 19800 18900 20000 26300 25500 207 5 0 20300 2 0 000 15000 15000 15000 15000 14400 14500 14000 14 000 14000 _ _ _ __
Z
_ _ _ _ 30 000 30000 30000 30000 30000 30000 30000 30000 30 000 — — — — — — — — — — — — — _ — — — — 6 0 000 65000 65000 650 0 0 65000 56000 56 000 66 000 66000 47 600 408 0 0 40400 40400 61250 375 0 0 36 900 37000 39000 — _ _ __ — _ — ,_ 60000 60500 58000 5 8 000 850 0 0 — — 50000 50000 125 00 12500 12500 12500 13500 — — 12500 12500 — — —. — . — — ' — — — 48 00 4800 4800 4800 4800 — — 4000 40 0 0 — 500 500 — — 300 300 320 320 — — — — — — — — — 20 00 2000 2000 2000 2000 2000 2000 20 0 0 20 00 — — — — — — — — — — — — — — · — — — — — — — — . — . — — — — 58000 54000 5 4 000 54000 52000 — — 4 60 0 0 46 000 10000 14500 14500 14500 14500 14500 145 00 14500 145 00 — — — — — — — — — ._ 1700 1700 — _ 1500 1420 1450 1550 76 0 0 5410 5610 --- — — — 50 35 52 33 — — — - — — — — — — — — --- — — — — — — — .— - _ — — — — 6 1 0 0 0 61000 61000 6 10 0 0 61000 610 0 0 61000 610 0 0 6 1 000 1720 1660 1640 — — 1400 137 5 1500 1300 20 0 0 0 20000 20000 20000 200 0 0 — .— 20 000 2 0 000Data 1933 15 I 31 I 15 II 28 111 15 III 31 III 15 IV T y tu ł W arszaw a E x p r . w il.3 1900 1900 2600 2600 _ G az. b ia ł.8 —. — 540 540 — — — G łos w il.3 — — — — 1100 1600 — Co S ły c h a ć C zas G o n iec w a rs z . Dz. pop. J u t r o W a lk a L u d u Dz. lud. Dz. po r. M a ły Dz. N o w a P r a w d a N o w a Rzeczp. (Le) M e s sa g e r — P o lo n a is Z a S w o b o d u — — — — — — — M o łw a 2600 2400 2350 2350 2270 2300 2500 D e r M o m e n t 22000 22000 22000 22000 22000 29000 31000 H a j n t N a je 25000 25000 25000 25000 25000 32000 35000 F o lk s c a jtu n g 13000 13000 13000 13000 13000 13000 13000 U n s e r E x p r. D i J u d is z e 13000 13000 15000 14000 14000 18000 19000 Tag. 13000 13000 — — — — 13000 H a jn ti g e N ajes 30000 19500 20000 20000 18000 25000 28000 W a r s z a w e r R a d io 25000 25000 25000 25000 25000 30000 25000 J u d i s z e K u r. 12000 12000 12000 12000 12000 12000 12000 C w a j B a jto s — — — — — — — D as W o rt
1933
30 IV I 15 V 30 V I 1 VI 18 VI I 15 VII 31 VII I 15 V III 30 VIII W arszaw a — — — — — — — — — 2300 2300 2300 2300 2300 2200 2200 2200 2200 22000 22000 22000 31000 22000 — —. 22000 22000 25000 25000 25000 27000 25000 — — 25500 22500 13000 13000 13000 13000 13000 _ _ 13000 13000 19000 15000 15000 15000 15000 — — 15000 15000 13000 13000 13000 13000 13000 _ _ 13000 13000 18000 18000 18000 18000 18000 — — 18000 18000 25000 25000 25000 25000 25000 ' — — 25000 25000 12000 12000 12000 12000 12000 — _ _ _
