MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XLI, 2016
AGNIESZKA BRZESKA-PASEK
MATERIAŁY KRZEMIENNE Z NEOLITU I EPOKI BRĄZU ZE STANOWISKA 5, 5A, 5B W KRAKOWIE NOWEJ HUCIE-WYCIĄŻU (BADANIA W LATACH 1988-1997)
Abstract
Flint artefacts found during the excavations conducted at the site 5, 5A, 5B in Krakow-Nowa Huta- -Wyciąże is a collection of 620 specimens. The chipped flint inventory consists of artefacts dated from the early Neolithic to the Bronze Age. Basing on the previous knowledge of characteristic features of flint artefacts and the pottery co-occurring on the discussed site, it was connected to the Linear Band Pottery culture, the Wyciąże-Złotniki group, the Wyciąże group, the Baden culture and the Bronze Age. Detailed descriptions of flint artefacts, combined with the application of the dynamic analysis method allowed for reconstructing the complete manufacturing process, and thus for attributing flint artefacts to its individual stages, from obtaining the raw material to acquiring the final product (tools).
Key words: flints, Wyciąże, Neolithic, Linear Band Pottery culture, Wyciąże-Złotniki group, Wyciąże group, Baden culture, Bronze Age
1. Wstęp
Materiały krzemienne będące przedmiotem analiz prezentowanych w niniejszej pracy
1pocho- dzą ze wszystkich sezonów badań archeologicznych,
1
Niniejszy artykuł powstał na podstawie pracy magisterskiej wykonanej w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskie- go. Autorka pragnie złożyć gorące podziękowania za poświę- cony czas, cierpliwość, wyrozumiałość i nieocenioną pomoc Promotorowi, dr. hab. Markowi Nowakowi. Chciałaby także podziękować dr. hab Jackowi Górskiemu, Dyrektorowi Muzeum Archeologicznego w Krakowie, za zgodę na udostępnienie mate- riałów i dokumentacji. Kierownikowi Oddziału Muzeum Arche- ologicznego w Krakowie-Branicach, mgr. Januszowi Boberowi oraz mgr Justynie Rodak, jak również pozostałym pracownikom Oddziału należą się wyrazy wdzięczności za daleko idącą po- moc merytoryczną i organizacyjną w trakcie wszystkich etapów opracowania materiałów z Wyciąża. Osobne podziękowania za konsultacje w zakresie problematyki kultury badeńskiej i jej od- działywań autorka składa mgr. Albertowi Zastawnemu oraz, za pomoc teoretyczną i praktyczną w analizach zabytków krzemien- nych, prof. dr. hab. Pawłowi Valde-Nowakowi, dr. hab. Krzyszto- fowi Sobczykowi, mgr. Mirosławowi Zającowi i mgr. Damianowi Stefańskiemu.
przeprowadzonych przez Muzeum Archeologiczne w Krakowie w latach osiemdziesiątych i dziewięć- dziesiątych XX w. w Krakowie Nowej Hucie-Wyciążu (ryc. 1, 2) na stanowisku nr 5 (badanym w latach 1988 i 1990), 5A (1991, 1997 r.) oraz 5B (1994, 1995, 1996 r.). Omawiany inwentarz liczy 620 zabyt- ków krzemiennych. Prawie połowa z nich (302 szt.) pochodziła z 66 obiektów z materiałami o zróżnico- wanej chronologii (tab. 1). Pozostała część (318 szt.) została odkryta w warstwach zalegających poza jama- mi antropogenicznymi (tab. 2).
W prezentowanym opracowaniu dokonano pró- by przyporządkowania materiałów krzemiennych do poszczególnych kultur lub okresów. Oczywiście, nie w każdym przypadku było to możliwe. W niektórych, w procedurze tej, oprócz cech „krzemieniarskich”
uznawanych za charakterystyczne z perspektywy kul-
turowo-chronologicznej, wykorzystano klasyfikację
kulturową ceramiki zalegającej razem z zabytkami
krzemiennymi. Należy podkreślić, że klasyfikacja ta
opiera się zasadniczo na oznaczeniach dokonanych
w trakcie badań wykopaliskowych i jest tożsama
z informacjami znajdującymi się w dziennikach polowych. Wyjątkiem są relikty osadnictwa zwią- zane z horyzontem wpływów kręgu badeńskiego – szczegółowe opracowanie materiału ceramicznego i obiektów nieruchomych zostało wykonane przez J. Bobera (1998). Należy w tym miejscu nadmienić, że w dostępnej dokumentacji (dzienniki polowe) nie pojawiały się informacje o kulturowym przyporząd- kowaniu obiektów. Spośród nich tylko 12 zostało po- wiązanych przez Bobera z kulturą badeńską (sensu largo), co znalazło odzwierciedlenie we wspomnianej już publikacji.
W wyniku czynności analitycznych część zabyt- ków krzemiennych powiązano z: kulturą ceramiki wstęgowej rytej, cyklem lendzielsko-polgarskim, ho- ryzontem przedbadeńskim, badeńskim oraz z epo- ką brązu. Najliczniejsze są te związane z kulturą badeńską.
W pracy posłużono się, wymiennie z pełnymi nazwami, następującymi skrótami: KCWR – kultura ceramiki wstęgowej rytej, CL-P – cykl lendzielsko- -polgarski, GW-Z – grupa Wyciąże-Złotniki, GW – grupa Wyciąże (Wyciąże-Książnice), KPL – kultura pucharów lejkowatych, KB – kultura badeńska.
2. Historia i stan badań
Pierwsze odkrycia poświadczające istnienie strefy sepulkralnej, a jak się później okazało rów- nież wielokulturowej strefy osadniczej, w miejsco- wości Wyciąże były związane z intensywnymi praca- mi ziemnymi przy budowie w latach pięćdziesiątych XX w. Kombinatu Hutniczego im. Lenina, obecnie – ArcelorMittal. Impulsem do rozpoczęcia prac wy- kopaliskowych było odkrycie pojedynczych grobów szkieletowych na obszarze budowy linii kolejowej.
Badania rozpoczęto w roku 1950 pod kierunkiem S. Buratyńskiego oraz K. Bielenina. W trakcie wyko- palisk trwających do 1953 r. odsłonięto 467 obiek- tów (Kozłowski 1968; Bober 1998). Najstarsze osadnictwo na stanowisku związane jest z ludnoś- cią kultury ceramiki wstęgowej rytej (47 obiektów – Kozłowski, 1968, 14, 67). Kolejną fazę osadniczą należy powiązać z cyklem lendzielsko-polgarskim.
Na stanowisku odkryto również 10 obiektów gru- py Wyciąże (Kozłowski 1971b) oraz bardzo liczne materiały kultury badeńskiej (rozpoznane wówczas w 35 obiektach). Zarejestrowano także nieliczne materiały kultury ceramiki sznurowej (Kozłowski 1968, 14) oraz rozproszone na całej powierzchni stanowiska materiały z epoki brązu, które są po- zostałością osadnictwa kultury trzcinieckiej i łuży- ckiej (te ostatnie są znacznie liczniejsze - Cabalska 1983, 9).
Na stanowisku, obok obiektów o charakterze osadowym, odkryto także obiekty grobowe, należące do przedstawicieli zarówno kultur neolitycznych, jak
i kultury łużyckiej (Kozłowski 1968, 1971c; Cabalska 1983; Rydzewski 1996). Było to 12 grobów grupy Wyciąże-Złotniki, które zaliczone zostały do jednej
„strefy cmentarnej” oraz pojedynczy pochówek znaj- dujący się poza jej zasięgiem (Kozłowski 1968, 78;
1971c). Na stanowisku odkryto też 7 grobów (w tym jeden podwójny) związanych z kulturą łużycką (Ca- balska 1983; Rydzewski 1996, 437; Bober 2002).
Należy wspomnieć, że jeden z nich (Bober 2002, 8), został wstępnie przypisany kulturze badeńskiej, ze względu na obecność w wypełnisku materiałów ceramicznych, charakterystycznych dla tej kultury (Kozłowski 1968, 59; 1971a, 39-40). Znaleziska gro- bowe kultury łużyckiej są rozproszone na całej zba- danej powierzchni. Nie tworzą one cmentarzyska ani jego części. Z uwagi na duże rozmiary osady kultury łużyckiej i długi czas jej zasiedlenia sądzić można, że związane z nią cmentarzysko musiało zostać założo- ne w większej odległości, na niezidentyfikowanym dotąd obszarze (Rydzewski 1996, 446).
Kolejny etap badań wykopaliskowych na sta- nowisku rozpoczęto w roku 1988. Prowadzone one były początkowo przez J. Rydzewskiego, a następnie przez M. Kaczanowską. Sondażowo badano przede wszystkim teren po zachodniej stronie linii kolejowej.
W 1991 r. wznowiono badania także i we wschodniej części stanowiska (5A), gdzie odsłonięto neolityczną jamę, ziemiankę z okresu lateńskiego oraz piec śred- niowieczny (Bober, Kubica 1997).
Podczas prac w roku 1996, pod kierunkiem J. Bobera i E. Kubicy, które objęły swym zasięgiem północno-zachodni fragment stanowiska (5B), odsło- nięto 21 obiektów, z których 5 powiązano z okresem lateńskim, po 3 – z okresem wpływów rzymskich i z wczesnym średniowieczem, zaś po 2 – z neolitem i kulturą łużycką (Bober, Kubica 1997). W 1997 r., pod kierunkiem J. Górskiego, przeprowadzono bada- nia we wschodniej części stanowiska, pomiędzy ob- szarem badanym w roku 1991 a południowo-wschod- nią częścią stanowiska, określoną uprzednio jako 5A.
Prace te dostarczyły jedynie materiałów z warstwy kulturowej, poza jednym wkopem współczesnym.
Zidentyfikowano m.in. zabytki krzemienne oraz
ceramikę kultury ceramiki wstęgowej rytej, cyklu
lendzielsko-polgarskiego, kultury pucharów lejkowa-
tych, kultury mierzanowickiej, kultury łużyckiej i gru-
py tynieckiej. Interesująco przedstawiają się wyniki
przeprowadzonych wówczas badań geologicznych,
które wykazały, że „wyciąski” cypel terasy Wisły
w pradziejach obejmował swym zasięgiem mniejszą
od dzisiejszej powierzchnię, a proces zasypywania
doliny miał swe początki we wczesnym neolicie. Moż-
na więc sądzić, że zasięg stanowiska był w pradzie-
jach (a zwłaszcza w neolicie) o wiele mniejszy niż
mogłyby na to wskazywać artefakty znajdowane na
powierzchni oraz pochodzące z badanych odcinków,
spoza obiektów antropogenicznych (Górski 1997).
3. Położenie i geomorfologia stanowiska
Według informacji zawartych w sprawozda- niach z badań wykopaliskowych (Górski 1997) po- wierzchnia stanowiska wynosi 23 ha, z czego 8 ha ma się znajdować na cyplu lessowej, lewobrzeżnej terasy Wisły (ryc. 1). Pozostała część stanowiska przylega bezpośrednio do tego cypla od północy, czyli usytuowana jest już w obrębie właściwej terasy nadzalewowej. Teren ten, pod względem fizyczno- -geograficznym, znajduje się na pograniczu dwóch mezoregionów (Mileska 1983, 451): Niziny Nadwi- ślańskiej (zachodniej części) i Płaskowyżu Proszowi- ckiego (ryc. 3) (www.geoportal.pgi.gov.pl). Obszar stanowiska w obrębie cypla pokryty jest glebami wy- tworzonymi na podłożu lessowym. Natomiast otacza- jąca cypel partia Niziny Nadwiślańskiej charaktery- zuje się występowaniem czwartorzędowych piasków, żwirów, torfów, namułów oraz mad rzecznych (www.
geoportal.pgi.gov.pl).
4. Metodologia opracowania materiałów
W analizie inwentarza zastosowano formularze (osobne dla form rdzeniowych), które zawierały sze- reg zmiennych ze stanami charakterystycznymi dla zabytków krzemiennych. Umożliwiły one opis właści- wości metrycznych, morfologicznych, surowcowych oraz technologicznych; uwzględniono, rzecz jasna, także tradycyjne oznaczenia typologiczne, głównie w przypadku narzędzi.
W identyfikacji surowca zastosowano kryteria wynikające z klasyfikacji krzemienia jurajskiego M. Kaczanowskiej, J. K. Kozłowskiego (1976) wraz z M. Pawlikowskim (Kaczanowska et al. 1979).
W analizach surowcowych wykorzystano także obserwacje J. Kopacza i A. Pelisiaka (1986; 1988;
1989; 1990; 1992), B. Balcera (1975; 1983), B. Gin- tera i J. K. Kozłowskiego (1990) oraz R. Schilda (1971). Wyróżniono następujące odmiany surowców:
krzemień bałtycki, krzemień czekoladowy, krzemień czekoladowy jasny, krzemień jurajski G, krzemień jurajski mleczny, krzemień jurajski podkrakowski, krzemień jurajski wielkowiejski, krzemień kredowy, krzemień świeciechowski, krzemień wołyński, kwar- cyt, obsydian. Wszystkie okazy, które nie posiadają dodatkowego oznaczenia surowcowego w części ana- litycznej (por. niżej), były wykonane z krzemienia jurajskiego podkrakowskiego.
Dokonano ponadto próby odtworzenia łańcu- cha operacyjnego wytwórczości krzemieniarskiej na stanowisku. Posłużono się w tym celu dynamiczną analizą technologiczną. Jak wiadomo, koncepcja ta ma na celu możliwie pełną rekonstrukcję wszystkich procedur technicznych i technologicznych danego ze- społu (Wendorf, Schild 1974, 56). Bazując na założe- niach i spostrzeżeniach S. Krukowskiego, pod koniec
lat sześćdziesiątych XX w., sformułował ją i zasto- sował do analizy form przygotowawczych i rdze- niowych cyklu mazowszańskiego R. Schild (1969).
W tego rodzaju klasyfikacji wyróżnia się poszczegól- ne kategorie opisowe dotyczące surowca, wymiarów metrycznych i morfologii, a następnie przedstawia się je za pomocą metod statystycznych. Podstawą jest jednak hierarchiczna klasyfikacja artefaktów kamien- nych, według kolejności wytwarzania, uporządkowa- na w kolejne sekwencje, od pozyskania surowca aż do produktów finalnych, porzuconych na danym sta- nowisku (zob. też Burdukiewicz 2012, 460). Metoda analizy dynamicznej została zmodyfikowana (przede wszystkim skondensowana) i dostosowana do spe- cyfiki opisywanych materiałów. W definiowaniu po- szczególnych grup i w klasyfikacji zabytków oparto się na kryteriach, zastosowanych dla charakterystyki materiałów neolitycznych przez B. Gintera i J. K. Ko- złowskiego (1990) oraz B. Balcera (1983). Poniżej przedstawiono, wydzielone ostatecznie, podstawo- we grupy obrazujące określone etapy wytwórczości.
Wykaz zawiera jedynie te kategorie, które realnie wy- stępowały w inwentarzu (w obrębie poszczególnych grup, związanych z etapem procesu eksploatacji).
1. Pozostałości produkcyjne z wczesnej fazy eks- ploatacji lub z zabiegów naprawczych: łuszczki, łuski, odłupki i wióro-odłupki z poprzecznymi lub wielokie- runkowymi negatywami, odłupki z naprawy odłupni, odłupki z naprawy pięciska, odłupki z powierzchnią naturalną lub korową powyżej 50%, odnawiaki, pod- tępce, świeżaki, wierzchniki, wióro-odłupki z napra- wy pięciska, wióry z zaprawy lub naprawy, zatępce pierwotne, zatępce wtórne.
2. Rdzenie: odłupkowe jednopiętowe, odłupko- we dwupiętowe, odłupkowe wielopiętowe, wiórowe jednopiętowe, wiórowe dwupiętowe, wiórowe wie- lopiętowe, wiórowo-odłupkowe jednopiętowe, wió- rowo-odłupkowe dwupiętowe, wiórowo-odłupkowe wielopiętowe, łuszcznie dwubiegunowe dwustronne, łuszcznie dwubiegunowe jednostronne, łuszcznie wielobiegunowe dwustronne.
3. Półsurowiec: odłupki, wióro-odłupki, wióry po- chodzące z eksploatacji rdzeni jednopiętowych, wió- ry pochodzące z eksploatacji rdzeni dwupiętowych.
4. Okazy nieokreślone: nieokreślone odłupki, nieokreślone wióry (pojęcia „nieokreślone odłupki”
i „nieokreślone wióry” stosowano wtedy, gdy stan zachowania nie pozwalał na opis strony górnej), od- padki, okruchy, okazy nieokreślone (pozostałe).
5. Narzędzia i odpadki charakterystyczne dla
ich produkcji: „odłupki retuszowane”, „wióry retu-
szowane” (te dwie kategorie odnoszą się do sytuacji,
w których nie można być pewnym intencjonalności
retuszu), drapacze, groty, krzesaki, narzędzia kombi-
nowane, narzędzia wnękowe, narzędzia zębate, od-
łupki retuszowane, półtylczaki, przekłuwacze, rylce,
rylczaki, siekiery czworościenne, siekiery trójścienne,
tłuczki krzemienne, tylczaki, wiertniki, wióro-odłupki retuszowane, wiórowce, wióry retuszowane, zbrojni- ki, zgrzebła.
5. Technologia, typologia i klasyfikacja kulturowo-chronologiczna
Materiały ceramiczne ze stanowiska w Wyciążu są związane z osadnictwem od wczesnego neolitu do okresu średniowiecza. Jak już wspomniano, za wyjąt- kiem obiektów osadowych KB, zapewne z uwagi na fakt przemieszania zabytków w wypełniskach jam, nie została dotąd dokonana ich identyfikacja kultu- rowa. Co za tym idzie, rozwarstwienia kulturowo- -chronologicznego materiału krzemiennego dokona- no w oparciu o cechy uważane za charakterystyczne dla poszczególnych kultur i epok oraz o odnotowa- ną obecność ceramiki zaklasyfikowanej do danego okresu czy kultury, zalegającej w pobliżu zabytków krzemiennych.
5.1 Kultura ceramiki wstęgowej rytej
Materiały krzemienne prawdopodobnie związa- ne z KCWR zostały wyróżnione na podstawie cech charakteryzujących krzemieniarstwo wczesnoneli- tyczne, takich jak: niewielkie rozmiary półsurowca wiórowego (do 5 cm długości [dalej: dł.] i 1,5 cm szerokości [dalej: szer.]), najczęściej o nieregularnie (nierównolegle) przebiegających krawędziach bocz- nych, rdzenie o szerokich odłupniach i negatywach stanowiących pozostałość po pozyskiwaniu półsu- rowca o ww. cechach. Należy ponadto zauważyć, iż w dokumentacji polowej brakuje oznaczeń ceramiki ze starszego etapu CL-P. Jest to kolejny argument przemawiający za związkiem części materiałów krzemiennych z KCWR. Musimy jednak pamiętać, że wspomniane oznaczenia ceramiki mają charakter roboczy. Co za tym idzie, z uwagi na podobieństwa krzemieniarstwia ugrupowań wczesnoneolitycznych, nie można wykluczyć ewentualności, że część za- bytków krzemiennych przypisanych KCWR może jednak pochodzić ze starszego stadium osadnictwa CL-P, niezidentyfikowanego ceramicznie.
Krzemienne zabytki powiązane z KCWR odkry- to w obiektach: 36 (1990, 267/B) i 25 (1996; 134/C, D) oraz w obrębie arów: 7/D (z rowów wzdłuż ścian E i S), 130/D, 135/D, 565/B. Obiekty te znajdowały się w zachodniej części stanowiska. Koncentrację za- bytków krzemiennych powiązanych z KCWR stwier- dzono w północno-zachodniej części stanowiska 5B.
Wśród nich liczną – w stosunku do pozostałych form – grupę stanowiły rdzenie. Były to: rdzeń dwupiętowy szerokoodłupniowy (tabl. II:4) – wspólnoodłupniowy (z najdłuższym negatywem wynoszącym 42 mm), rdzeń szerokoodłupniowy (tabl. II:2) o ok. 3 cm wy- sokości, rdzeń podłódkowaty (z zaprawioną piętą), regularny rdzeń podstożkowaty (z odłupnią zakoloną
w ¾ obwodu, służącą do uzyskiwania niewielkich wiórów, o szerokości ok. 1 cm), rdzeń podłódkowa- ty (służący do uzyskiwania półsurowca wiórkowego o szerokości rzędu 7-10 mm), 5 fragmentów wiórów (o dł. do 34 mm i szer. do 12 mm, pozyskanych z rdze- ni jednopiętowych wiórowych), 2 fragmenty wiórów (o śr. dł. 27 i szer. 15 mm), drapacz krępy z łukowatym drapiskiem (tabl. II:3) - wykonany na nieregularnym krótkim wiórze pochodzącym z zaprawy wstępnej;
podobne masywne formy znane są z innych stanowisk KCWR; najliczniejsze są drapacze, zwłaszcza krótkie i krępe), półtylczak zdwojony skośny (tabl. I:3), półtyl- czak zdwojony trapezowato, wiór retuszowany (tabl.
III:4) oraz przekłuwacz (wykonany na odłupku degro- sisażowym z krzemienia jasnego czekoladowego).
Jak już zasygnalizowano, wymiary półsurowca oraz narzędzi nie przekraczały 1,5 cm szer. i 5 cm dł.
Zazwyczaj narzędzia były wykonane na nieregular- nych wiórkach. To samo tyczy się negatywów wióro- wych, widocznych na rdzeniach zaklasyfikowanych do wczesnego neolitu. Rdzenie zaliczone do KCWR są szerokoodłupniowe, a na ich odłupniach widoczne są negatywy po niezbyt regularnych wiórach, o nie- wielkich rozmiarach. Były wśród nich okazy podłód- kowate (2 egz.) oraz podstożkowate (1 egz.). Niemal wszystkie to okazy jednopiętowe. Jeden okaz to rdzeń dwupiętowy, który powstał przez zmianę orientacji (jw. tabl. II:4). Takie formy, choć nieliczne, także są znane ze stanowisk KCWR (Balcer 1983, 62). Poza jednym okazem (przekłuwacz z krzemienia czeko- ladowego jasnego) wszystkie zabytki (16 egz.) były wykonane z krzemienia jurajskiego.
Materiały KCWR reprezentują najstarszy ho- ryzont osadnictwa na stanowisku wyciąskim. Dane metryczne, a także formy ww. zabytków nawiązują do krzemieniarstwa znanego ze stanowisk KCWR z obszaru Małopolski Zachodniej. Inwentarze krze- mienne analizowanej kultury na terenie Małopolski charakteryzują się jednolitością stylistyczno-formal- ną w całym okresie jej trwania (Wojciechowski 1989;
Balcer 1989). Fakt ten usprawiedliwia całościowe traktowanie zabytków krzemiennych KCWR z oma- wianego stanowiska (17 egz.). Większość z nich (5 rdzeni oraz 7 wiórów) stanowiła pozostałość po procesie produkcji, którego finalnym produktem były narzędzia (5 egz.). Inwentarz narzędziowy obejmo- wał: półtylczaki (2 egz.), drapacz oraz przekłuwacz.
Wszystkie były wykonane na wiórach. Podobne okazy
znane są także z innych stanowisk krakowskich: Kra-
ków-Olszanica (Milisauskas 1986), Kraków-Mogiła
62 (Balcer 1983). Zarówno drapacze, półtylczaki, jak
i wióry retuszowane stanowiły najliczniejsze grupy
narzędziowe w osadach KCWR. Analiza surowcowa
tych zabytków krzemiennych wskazuje, że wytwór-
czość krzemieniarska ludności KCWR, zamieszku-
jącej obszar stanowiska wyciąskiego, bazowała na
krzemieniu jurajskim podkrakowskim.
5.2 Grupa Wyciąże-Złotniki
Materiały krzemienne prawdopodobnie zwią- zane z późnym CL-P odkryto w obiektach: 1 (1988, 520/C), 20 (1988, 443/C), 29 (1988, 418/C), 41 (1990, 143/B), 42 (1990, 142/A, B), 2a,b (1994, 7/A), 19 (1996, 135/D), 20 (1996, 134/D, 135/C), 25 (1996, 134/C,D), 27 (1996, 129/C, D) oraz w ob- rębie arów 6/B, 7/D i 135/C. Do tej grupy zabytków zaliczono: bryłkowaty, wielościenny rdzeń ze zmie- nioną orientacją (tabl. I:1), 8 wiórów z krzemienia ju- rajskiego (tabl. I:2) – najczęściej o szer. 27 mm, wiór z krzemienia czekoladowego (szer. 27 mm; ze ślada- mi użytkowania i uformowaną piętką), wiór retuszo- wany, grot obsydianowy (tabl. I:8), rylec zdwojony węgłowy boczny z łuskowiskami o charakterze wnęk (tabl. I:4), rylec węgłowy zdwojony z odbiciami ryl- cowymi wykonanymi od strony piętkowo-sęczkowej (lub pozostałość procesu łuszczenia) (tabl. III:3), 3 rylce węgłowe (tabl. I:5), rylec (być może klino- waty, z obłamanym wierzchołkiem), smukły drapacz (tabl. I:6), narzędzie kombinowane (tabl. I:7 – dra- pacz wykonany prawdopodobnie na wiórowcu z retu- szem wnękowym) oraz wiór retuszowany na zatępcu pierwotnym dwustronnym (tabl. II:1).
Zabytki te zostały zakwalifikowane do horyzon- tu późnego CL-P na podstawie charakterystycznych cech krzemieniarstwa środkowoneolitycznego, wy- stępowania w pobliżu zabytków krzemiennych cera- miki typowej dla CL-P oraz wiedzy o rozpoznanych już obiektach wiązanych z wczesnym horyzontem oddziaływań KB oraz jej klasyczną fazą. Podstawo- wymi kryteriami były wymiary i stopień regularności półsurowca. Były to okazy medio- i makrolityczne wg nomenklatury B. Balcera (1983). Zaliczono do nich regularne lub bardzo regularne wióry (półsurowiec) oraz narzędzia, które na nich wykonano, o szer. 2-3 cm. Analogicznie, takie same cechy wiórów musiały być widoczne na rdzeniach (w postaci negatywów na odłupniach), z których je eksploatowano. Strony dolne wiórów wskazują w większości przypadków na pozyskiwanie półsurowca za pomocą techniki z użyciem pośrednika. Kilka okazów miało obłama- ne wierzchołki, co świadczy o wykonywaniu korekt nieregularnych lub uszkodzonych partii wiórów.
Okazy zaliczone do tego horyzontu osadniczego to wióry uzyskane z rdzeni jednopiętowych. Posiadały one wymiary zbliżone do zabytków z innych zna- nych inwentarzy CL-P (Iwanowice, Sąspów - Lech 1971; 1972; 1976; 2001; 2011). Negatywy na niektó- rych okazach świadczą także o eksploatacji rdzeni odłupkowych ze zmienioną orientacją oraz rdzeni dwupiętowych wiórowo-odłupkowych. Zarówno ww.
formy rdzeni, zatępce, a także drapacze, a przede wszystkim rylce, były formami powszechnie wystę- pującymi w młodszym okresie CL-P. Szczególnie liczne są rylce węgłowe boczne. Bardzo często spotykane są okazy zdwojone, posiadające części
pracujące na przeciwległych krawędziach (Balcer 1983). Grot obsydiowany stanowi najprawdopo- dobniej import ze środowiska bodrogkereszturskiej (Kaczanowska 1980).
Cały inwentarz zaliczony do GW-Z liczy 21 zabytków. Niemal wszystkie (19 egz.), poza wiórem (z krzemienia czekoladowego) i grotem obsydiano- wym, zostały wykonane z surowca jurajskiego pod- krakowskiego. Prawie połowę inwentarza (10 egz.) stanowią pozostałości produkcyjne, w tym 1 rdzeń.
Pozostałe 11 okazów to narzędzia. Taka sytuacja teo- retycznie wskazuje na istnienie osady użytkowników, którzy przynosili lub uzyskiwali doborowy półsuro- wiec (i narzędzia?) z zewnątrz. Niewykluczone jed- nak, że tego rodzaju relacja ilościowa wynika z faktu, że duża liczba rdzeni, ze względu na szczątkowy stan zachowania, nie mogła zostać przyporządkowana do omawianej jednostki kulturowej. Co gorsza, z uwagi na niewielkie negatywy na odłupniach, będące po- zostałością po późnym stadium eksploatacji, nie zo- stała ona powiązana z żadną kulturą lub była mylnie zaklasyfikowana, np. do krzemieniarstwa wczesno- neolitycznego (Nowak 2015, 155).
5.3 Zabytki środkowoneolityczne
Pojęcie „środkowy neolit” zasadniczo odno- sić należy na stanowisku Wyciąże 5 alternatywnie do osadnictwa późnego ugrupowania CL-P (grupy Wyciąże-Złotniki) lub horyzontu zjawisk przedba- deńskich (łączonych z tzw. grupą Wyciąże) lub też do horyzontu właściwej KB (Zesławice-Pleszów).
Okazy, które generalnie posiadały cechy środkowo- neolityczne, ale zostały znalezione bez kontekstu ceramicznego, nie posiadają cech umożliwiających bardziej szczegółowe rozróżnienie i przyporządkowa- nie do ww. jednostek kulturowych. Materiały takie odkryto w obrębie arów: 118/C, 129/C i 142/B. Były to: wiór z krzemienia jurajskiego, wiór z krzemienia czekoladowego, wiór retuszowany, zatępiec pierwot- ny dwustronny (tabl. IV:1), rylec jedynak (tabl. IV:2) oraz przekłuwacz (pazur) z obsydianu (tabl. III:5).
Być może ostatni z ww. można z pewnym prawdopo- dobieństwem łaczyć z GW-Z. Wióry te są regularne, pozyskane za pomocą techniki z użyciem pośredni- ka; posiadają szer. 2-2,6 cm.
5.4 Horyzont zachodniomałopolskich zjawisk przedbadeńskich
W zachodniej Małopolsce wydzielana jest jed-
nostka archeologiczna, zwana grupą Wyciąże (God-
łowska 1976; 1979, 305) lub grupą Wyciąże-Książnice
(Kozłowski 1971a; zob. też: Burchard, Eker 1964),
w której widoczne mają być elementy późnego CL-P
i elementy KB. Grupa ta, wg A. Zastawnego (2015a),
miała się rozwijać ok. 3500-3100 BC. Z obszaru Wy-
żyny Krakowsko-Częstochowskiej znane są również
pojedyncze zabytki kultury/fazy Boleráz. Sugeruje się,
że mogą one być pozostałością grup penetrujących obszary na północ od właściwej KB w celu pozyskania surowca krzemiennego (Kozłowski 1971b, 55; Zastaw- ny 2009, 48). Silne oddziaływania wczesnobadeńskie (Boleráz) dostrzegalne są także w środowisku kultury pucharów lejkowatych. Uwidacznia się to szczególnie w postaci tzw. zespołów pucharowo-badeńskich (Kruk et al. 1996; Zastawny 1999; 2006; 2015a).
Należy w tym miejscu nadmienić, że ze stano- wiska będącego tematem niniejszej pracy, z obiektu zaliczonego do GW (nr 50), uzyskano datę radio- węglową: 4542±43 BP (UtC-13263); 3370-3100 BC/95,4% (Furholt, Machnik 2006; Zastawny 2009;
2015a). Druga znana data ze stanowiska wyciąskie- go, którą prawdopodobnie również można łączyć z ww. ugrupowaniem, pochodzi z obiektu 12/13; ma ona wartość 4555±35 BP (Poz-46314); 3486-3101 BC/95,4% (Zastawny 2015a). Na uwagę zasługuje fakt, że GW nie przekształciła się, zdaniem A. Za- stawnego (1999; 2015a), w ugrupowanie o wykry- stalizowanych cechach KB i zanikła w początku jej okresu klasycznego.
Według J. Bobera (1998, 17) do pierwszej fazy (wczesnopromienistej) należy zaliczyć obiekty 15 (466/
D) i 50 (142/A i B; 143/A). Znajdowały się one w północno-zachodniej (ob. 50) oraz południowo- -zachodniej (ob. 15) części stanowiska oznaczonego numerem 5. Pozostałe obiekty GW (odkryte podczas badań w latach 1950-1953) koncentrowały się w pół- nocnej części stanowiska 5 i zostały zinterpretowane jako osada złożona z kilkunastu ziemianek półkoliście ułożonych (Kozłowski 1971c, 30-31). Wraz z obiek- tem 50 tworzą one prawdopodobnie część zamknięte- go układu przestrzennego o owalnym zarysie. Obiekt 50 był najstarszym wśród obiektów ze stanowiska Wyciąże 5, w którym odkryto ceramikę z widocznymi komponentami badeńskimi, gdzie poza znaleziskami związanymi z ww. kulturą, znajdowała się także ce- ramika charakterystyczna dla GW-Z (Bober 1998).
W obiektach 15 i 50, a także prawdopodobnie w obrę- bie arów: 118/A, 134/ D oraz 565/B znaleziono m.in.
materiały krzemienne związane z horyzontem przed- badeńskim. Zabytki te zostały sklasyfikowane w ten sposób z racji współwystępowania z ceramiką GW oraz wyróżnione w oparciu o cechy typologiczno- -technologiczne, m.in. dzięki analogiom do okazów, pochodzących z badań w latach 1950-1952, zakwa- lifikowanych przez J. K. Kozłowskiego do inwenta- rzy obiektów GW (1968, 43-44; 1971b). Wszystkie zabytki pochodzące z dwóch ww. obiektów powią- zano z GW. Pozostałe okazy (pochodzące z arów) wykazywały cechy pozwalające na zakwalifikowanie ich z pewnym prawdopodobieństwem do fazy przed- badeńskiej na stanowisku Wyciąże 5. Były to okazy z krzemienia jurajskiego G (np. wiórowce posiada- jące makro-retusz [tabl. VI:1, 3], częściowo zacho- dzący na powierzchnię okazu: półstromy lub płaski,
tworzący nieraz nieregularne zębate krawędzie, wyka- zujący z uwagi na retusz więcej podobieństw do krze- mieniarstwa KPL), a także wiórowiec z krzemienia wołyńskiego oraz rdzeń z krzemienia świeciechow- skiego. Ostatecznie do GW zaliczono: 1 odłupek i 1 wiór z krzemienia jurajskiego G, 3 odłupki, 2 wióry, 2 wióro-odłupki (w tym 1 z obsydianu), łuszczeń dwubiegunowy jednostronny z krzemienia jurajskie- go G pochodzący z siekiery gładzonej (tabl. V:2),
„odłupek retuszowany” z siekiery gładzonej, drapacz wiórowy z prostkowym drapiskiem, gładzona siekier- ka trójścienna z krzemienia jurajskiego G (tabl. V:1), narzędzie zębate na odłupku, półtylczak z krzemie- nia czekoladowego jasnego (tabl. V:3), trapezowato zdwojony półtylczak z krzemienia jurajskiego G (tabl.
V:4), zdwojony romboidalnie półtylczak z krzemienia jurajskiego G (tabl. V:5), narzędzie kombinowane z krzemienia jurajskiego G (półtylczak + wiór retu- szowany), wiórowiec (+ przekłuwacz?) z krzemienia jurajskiego G (tabl. VI:2), fragment wiórowca (ze śladami wyświecenia?) (tabl. VI:1), fragment wiórow- ca z krzemienia wołyńskiego (tabl. VI:3) i rylec na zatępcu wtórnym, jednostronnym. Prawdopodobnie, do omawianego horyzontu należy zaliczyć, głównie z uwagi na surowiec, także fragment wiórowego rdze- nia jednopiętowego, z krzemienia świeciechowskiego.
Inwentarz liczył w sumie 24 zabytki krzemienne.
Niemal połowę inwentarza stanowiły narzędzia (11 egz.). Teoretycznie świadczy to o istnieniu osady użytkowników. Prawdopodobnie rdzenie eksploato- wano w pracowniach, z których półsurowiec przyno- szony był do osady.
Ułożenie negatywów na stronach górnych za- bytków świadczy o istnieniu rdzeni wiórowych jed- nopiętowych oraz wielopiętowych. Poza okazami wy- konanymi z surowca jurajskiego podkrakowskiego (5 narzędzi, 3 odłupki, 2 wióry, 1 wióro-odłupek), 1 od- łupek, 1 wiór, 5 narzędzi i 1 łuszczeń zostały wyko- nane z krzemienia jurajskiego G, 1 narzędzie z krze- mienia wołyńskiego, 1 wióro-odłupek z obsydianu, 1 narzędzie z krzemienia czekoladowego jasnego, 1 rdzeń z krzemienia świeciechowskiego. Obsydian, typowy bardziej dla inwentarzy wczesnoneolitycz- nych, był jednak także surowcem wykorzystywanym we wczesnym horyzoncie kręgu badeńskiego. Znane są m.in. przykłady jego użytkowania (podobnie jak krzemienia czekoladowego jasnego) we wczesnej KB na terenach Słowacji (Pelisiak 1991). Ponadto, narzędzia z krzemienia świeciechowskiego znane są z morawskich stanowisk grupy Boleráz, np. Hlinsko;
Starý Zámek w Jevišovicach (Medunová-Benešová 1981; Šebela et al. 2007; Balcer 1983, 188-190).
5.5 Horyzont klasyczny kultury badeńskiej – Zesławice-Pleszów
Fazę klasyczną, dawniej dzieloną na fazę środko-
wą i późną (Godłowska 1976), reprezentują zespoły
typu Zesławice-Pleszów i Mogiła-Kopiec Wandy. Są to dwie, wg A. Zastawnego, spójne wewnętrznie, różnią- ce się między sobą stylistycznie grupy, które egzystują w ramach jednego horyzontu chronologicznego (Za- stawny 1999). W świetle aktualnych danych należy go datować na ok. 3100 do 2900 BC (Zastawny 2015a;
2015b). Jego geneza najpewniej wiąże się z napływem ludności „badeńskiej” na tereny Zachodniej Małopol- ski. Na stanowisku Wyciąże 5 występują ceramiczne zespoły typu Zesławice-Pleszów (Zastawny 1999).
Do omawianego horyzontu zaliczono 224 za- bytki, które znajdowały się w obiektach: 1 (1994;
6/B; 7/A), 4 (1988; 518/C), 5 (1994; 7/D), 5 (1990;
540/D), 8 (1988; 465/C), 12 (1988; 465/C), 17 (1996; 130/D), 20 (1988; 443/C), 24 (1996; 130/C, D), 27 (1988; 368/C), 30 (1988; 418/C), 43 (1990;
142/B; 143/A), 51 (1991; 440/B), 52 (1991; 440/B), 53 (1991; 440/ B), 54 (1991; 441/A), 55 (1991; 441/A;
440/B), 56 (1991; 441/A i B), 56 i 60 (1991; 441/B), 60 (1991; 441/B), 63 (1991; 118/A), 69 (1991; 118/C), 72 (1991; 143/A) i w obrębie arów: 7/A, 7/B, 21/C, 21/C (przy ścianie W odcinka), 118/A, 134/C, 143/A, 311/C, 393/C, 418/C, 440/B, 441/A, 441/B, 443/C, 465/C, 495/C, 520/C, jak również na odcinku 4.
Tylko kilka z wyżej wymienionych obiektów zostało zaklasyfikowanych, na podstawie znalezisk ceramiki, do klasycznej fazy KB (Bober 1998). Grupowały się one w części stanowiska oznaczonej numerem 5 (Bo- ber 1998). Były to obiekty: 8 (465/C), 12 (465/C), 27 (368/C), 56 (441/A i B), 56 i 60 (441/B) oraz 60 (441/B). Zabytki krzemienne z pozostałych obiektów zakwalifikowanych do KB (Bober 1998) nie zostały odnalezione. Był to: wiór z krzemienia jurajskiego (ob. 10, 493/C) oraz odłupek /ob. 24, 466/D/ (Bober 1998). W wypełniskach pozostałych obiektów, gdzie zalegały zabytki krzemienne KB, znajdowała się cera- mika datowana od wczesnego neolitu do wczesnego średniowiecza (tab. 1, 2).
Zabytki zaliczone do klasycznego horyzontu KB zostały sklasyfikowane w oparciu o kontekst ceramiczny oraz na podstawie charakterystycznych cech typologiczno-technologicznych wyrobów krze- miennych. Część okazów, pochodzących z arów oraz innych obiektów niż określone jako badeńskie, wykazywała tylko niektóre spośród cechy, uznanych za charakterystyczne dla fazy klasycznej KB. Dodat- kowym argumentem było zazwyczaj zaleganie ma- teriału ceramicznego KB na wtórnym złożu, w tym samym kontekście.
Były to okazy wykonane przede wszystkim z krzemienia jurajskiego w odmianie G, odłupki z sie- kier, wiórowce z bardzo drobnym retuszem, nierzad- ko częściowo użytkowym, deskowate rdzenie z pła- skimi odłupniami, najczęściej z zaprawą odboczną.
Należy nadmienić, że część niecharakterystycznych zabytków z krzemienia jurajskiego G mogła być także związana z GW.
Pierwszą kategorię zabytków stanowią pozo- stałości produkcyjne z wczesnej fazy eksploatacji i pochodzące z zabiegów naprawczych. W grupie tej wyróżniono 72 okazy: 57 odłupków, 12 wiórów oraz 3 wióro-odłupki. 35 okazów pochodziło z etapu: za- prawy wstępnej (15 egz.), naprawy odłupni (9 egz.), zaprawy odłupni (3 egz.), zaprawy boku (3 egz.), na- prawy pięty (2 egz.), zaprawy odłupni i wierzchołka (1 egz.) oraz z zaprawy wstępnej odłupni i wierzchoł- ka (1 egz.). Pozostałe zabytki nosiły ślady (formy, charakterystyczne ułożenie negatywów, pozostałości powierzchni korowej), świadczące o pozyskaniu ich w trakcie wykonywania bliżej nieokreślonych zabiegów, związanych jednak z etapem zaprawy lub naprawy. Najwięcej okazów w tej grupie (81%) było wykonanych z krzemienia jurajskiego. Wyróżniono także zabytki z: krzemienia jurajskiego w odmianie G (6 egz.), jurajskiego mlecznego (1 egz.), czekolado- wego (1 egz.) oraz wielkowiejskiego (2 egz.). Stan 4 okazów nie pozwolił na określenie surowca, z jakie- go zostały wykonane. W obrębie analizowanej grupy zabytków wystąpiły 1 odłupek degrosisażowy oraz następujące formy techniczne: 4 zatępce (tabl. IV:6), 2 wierzchniki, 1 świeżak (tabl. VI:4) i 1 odnawiak.
Zdecydowana większość okazów została pozyskana za pomocą techniki twardego tłuka. Pojedyncze za- bytki oddzielono od rdzeni miękkim tłukiem oraz pośrednikiem. Najczęściej na stronach górnych arte- faktów widoczne były negatywy wiórowe i odłupko- we. Część analizowanych okazów miała uszkodzone piętki. Niektóre były przełamane lub przetrącone.
W kategorii rdzeni odnotowano 23 okazy:
18 rdzeni i 5 łuszczni. Większość posiadała prosto- kątne odłupnie, najczęściej półdookolne, zaś 2 eg- zemplarze miały je na szerszym boku. Natomiast odłupnia 1 rdzenia posiada zarys trójkątny. W jed- nym przypadku odłupnia była niemal dookolna, usy- tuowana na węższym boku. Długość największych negatywów na odłupniach wahała się od 19 do 48 mm; najczęściej wynosiła ona ok. 44 mm. Widocz- nych było na nich od 3 do 8 negatywów. Na uwagę zasługuje fakt, że niemal wszystkie rdzenie (21 egz.) były wykonane z krzemienia jurajskiego. W przypad- ku pozostałych 2 określenie surowca było niemożliwe ze względu na stan zachowania.
Najwięcej (6 egz.) wyróżniono okazów ze zmie- nioną orientacją (tabl. III:1), z których pozyskiwa- no półsurowiec wiórowy i odłupkowy. Na grupę tę składają się: 3 rdzenie bryłkowate (tabl. VII:4), 1 de- skowaty (tabl. XIV:3), 1 podłódkowaty (tabl. XIII:7) i 1 wielościenny.
Drugą co do wielkości grupę (5 egz.) stanowi-
ły rdzenie jednopiętowe wiórowe (tabl. XI:3; XV:3),
o bardzo różnorodnych formach. Były to rdzenie
o kształcie: podłódkowatym, podstożkowatym,
bryłkowatym, graniastym regularnym i deskowatym
(tabl. XI:1).
Pozostałe okazy to: 2 rdzenie wielopiętowe wie- lościenne (tabl. VII:2), 1 wielopiętowy wiórowy, 2 jednopiętowe wiórowo-odłupkowe – bryłkowaty i pod- stożkowaty (tabl. VII:1) oraz 2 rdzenie dwupiętowe:
wiórowy (stożkowaty i deskowaty), z którego pozyski- wano wióry i odłupki. Na rdzeniach widoczne były śla- dy zaprawy: pięty, tyłu oraz wierzchołka. Dwa z nich posiadały zatępiska: dwustronne (rdzeń jednopiętowy bryłkowaty wióro-odłupkowy) i wtórne jednostronne (rdzeń wiórowy jednopiętowy graniasty regularny).
Najwięcej okazów rdzeni miało kształt: bryłkowaty (5 egz.), wielościenny (4 egz.) i deskowaty (4 egz.).
Oddzielną grupę wśród rdzeni stanowią łusz- cznie. W materiale KB wyróżniono 5 zabytków tego rodzaju: 1 łuszczeń dwubiegunowy dwustron- ny, 2 łuszcznie wielobiegunowe dwustronne (tabl.
VIII:1), 2 łuszcznie dwubiegunowe jednostronne (tabl. VI:5), z czego 1 okaz prawdopodobnie został wykonany na fragmencie pochodzącym z siekierki.
Długość największego negatywu na powierzchni omawianych okazów wyniosła 22 mm.
W kategorii „półsurowiec” wyróżniono 28 okazów (6 odłupków, 19 wiórów, 3 wióro-odłupki).
Większość wiórów posiadało obłamany wierzchołek.
Prawdopodobnie było to związane z korektą niere- gularnych partii półsurowca. Najczęściej wióry były regularne (6 egz.), rzadko bardzo regularne (2 egz.).
Jeden z okazów był przetrąconym, regularnym wió- rem i posiadał cechy półtylczaka typu Kostienki oraz rylca jedynaka (tabl. XIII:5). Najwięcej okazów mia- ło piętki uformowane, płaskie. Tylko pojedyncze eg- zamplarze posiadały piętki zaprawione i facetowane.
Średnie wymiary wiórów wynosiły: 41 x 20 x 6 mm.
Prawie wszystkie okazy zostały pozyskane z rdzeni jednopiętowych wiórowych (tabl. XII:3). Krawędzie boczne wiórów przebiegały równolegle i zbieżnie.
Większość wiórów zostało pozyskanych za pomocą pośrednika. Należy nadmienić, że do wytwarzania narzędzi używano także form pochodzących z zapra- wy wstępnej, o czym świadczy okaz w postaci bardzo regularnego wióra, z obłamanym wierzchołkiem, po- krytego korą na ponad 50% powierzchni. Większość (16 egz.) wiórów zostało wykonanych z krzemienia jurajskiego, 1 – z czekoladowego i 1 – z jurajskiego w odmianie G, 1 – z nieokreślonego (stan zachowa- nia nie pozwolił na identyfikację surowcową).
Uśrednione wymiary odłupków wynosiły 34 x 32 x 7 mm. Większość została uzyskana za pomo- cą techniki twardego tłuka. Cztery okazy zostały wykonane z krzemienia jurajskiego podkrakowskie- go, 1 z jurajskiego wielkowiejskiego, 1 – z surowca nieokreślonego. Wióro-odłupki posiadały średnie wymiary wynoszące: 28 x 17 x 5 mm i były wykona- ne z krzemienia jurajskiego (2 egz.) i czekoladowego (1 egz.). Spośród wszystkich okazów stanowiących półsurowiec na 3 (2 wiórach i 1 odłupku) widoczny był retusz użytkowy. Większość zabytków została
pozyskana z rdzeni za pomocą techniki z użyciem po- średnika (10 egz.) oraz twardego tłuka (6 egz.). Stan 2 okazów (wióra i odłupka) nie pozwolił na określe- nie rodzaju surowca, z którego zostały wykonane.
Do kategorii narzędzi zaliczono 98 zabytków.
Stanowiły one 42% wszystkich okazów powiązanych z KB. Wyróżniono 19 grup narzędzi typologicznych (tab. 3):
1) Wióry retuszowane (15 egz.), w tym: a) wiór z drobnym, niezbyt regularnym, półstromym retu- szem, wykonanym na stronę górną (na obydwu kra- wędziach bocznych oraz na części krawędzi wierz- chołkowej – (tabl. IX:3); b) wiór z retusz półstromym, na prawej krawędzi na stronę dolną oraz – fragmen- tarycznie – na stronę górną (tabl. IX:4); c) wiór z retuszem (półstromy, drobny) na stronę górną, na fragmencie prawego boku; miał on charakter tylcza- kowy (tabl. IX:5); d) wiór z retuszem na wierzchołku i podstawie; e) wiór retuszowany z bardzo nieregu- larnym stromym i półstromym retuszem na stronę górną, na krawędzi bocznej; f) wiór z retuszem pół- stromym na krawędzi lewej, prawej oraz podstawie;
g) wiór retuszowany z drobnym retuszem widocznym na lewej krawędzi w części wierzchołkowej; h) wiór retuszowany drobnym retuszem półstromym na pra- wej krawędzi, na stronę dolną (tabl. X:4); i) wiór retu- szowany z retuszem półstromym na lewym boku, na stronę górną oraz z wyświeceniem (tabl. X:6); j) wiór retuszowany drobnym retuszem półstromym na stro- nę górną, na lewym boku; k) fragment wióra retuszo- wanego z wyświeceniem żniwnym (tabl. IV:4); l) wiór ze zbieżnie uformowanym wierzchołkiem, z retuszem półstromym i przykrawędnym (na stronie górnej) oraz płaskawym, przykrawędnym, zachodzącym na powierzchnię okazu (na stronie dolnej) (tabl. X:3).
2) Drapacze (13 egz.), w tym: a) drapacz krótki na odłupku, z drapiskiem uformowanym wysokim re- tuszem półstromym (tabl. IX:1); b) drapacz na wiórze z zaprawy wstępnej, z drapiskiem regularnie zakolo- nym, wysokim półstromy retusz; c) drapacz na od- łupku z retuszowanymi bokami. Na części wierzchoł- kowej (drapisku) widoczny jest retusz półstromy; na lewej krawędzi okazu występuje retusz przykrawędny.
Zaretuszowana część wierzchołkowa tworzy z wyżej
opisaną krawędzią całość (niewyodrębnione drapi-
sko) (tabl. VIII:2); d) drapacz wiórowy na podtępcu
jednostronny z drapiskiem słabo zakolonym; posiada
retusz póstromy wysoki oraz łuskany, a także ślady
naprawy drapiska poprzez łuskanie, w postaci częś-
ciowo wyłuskanej, zębatej krawędzi; e) drapacz wió-
rowy z wyodrębnionym, nieregularnym drapiskiem,
o kształcie wkłęsło-wypukłym, z drobnym resztuszem
półstromym, wysokim; f) drapacz wiórowy z pro-
stym, silnie wyodrębnionym drapiskiem, z retuszem
półstromym, wysokim oraz drobnym retuszem łu-
skanym na stronę górną, na krawędzi prawego boku
(tabl. VIII:8); g) drapacz wiórowy z drapiskiem lekko
zakolonym, o retuszu półstromym (tabl. VIII:9); h) drapacz wykonany na wióro-odłupku, z wyraźnie wyodrębnionym, zakolonym, wachlarzowatym drapi- skiem, o retuszu półstromym wysokim; na krawędzi bocznej retusz półstromy (tabl. VIII:10); i) drapacz odłupkowy z drobnym retuszem wysokim (oraz łu- skanym), zachodzącym na prawą krawędź; j) drapacz wiórowy z drapiskiem w partii piętkowo-sęczkowej, uformowanym retuszem stromym wysokim, zacho- dzącym na prawy bok; na okazie widoczne wyświe- cenie (tabl. X: 7); k) drapacz wiórowy, z retuszem półstromym, wysokim (tabl. VII:5); l) drapacz wió- rowy, z retuszem półstromym, wysokim; m) drapacz krótki, wykonany na odłupku, z retuszem na obydwu krawędziach bocznych (tabl. XIII:3).
3) Rylce (9 egz.), w tym: a) rylec wiórowy, wę- głowy boczny, z retuszem półstromym i zębatym na wierzchołku (formalny półtylec) (tabl. VIII:7); b) rylec odłupkowy na odnawiaku; c) rylec węgłowy boczny na odłupku, pochodzącym z zaprawy wstęp- nej i naprawy pięty; d) rylec wiórowy, węgłowy (tabl.
XIII:6); e) rylec boczny, jedynak, z odbiciem od strony piętkowo-sęczkowej, które „ścinało” cały lewy bok okazu (tabl. XIII:4); f) rylec łamaniec z mikro- retuszem na stronę dolną, na prawej krawędzi bocz- nej; trudno stwierdzić czy retusz ten ma charakter intencjonalny czy użytkowy (tabl. XIV:5); g) rylec odłupkowy o niewiadomym charakterze z drobnym retuszem półstromym na prawej krawędzi, który nie- znacznie zachodzi na wierzchołek; h) rylec na wiórze technicznym (zatępcu wtórnym jednostronnym).
4) Narzędzia kombinowane (7 egz.), w tym:
a) rylec wiórowy, węgłowy boczny + wiór retuszowa- ny na prawym boku oraz wierzchołku; retusz ten jest półstromy, miejscami zębaty (tabl. VIII:6); b) półtyl- czak zdwojony + rylec węgłowy w części piętkowo- -sęczkowej; okaz posiada wyświecenie żniwne; c) narzędzie kombinowane z niezbyt regularnym, pół- stromym retuszem na stronę górną, na prawej krawę- dzi; na krawędzi wierzchołkowej widoczny jest retusz (stromy, na stronę górną + przykrawędny) formujący niekompletne drapisko; niewykluczone iż pierwotnie półkoliste drapisko zostało uszkodzone, przez co powstało coś w rodzaju formalnego narzędzia wnę- kowego (tabl. XII:5); d) wiórowiec + drapacz + rylec (+ narzędzie łuszczniowe?), z niezbyt regularnym, półstromym retuszem na stronę górną, na prawej krawędzi, prostym drapiskiem, odbiciem rylcowym na lewej krawędzi oraz z krawędzią poprzeczną, od strony piętkowo-sęczkowej, najprawdopodobniej za- retuszowaną łuszczniowo (tabl. IV:3); e) drapacz + wiór retuszowany, z retuszem półstromym, wysokim, na krawędziach (tabl. XIV:6); f) zdwojony półtylczak + tylczak + rylec węgłowy (formalny jednozadzio- rzec), z dwoma skośnymi półtylcami i lewą krawędzią zaretuszowaną na stronę górną stromym retuszem, niezbyt regularnym (tabl. VII:3); g) półtylczak +
retuszowany wiór, z retuszem na stronę dolną, two- rzącym wnęki (na prawej krawędzi) oraz z bardzo drobnym retuszem półstromym, skośnym w stosun- ku do osi półsurowiaka (na lewej krawędzi), a także z widocznym wyświeceniem na całej powierzchni (tabl. VI:6).
5) Tłuczki (7 egz.), w tym: a) 3 tłuczki na na- turalnej konkrecji z krzemienia narzutowego (tabl.
XII:2); b) tłuczek na odłupku; c) tłuczek będący for- mą podwójnie zreutylizowaną; początkowo okaz był rdzeniem, następnie - siekierą. Tłuczek był ostatnim stadium wykorzystania; d) tłuczek na rdzeniu (jedno- piętowy, podłódkowaty, wiórowy i odłupkowy).
6) „Odłupki retuszowane” (6 egz.), w tym:
a) „narzędzie” na odłupku z zaprawy wstępnej, posia- dające zaprawioną piętką – odłupek ze śladami łuska- nia (2 egz.); b) „odłupek retuszowany”, pochodzący z powierzchni narzędzia (płaski retusz? zachodzący na powierzchnię); c) „odłupek retuszowany” z retu- szem zębatym lub użytkowym – odłupek ze słabo widocznym retuszem półstromym, na prawej krawę- dzi; d) odłupek (odnawiak lub świeżak) retuszowany z drobnym, półstromym retuszem w części wierzchoł- kowej oraz na lewym boku.
7) Półtylczaki (6 egz.), w tym: a) półtylczak wiórowy, zdwojony romboidalnie, z półtylcami uformowanymi retuszem stromym (tabl. VIII:5); b) półtylczak wiórowy, retuszowany dość nieregularnie, stromo na stronę górną; c) półtylczak wiórowy poje- dynczy skośny z częścią wierzchołkową zaretuszowa- ną dwoma większym odbiciami (retusz stromy/pół- stromy?) oraz drobnym łuszczonym retuszem; Okaz miał przetrąconą podstawę, podobnie jak półtylczaki typu Těšetice (Kaczanowska 1984); d) półtylczak na odłupku technicznym (podtępcu), z drobnym retu- szem stromym na wierzchołku i kontynuującym się częściowo na lewej krawędzi; e) półtylczak skośny (wypukły), wiórowy, z wyświeceniem i retuszem stro- mym na półtylcu oraz z nieregularnymi, drobnymi ne- gatywami w typie retuszu na bocznych krawędziach (tabl. VII:6).
8) Odłupki retuszowane (6 egz.), w tym: a) od- łupek retuszowany z retuszem zębatym (tabl. IX: 2);
b) odłupek retuszowany (pochodzący z łuszcznia) z retuszem w części wierzchołkowej i wyświecenie; c) odłupek z półstromym retuszem, tworzącym zębatą krawędź (tabl. IV:7).
9) Wiórowce (6 egz.): a) wiórowiec jednobocz-
ny z niezbyt regularnym retuszem płaskim na lewej
krawędzi oraz negatywami makroretuszu na stro-
nę górną na prawej połowie krawędzi poprzecznej
(przetrąconej lub przełamanej od strony piętkowo-
-sęczkowej); formalnie można by uznać, że jest to
niekompletny półtylczak (tabl. XI:6); b) wiórowiec
obuboczny, zakolony, z retuszem wieloseryjnym
na stronę górną, nieciągłym na lewej krawędzi
(tabl. XIII:1); c) wiórowiec obuboczny z niezbyt
regularnym retuszem półstromym, tworzącym zębate krawędzie (tabl. XIII:2); d) wiórowiec z retuszem zę- batym (na zachowanej lewej krawędzi i wierzchołku) oraz wyświeceniem żniwnym; e) wiórowiec z odła- manym wierzchołkiem, półstromo retuszowany (oraz szczerbiony) obubocznie (tabl. XIV:1); f) wiórowiec jednoboczny (tabl. IV:5).
10) „Wióry retuszowane” (7 egz.), w tym: a) wiór z retuszem drobnym, półstromym oraz łuskanym (prawdopodobnie użytkowym), najwyraźniej zazna- czającym się w partii wierzchołkowej. Na lewej kra- wędzi retusz występuje od połowy długości okazu, od strony wierzchołkowej, w postaci bardzo drobnego łu- skania (tabl. XII:4); b) fragment wióra z bardzo drob- nym retuszem półstromym na stronę górną, na lewej krawędzi, z wyświeceniem żniwnym i wierzchołkiem uformowanym na kształt podwójnej wnęki; c) niefo- remny wiór z drobnymi wyłuskami na stronę górną (nieregularny retusz?); d) wiór nieforemny z retuszem (intencjonalnym lub użytkowym) na prawym boku.
11) Zgrzebła (3 egz.): a) zgrzebło z retuszem półstromym na dwóch krawędziach i stronach (tabl.
XII:1); b) zgrzebło na odłupku poprzeczne z prosto- -wypukłą krawędzią pracującą, na której miejscami widoczny jest retusz zębaty na stronę dolną (tabl.
XV:1); c) zgrzebło na odłupku z retuszem wnekowym na lewej krawędzi (tabl. IX: 6).
12) Odłupki (3 egz.) z siekier krzemiennych gładzonych. Na powierzchni okazów widoczne wy- gładzenie oraz wyświecenie.
13) Wióro-odłupki retuszowane (3 egz.): a) narzędzie na wióro-odłupku z drobnym retuszem półstromym na stronie dolnej i „wyłuskaną” pod- stawą; b) wióro-odłupek retuszowany z nieregularny stromym i półstromym retuszem na stronę górną tworzący płytką wnękę (na lewej krawędzi); c) wióro- -odłupek posiadający retusz półstromy oraz stromy, bardzo drobny, który obejmuje wierzchołek i część lewej krawędzi (tabl. V:6).
14) Narzędzie wnękowe (1 egz.) odłupkowe, z nieregularną wnęką wyretuszowaną półpłaskim re- tuszem na stronę dolną, w partii piętkowo-sęczkowej.
15) Narzędzie zębate (1 egz.) odłupkowe, z pół- stromym retuszem wykonanym na stronę dolną, w większości stopniowym, lekko zębatym (na pra- wym boku) i zębatym retuszem półpłaskim wykona- nym na stronę górną – na fragmencie lewego boku (tabl. XIV:2).
16) Przekłuwacz (1 egz.) wykonany na odłupku lub okruchu, ze stromym retuszem formującym wnę- kę na prawej krawędzi (tabl. X:5).
17) Rylczak oddzielony od wióra.
18) Siekiera czworościenna (fragment z wygła- dzonym ostrzem), o przekroju poprzecznym prosto- kątnym (tabl. XI:2).
19) Wiertnik (1 egz.) asymetryczny (lub półtyl- czak na retuszowanym jednostronnie wiórze), z żądłem
powstałym przez zaretuszowanie krawędzi wierzchoł- kowej stromo, na stronę górną, retuszem „półtylczako- wym” oraz prawej bocznej krawędzi, drobnym, półstro- mym retuszem, na stronę dolną (tabl. XI:7).
Narzędzia posiadają retusze: a) wykonane na stronę górną: półstrome (43%), łuskane (11,8%), strome (11,8%), zębate (10,8%) oraz płaskie, przykra- wędne, a także wnękowe (po 2,2%); b) wykonane na stronę dolną: półstrome (4,3%), zębate (2,2%) oraz wnękowy (1,1%).
Zabytki będące pozostałościami produkcyjnymi, z wczesnej fazy eksploatacji i zabiegów naprawczych, są w liczbie zbliżonej do liczby narzędzi. Uwzględ- niając powyższy fakt, moglibyśmy ponownie stanowi- sko wyciąskie określić mianem osady użytkowników.
W odniesieniu do krzemienia jurajskiego podkrakow- skiego, najpowszechniej występującego (tab. 2), moż- na jednak przyjąć możliwość istnienia, w pewnym zakresie, produkcji miejscowej. Oprócz wyższej fre- kwencji pozostałości produkcyjnych w stosunku do narzędzi, świadczyć o tym może stosunkowo wysoka liczba rdzeni. Na terenie osady znajdujemy zabytki świadczące o produkcji narzędzi z ww. surowca, po- cząwszy od pierwszego etapu eksploatacji związane- go z obróbką przygotowawczą rdzeni, a skończywszy na przeróbkach oraz reutylizacji skończonych form.
5.6 Krzemieniarstwo schyłkowe
Materiały krzemienne, które w przekonaniu au- torki można wiązać z epoką brązu, odkryto w obiek- tach: 60 (441/B)?, 3 (7/A) i 26 (130/C), a także w obrębie arów: 7/B; 7/D oraz 232/A. Zaliczono do nich: 2 odłupki, odłupek i wiór pochodzące z zapra- wy wstępnej (pełniące funkcję sierpaków), zgrzebło zbieżne (wykonane na odłupku; być może związane z KB), które można alternatywnie uznać za formę ciosakowatą lub rdzeniową – w postaci łuszcznia na odłupku, narzędzie zębato-wnękowe na naturalnym fragmencie, z retuszem o dużych wyłuskach oraz „tyl- cem naturalnym” (tabl. III:2), narzędzie z retuszem stromym, wysokim w części wierzchołkowej (krze- sak) lub odłupek z retuszem łuszczniowym z wytłu- czeniami i retuszem o charakterze łuszczniowym (tabl. XV:2) oraz łuszczeń dwubiegunowy dwustron- ny (tabl. XIV:4). Wszystkie okazy były wykonane z krzemienia jurajskiego. W większości były pozy- skane za pomocą techniki twardego tłuka, z rdzeni wióro-odłupkowych, wielopiętowych.
5.7 Zabytki o nieokreślonej pozycji chronologicznej
Pozostałe zabytki krzemienne ze stanowiska
Wyciąże 5 (tab. 4) nie wykazują cech pozwalających
na przyporządkowanie ich do poszczególnych jedno-
stek kulturowych (323 egz.). Większość z nich stano-
wią pozostałości produkcyjne pochodzące z wczesnej
fazy eksploatacji i z zabiegów naprawczych (170 egz.).
6. Podsumowanie
Najważniejszym, ale i najtrudniejszym elemen- tem niniejszej pracy była próba rozwarstwienia kul- turowo-chronologicznego omawianych materiałów krzemiennych. Cechami, które zostały w tym celu wzięte pod uwagę były: wymiary, technika pozyski- wania półsurowca, rodzaj retuszu, charakterystyczne formy narzędzi oraz rdzeni, a także surowce. Jak już zaznaczono, w przeprowadzonych analizach do pewnego stopnia posiłkowano się także współwystę- powaniem zabytków krzemiennych i ceramicznych, w przypadkach gdy te ostatnie zostały oznaczone kulturowo. Wśród 620 artefaktów wydzielono osta- tecznie zabytki związane z: KCWR, CL-P, horyzon- tem przedbadeńskim, klasycznym etapem rozwoju KB w Małopolsce (grupa Zesławice-Pleszów) oraz z epoką brązu. Największą część zabytków (224 egz.) przypisano klasycznemu horyzontowi KB. Podobna sytuacja kulturowa została zrekonstruowana przez J.
K. Kozłowskiego na stanowisku Wyciąże 5, na pod- stawie analizy materiałów pochodzących ze starszych badań, prowadzonych w latach 1950-1952 (Kozłow- ski 1968).
Przeprowadzone analizy potwierdziły związek najstarszych śladów osadnictwa z KCWR. Ze wzglę- du na brak opracowania materiału ceramicznego, po- chodzącego z badań w latach 1988-1997 (fazowość zasiedlenia?), a także jednolitość formalno-stylistycz- ną przemysłu krzemiennego KCWR ze znanych już stanowisk małopolskich, niemożliwe było dokonanie bardziej szczegółowych kategoryzacji chronologicz- nych. Zabytki krzemienne powiązane przez autorkę z KCWR pochodziły z 2 obiektów i obszaru poza jamami antropogenicznymi. Według informacji za- wartych w księgach polowych w obiekcie 25 (134 C/D) występowała ceramika: neolityczna (w tym wczesnoneolityczna, KCWR, „lendzielska”) z epoki brązu (w tym trzcieniecka), lateńska, z okresu wpły- wów rzymskich oraz wczesnośredniowieczna. Obiekt 36 (267/B) zawierał w swoim wypełnisku kilka frag- mentów ceramiki. Tylko jeden z nich został określony kulturowo i został powiązany z KCWR. Obiekty te były od siebie oddalone i znajdowały się w środkowo- -zachodniej i północno-zachodniej części stanowiska.
Do tej nielicznej grupy (17 egz.) zaliczono 5 rdzeni, 7 wiórów, drapacz, 2 półtylczaki, wiór retuszowany i przekłuwacz. Negatywy na odłupniach i wiórach świadczą generalnie o eksploatacji rdzeni jednopięto- wych. Szerokość półsurowca wiórowego nie przekra- cza 15 mm. Niemal wszystkie (poza jednym z krze- mienia czekoladowego jasnego) okazy były wykonane z krzemienia jurajskiego podkrakowskiego. Z badań w latach 1950-1952 znane są wyroby krzemienne, które zaliczono do KCWR (Kozłowski 1968, 71).
Z uwagi na kontekst ceramiczny, zostały one przypo- rządkowane do fazy „nutowej” (Kozłowski 1968, 69).
Wśród nich znajdował się m.in. obłupień, który miał być wykorzystany jako rdzeń jednopiętowy podłód- kowaty (Kozłowski 1968, 69). Taka forma rdzenia znalazła się wśród analizowanego i przyporządkowa- nego, przez autorkę, do KCWR materiału. Zarówno wymiary, jak i formy zabytków wskazują na istnienie na stanowisku wyciąskim przemysłu krzemiennego o analogiach na innych stanowiskach Małopolski Za- chodniej (Balcer 1983).
Kolejny horyzont na stanowisku reprezentuje krzemieniarstwo GW-Z – lokalnej grupy młodszego CL-P, wyodrębnionej m.in. na podstawie zabytków pochodzących z Wyciąża (osady oraz cmenatarzyska - Kozłowski 1968; 1971c; 2006). Zabytki krzemienne zaklasyfikowane do GW-Z (21 egz.) odkryto w 10 obiektach, a także wśród materiałów znajdujących się poza obiektami. Według informacji zawartych w księgach polowych występowała w nich w głównej mierze ceramika określona ogólnie jako neolitycz- na oraz pojedyncze fragmenty zakwalifikowane do wczesnego neolitu, epoki brązu (w tym łużyckiej), kultury przeworskiej oraz wczesnośredniowieczne.
Prawie wszystkie okazy zostały wykonane z surowca jurajskiego podkrakowskiego poza jednym wiórem z krzemienia czekoladowego oraz grotem z obsydia- nu (Kaczanowska 2006, 114). Oparty na technice wiórowej przemysł krzemienny GW-Z bazował na surowcu lokalnym. Spotykane są również zabytki wykonane z krzemienia czekoladowego (Kozłowski 2006, 57). Mediana szerokości wiórów (9 egz.) wy- nosiła 27 mm, czyli wyraźnie więcej niż szerokości wiórów KCWR. W grupie narzędzi najliczniejszą grupę stanowią rylce (6 egz.), co jest bardzo charak- terystyczne dla omawianego horyzontu. Przypomnij- my w tym miejscu, że przemysł GW-Z, wraz z innymi regionalnymi ugrupowaniami młodszego CL-P (gru- pą modlnicką, ocicką i kulturą lubelsko-wołyńską), został zaliczony przez B. Balcera (1983, 115), ze względu na szereg wspólnych cech, do tzw. „przemy- słu sąspowskiego” CL-P. Podobny obraz inwentarza GW-Z znany jest ze stanowiska wyciąskiego, z badań w latach 1950-1952: najliczniejszą grupę w tamtym zbiorze (18 narzędzi) reprezentowały rylce oraz dra- pacze (Kozłowski 1968).
Zdaniem A. Pelisiaka (1991) krzemieniarstwo GW-Z posiada cechy zarówno tradycji kultury len- dzielskiej, KPL, jak i kultury lubelsko-wołyńskiej.
Należy jednak zaznaczyć, że podobne cechy wyka-
zują materiały utożsamiane z GW (Kaczanowska
1982/1983). Z badań w Wyciążu w latach 1950-1952
znany jest obiekt (jama nr 225), który reprezentuje
zestaw przenikających się, w formach ceramicznych,
cech wielu kultur; zdaniem J. K. Kozłowskiego
(1968, 43-44) zarówno późnopolgarskich (Kozłow-
ski 1971a, 51), KPL, jak i KB. Obiekt, początkowo
łączony z GW-Z, został ostatecznie zakwalifikowa-
ny przez autora cytowanego opracowania do „fazy
protobadeńskiej” (Kozłowski 1971b, 52-53). Dobrze odzwierciedla to problematyczność kwalifikowania materiałów do GW-Z lub GW. Podobna sytuacja dotyczyła, według J. Bobera, obiektu 50 – najstarsze- go z obiektów o cechach badeńskich na stanowisku Wyciąże. Wyróżnił on bowiem dużą ilością materia- łów późnolendzielskich (grupa Wyciąże-Złotniki), jak i promienistych (Bober 1998, 17). Są to przesłanki potwierdzające słuszność hipotezy o lokalnej prowe- niencji GW, tzn. o jej uformowaniu się na podłożu GW-Z, pod wpływem wczesnego horyzontu komplek- su badeńskiego.
Na podstawie ogólnie rozpoznanych cech obu tych ugrupowań, można sądzić, że istnieją jednak pewne różnice w ich wytwórczości krzemieniarskiej (zob. niżej). Symptomatyczna dla GW-Z jest, ina- czej niż w GW, zdecydowana przewaga nad inny- mi grupami narzędzi ilość rylców. W GW rylce są liczne, ale nie dominują nad pozostałymi grupami typologicznymi narzędzi. Ponadto, w materiałach ugrupowań młodszego CL-P nie zaobserwowano roz- powszechnienia siekier krzemiennych (Balcer 1983, 116), podczas gdy stosunkowo często pojawiają się w obiektach, w których zaznaczają się pierwsze wpły- wy badeńskie (obiekt 225/24B) oraz zaliczonych do GW (15/466D, 287/73C) (Bober 1998; Kozłowski 1971b, 40-44, 58)
2. Były to przede wszystkim okazy czworościenne posiadające gruby obuch (Kozłowski 1971b, 58; Godłowska 1979, 306) lub, jak w przypad- ku okazu z ob. 15/466D z Wyciąża, formy trójścien- ne, najprawdopodobniej przekształcone z siekier czworościennych. Interesujące jest także zagadnienie dotyczące kwestii surowcowych. W okresie rozwoju GW dochodzi bowiem do upowszechnienia wykrzy- stania surowca jurajskiego w odmianie G.
Inwentarz GW liczył 24 zabytki, w tym: 5 odłup- ków, 3 wióry, 2 wióro-odłupki,12 narzędzi oraz 2 rdze- nie (w tym 1 łuszczeń dwubiegunowy jednostronny, wykonany na fragmencie siekiery gładzonej). Cechą charakterystyczną jest bardzo duża różnorodność w grupie narzędzi. Najliczniej wystąpiły wiórowce (3 egz.). Może to potwierdzać mieszany charakter zewnętrznych oddziaływań na GW, podobnie jak i zróżnicowana struktura surowcowa. Większość – 12 okazów – było wykonanych z krzemienia juraj- skiego, 8 z krzemienia jurajskiego w odmianie G, 1 z krzemienia wołyńskiego, 1 z krzemienia czeko- ladowego jasnego, 1 z obsydianu (i 1 z krzemienia świeciechowskiego?). Należy zwrócić uwagę na wy- korzystanie surowca o wysokich walorach technicz- nych – krzemienia jurajskiego G – do wytworzenia określonych form. Były to półtylczak oraz wiórowiec, które najpewniej pełniły funkcję wkładek sierpowych.
Z ww. surowca wykonane były także: wiór, odłupki,
2
