Wilhelm Weber.Wspomnienie pośmiertne.

3 8 . Warszawa, d. 20 Września 1891 r, T o m X .

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PRENUMERATA „WSZECHŚWIATA".

W Warszawie: rocznie rs. 8 kwartalnie „ 2

Z przesyłką pocztową: rocznie „ 10 półrocznie „ 6

P re n u m e ro w a ć m o żn a w R e d a k c y i W sz ec h św iata i w e w s z y s tk ic h k s ię g a rn ia c h w k r a ju i zag ra n ic ą .

Komitet Redakcyjny Wszechświata stanowią panowie:

Aleksandrow icz J ., Doike K., D ickstein 8., H oyer H., Jurkiew icz K ., ICwietniowski W ł., K rarasztyk 8.,

N atanson J ., P rauss St. i W róblew ski W .

„Wszechświat" przyjmuje ogłoszenia, których treść ma jakikolwiek związek z nauką, na następujących warunkach: Za 1 wiersz zwykłego druku w szpalcie albo jego miejsce pobiera się za pierwszy raz kop. 7'/i>

za sześć następnych razy kop. 6, za dalsze kop. 6.

i^dres ZE2ed.a,łs:c3rI: KZra.lso-wsl^Ie-I^rzed.mieście, U STr SS.

Wilhelm Weber.

W sp o m n ie n ie p o śm iertn e .

Żywot W ilhelm a W ebera prowadzi nas w daleką, już przeszłość nauki, pierwsze b o ­ wiem jego prace przypadają, na trzecie dziesięciolecie wieku bieżącego. W ciągu długiego życia swego widział on zupełne przeobrażenie nauki, którćj służył, a w roz­

woju jej bra ł udział wybitny, o czem już dawno świadczą k arty skromnych nawet podręczników.

Trzech braci W eberów dobrze się wiedzy przyrodniczej zasłużyło. Byli oni synami Michała Webera, profesora teologii w W i t ­ tenbergu. Najstarszy, E rn e st H enryk, zmar­

ły 1878 r. i najmłodszy, E d w a rd F ryderyk, zm arły 1871 r., pozostawili ważne prace z dziedziny anatomii i fizyjologii. Średni z nich wszakże, Wilhelm, który przeżył ich obu, zm arł bowiem dopiero d. 23 Czerwca r. b., wygórował nad nich chwałą i upamię­

tnił się w dziejach fizyki.

W ilhelm W e b er urodził się dnia 24 P a ź ­ dziernika 1804 r. Spokój jego dzieciństwa

zakłócała wrzawa wojen napoleońskich, a gdy w r. 1815 nastąpiło połączenie u ni­

wersytetów W itten b erg a i Halli, rodzina Weberów przeniosła się do tego ostatniego miasta i tam też W ilhelm W e b er ukończył szkoły i uniwersytet. Działalność nauko­

wą rospoczął wcześnie, za studenckich bo­

wiem jeszcze czasów w r. 1825, wespół ze starszym swym bratem, Ernestem H e nry­

kiem, ogłosił słynną swą „Naukę o falach, na doświadczeniach o p a rtą ”. W r. 1826 zy­

skał stopień doktorski za rosprawę „O roli stroików w fujarkach organowych”, a w ro ­ ku następnym otrzymał docenturę, złożyw­

szy pracę „O prawach drgania dwu ciał, tak ze sobą złączonych, że drgać mogą tyl­

ko równocześnie i równom iernie”. Już w r. 1828 zo3tał profesorem nadzwyczajnym w Halli, a w roku 1831 za pośrednictwem Gaussa, powołany został na profesora zwy­

czajnego do Gietyngi. W 1837 roku wraz z sześciu innym i profesorami gietyńskimi podpisał głośny protest przeciw samowol­

nej zmianie przez króla hanowerskiego ustawy konstytucyjnej, wskutek czego p o ­ zbawiony został katedry. W Gietyndze j e ­ dnak przebywał dalej, pozostając w ści­

słych stosunkach naukowych z Gaussem aż

594

. Nr 38.

do r. 1843, gdy po F echnerze powołany zo­

stał do Lipska. W r. 1849 wrócił do Gie- tyngi i pozostał tam ju ż do końca życia.

J a k powiedzieliśmy, pierwsze prace W e ­ bera, wspólnie ze starszym bra te m p ro w a ­ dzone, tyczyły się ruchu falowego. F a le roschodzące się po wodzie obserwował już Arystoteles, nikogo wszakże nie skłoniły one do ściślejszych badań doświadczalnych.

R uchy falowe oraz fale stojące fujarek i strun, które sprawiają, w rażenie głosu, dostarczały m atem atykom ciekawego p rz e d ­ m iotu do ich rostrząsań, dla swych wywo­

dów wszakże odwoływać się musieli do za­

łożeń uproszczonych, skąd rezultaty ich przedstawiały słabą zaledwie zgodność ze zjawiskami, dostrzeganem i w ruchach cie­

czy. Tymczasem, w początkach bieżącego stulecia teoryja u n dulacyjna światła zyskała ostateczne zwycięstwo, gdy F resn e ł okazał najzupełniejszą zgodność praw roschodze- nia się ruchu falowego w eterze ze zjaw i­

skami optycznemi; uzmysłowienie zaś tego ruchu dawały fale rozbiegające się na p o ­ wierzchni stawu, trąeonój uderzeniem k a ­ mienia, a to tem silniój w ykazywało po­

trzebę dokładniejszej znajomości tych fal wodnych, ta k powszednich, a tak mało znanych. W samę więc porę zajęli się b a ­ daniami temi dwaj W eberowie, a skłoniła ich do tego okoliczność przypadkow a, gdy, mianowicie, jed en z braci, cedząc rtęć, za­

j ą ł się żywo widokiem pięknych rysunków, wywoływanych na powierzchni cieczy przez uderzający j ą strumień kropel opadających.

Do swych dochodzeń doświadczalnych użyli W eberowie koryta szklanego, które wypeł­

niali cieczami, a do obserwowania postaci fali na powierzchni cieczy wzbudzonych wprowadzali szybko do naczynia płytkę szklaną, lub też p ły tk ę łupkową., p o krytą mąką; aby zaś oznaczyć drogi obiegane przez oddzielne cząstki drgające, zawieszali w wodzie drobne ciałka, które ruch jój u w i­

doczniały. Co obecnie o ruchach tych znaj­

dujem y w podręcznikach, we wstępie do akustyki pospolicie, zaczerpnięte jest w ła ­ śnie z tćj pracy W eberów , k tóra uderza zarówno obfitością dostrzeżeń, należytym doborem prostych metod doświadczalnych, ścisłością pomiarów, j a k i dokładnem u j ę ­ ciem istoty zjawiska, a zarazem pięknym

‘ i zajmującym wykładem. Dlatego też ich nauka o falach: „Die W e lle n le h re” słusznie zalicza się do dzieł w nauce klasycznych i dotąd chętnych znajduje czytelników.

Dostrzeżenia zebrane przy badaniu r u ­ chów falowych przeniósł W ilhelm W eber na pole zjawisk akustycznych, którym po-

| święcił kilka następnych swych rospraw;

w szczególności zaś co do fujarek stroiko­

wych wykazał, wbrew poprzednim poglą­

dom, że ton ich nie zależy wyłącznie od samego stroika drgającego, wpływ bowiem

| przeważny wywierają, fale powietrzne f u ­ jark i, którym stroik silniój, aniżeli własnój

| swój sprężystości ulega. Oddziaływ anie

\ zresztą je s t tu wzajemne, ani stroik, ani fu ­ j a r k a nie mogą w połączeniu wydawać to­

nów, któreby powstawały, gdyby d rg a ły one

j

oddzielnie; każde z dwu połączonych ze sobą ciał musi drgania swe zastosować do

j

drugiego, tak, żo drgają, równom iernie

| i wydają ton wspólny. Na tój zasadzie I urządzi! W e b e r „fujarkę skompensowaną”, którćj ton zachowuje zawsze jed n ak ą wyso­

kość, niezależnie od siły zadęcia, co było

| rzeczą bardzo pożądaną w czasie, gdy t r u ­ dno było o przyrządy, wydające statecznie i ton niezmienny.

J a k „nauka o falach" świadczy, że W il-

j

helm W e b e r ze starszym swym bratem w ścisłćj pozostawał łączności naukowój, tak też rezultatem podobnój pracy wspólnój z bratem młodszym była „M echanika przy • i rządów miejscozmienności człowieka”. W e wspólnem tem zajęciu każdy z obu uczest­

ników składał właściwe sobie uzdolnienia i znajomości, „człowiek zaś, mówią obaj bracia w przedmowie, nigdy nie jest lepiój

j

do badań naukowych uzdolnionym i wy- trwalszym, j a k przy takiem właśnie wzaje- mnem współdziałaniu i zachęcie podczas całego przebiegu p ra c y ”.

Obszerniejsze pole działalności otworzyło się dla W ebera w Gietyndze. Tam bowiem było główne siedlisko ówczesnego stowa­

rzyszenia magnetycznego, zostającego pod kierunkiem Gaussa, a mającego na celu zbadanie zagadkowych objawów m agnetyz­

mu ziemskiego. W budowie nowych przy­

rządów mierniczych i w udoskonaleniu

metod dostrzeżeń W eber wybitny przyjął

1 udział, a nadto opracował atlas magnetyz­

Nr 38.

. 595 mu ziemskiego, ułożony ze znacznej liczby

zebranych dostrzeżeń na podstawie teoryi Gaussa. Wspólnie też z tym wielkim ma­

tematykiem zbudow ał W eber pierwszy telegraf, który połączył obserwatoryjum astronomiczne z instytutem fizycznym. T e ­ legraf ten oparty był na zasadach indukcyi magnetycznej, właśnie co odkrytej przez Faradaya, wkrótce je d n a k zaćmiony został przez inne wynalazki, które w sposób dogo­

dniejszy zastosowały prąd elektryczny do przenoszenia wieści na znaczną, odległość.

Od badań magnetycznych zwrócił się W e ­ ber zwolna na pole elektrodynamiki, a od­

kąd przeniósł się do L ipska, zaczął ogła­

szać szereg rospraw o pomiarach elektro­

dynamicznych, które w wieńcu jego zasług najokazalszy liść stanowią i po najpóźniej­

sze czasy pamięć jego w dziejach nauki przechowają.

P rzew odniki, a w szczególności druty metalowe, po których przebiegają prądy elektryczne, wywierają na siebie nawzajem działania przyciągające lub odpychające, a to zależnie od kierunku, w jakim prądy te płyną. O bjaw y te w ykrył Am pere i u d o ­ wodnił je całym szeregiem urozmaiconych doświadczeń, a nadto w ykrył prawo zasa­

dnicze, według którego działają na siebie dwie elementarne cząstki prądu.

A by praw o to ściślej udowodnić, zbudo­

wał W eber swój „elektrodynam om etr”, k tó ­ ry stał się jednym z najważniejszych i n a j­

dokładniejszych mierniczych przyrządów elektrycznych. Gdy więc w ten sposób prawo Amp6ra zostało stanowczo potwier­

dzone, nie mogło ju ż ulegać wątpliwości, że cząstki elektryczne inaczej działają, gdy zostają w spoczynku, a inaczej, gdy są uno­

szone prądem galwanicznym. W pierwszym bowiem razie zachowują się według elek­

trostatycznego praw a Coulomba, w drugim ulegają elektrodynamicznemu pra w u Am- p&ra. Uważać więc można, że obie te zasa­

dy są tylko szczególnemi przypadkami p ra­

wa ogólniejszego, które j e obie obejmuje, tak j a k p ra w a K eplera są tylko wynikiem ogólniejszej zasady ciążenia powszechnego.

W e b er zajął się tedy wykryciem tego ogól­

nego praw a objawów elektrycznych i sfor­

mułował je dokładnie; w edług tego prawa siła, działająca między dwiema cząstkami

elektryczne mi, zależy nietylko od ich mas i od ich odległości, ale nadto od ich wzglę­

dnych prędkości i od ich względnych przy­

śpieszeń.

P ra w o swoje zastosował nadto W eber szczęśliwie do zjawisk elektro - in dukcyj­

nych, wykazał bowiem, że i te ostatnie zja­

wiska, przez F ara daya odkryte, również z praw a tego wyprowadzić się dają. W dal­

szym zaś ciągu swych badań nauczył, j a k wszystkie pomiary elektryczne dają się sprowadzić do jednostek zasadniczych bez­

względnych, co zresztą poprzednio ju ż p r z e ­ prowadził Gauss na polu zjawisk m ag n e­

tycznych. Jeżeli więc obecnie elektrotech­

nik wyraża ściśle wielkości elektryczne w amperach, woltach i omach, to zasługa tego przedewszystkiem dwu tym mężom przypada (ob. „U kład m iar elektrycznych”

Wszechświat z r. b., str. 434).

Pracę następną poświęcił znów W eber wy­

jaśnieniu odpychania dyjamagnetycznego, jakiem u niektóre ciała w pobliżu magne­

sów ulegają, urządzeniem zaś dyjamagneto- m etru utorow ał drogę do dalszych w tej rzeczy dochodzeń doświadczalnych. M n ó ­ stwo innych n ader ciekawych i ważnych wniosków wypływa zresztą z elektrodyna­

micznego p ra w a W ebera, którego też do­

niosłość lepiej obecnie oceniamy, aniżeli w czasie, gdy je autor ogłosił. Nadmieni­

my tu tylko jeszcze, że zachodzi w niem pewien współczynnik, zw any „stałą W e b e ­ r a ”, a liczebne jego oznaczenie wykazało, że pod pewnemi w arunkam i wyrównywa on szybkości światła. W e b er sam nie p r z y ­ wiązywał do zgodności tej szczególnego znaczenia, tkw ił w niej jednakże zaród elektromagnetycznej teoryi światła, którą z innego stanowiska rozwinął następnie Maxwell. B ra k miejsca nie dozwala nam rzeczy tej bliżej rozważyć, odsyłamy je d n a k czytelnika do zamieszczonej w piśmie na- szem pracy pana Z ygm unta Straszewicza, w którój autor jasno przedstawił ważne wnioski, z p ra w a W ebera wypływające (Wszechświat z r. 1887, str. 530).

„P ra w o sił elektrycznych W ebera, mówi

R osenberger w sw6j historyi fizyki, było

pierwszorzędnym czynem rewolucyjnym,

który zapowiadał ważne następstwa. Od

czasu Newtona sprowadzano wszelkie dzia­

596

. Nr 38 łania siły w ostatniej instancyi do zasadni­

czych własności materyi, k tóre w d ziała­

niach swych od ruchu materyi zgoła miały być niezawisłe. W e d łu g W e b e ra wszakże, zasadnicze to działanie ulega modyfikacyi pod wpływem ruchu, a nietylko prędkość, ale nawet i przyśpieszenie w prow adza w grę nowe siły, od własności materyi w spoczyn­

ku pozostającej niezależne. P o g lą d zatem Newtona na silę, który, j a k sądzono, n i e ­ wątpliwy j u ż je s t dla całego obszaru fizyki, został nanowo zachwiany przez stary ży­

wioł rewolucyjny, przez elektryczność, u ja ­ wniała się przeto j u ż tu skłonność do d a w ­ nych wyobrażeń, że ruc h jest istotnem źró ­ dłem s iły ”.

B ad an ia więc W e b e ra należą do rzędu prac, które otw ierają dzisiejszy okres fizyki cynetycznćj.

S. K.

WYPRAWY

DO AZYI ŚRODKOWEJ.

A zyja środkowa w ciągu trzech ostatnich dziesięcioleci zwraca na siebie szczególną uwagę gieografów i podróżników. Do po­

znania tych obszarów dotąd t a k mało z b a ­ danych szczególniej przyczynili się anglicy i rossyjanie. Z południa liczne w yprawy angielskie skierowane były szczególniej ku T ybetow i i krainom przyległym. Z p ó łn o ­ cy cały szereg podróżników rossyjskich ba­

dał przestrzeń wyżyny azyjatyckiój, s t a r a ­ jąc się dosięgnąć T ybetu i Lhassy, dotąd j ed n ak napróżno. Wiadomości nasze szcze­

gólniej wzbogacił M. P rzew alski, któ ry podczas swych czterech podróży przebył 37000 wiorst po szlakach, praw ie zupełnie dotąd nieznanych. P o śmierci P rze w al- skiego, to warz. gieogr. rossyjskie wysłało trzy w ypraw y w głąb Azyi: ku Z. dla zb a ­ dania P am iru , H in d u k u szu i Z. T ybetu, wysłano kapitana Grąbczewskiego, środko­

wa w ypraw a w yruszyła pod dowództwem pułkow nika P ie w cow a,a na W. dla zbadania W. T iań Szaniu i w stronę jeziora K u k u Nor wysłano braci Grum -G rzym ajłów .

Oprócz tych w ypraw w końcu minionego

i

roku dokonana była wpoprzek Azyi, od granic Rossyi aż do Tonkinu śmiała w y p ra ­ wa p. Bonvalot i ks. Orleańskiego.

I.

W ielką wyżynę azyjatycką opasują dwa łańcuchy gór. Od Pn. Altajsko-Sajański od ­ dziela wyżynę od równin Syberyi, od P d . H im alaje oddzielają wyżynę od niziny I n ­ dyjskiej.

Środkiem wyżyny, w k ierunku z Z. na W . ciągną się dwa inne łańcuchy wewnętrzne:

Tiań-Szań i Kueń-Luń. Zachodnia część Tiań-Szaniu, położona w granicach państwa rossyjskiego była zbadana dosyć szczegóło­

wo, natomiast wschodnia, chińska część, znana była dotąd bardzo mało. Zbadanie j tój części było głównym celem podróży braci Grum -Grzym ajłów. W zdłuż obu sto­

ków Tiań-Szaniu ciągnie się żyzna, dobrze nawodniona, u p ra w n a i zaludniona kraina podgórska, która u chińczyków na P n. nosi nazwę Tiań-Szań-bejlu, a na P d. Tiań-Szań- nańlu, t. j. drogi półn. i poł. Tiańszańskiej.

Nad tą krainą podgórską piętrzą się trzy strefy tego olbrzymiego łańcucha: pas lasów alpejskich i zarośli, pas łąk górskich (hal) i k ra in a wiecznych śniegów. Głownem z a ­ daniem braci Grzymajłów było zbadanie dw u pierwszych pasów drogi półn. i poł.

W y p ra w ę składało 13 ludzi, 50 koni i 15 osłów jucznych. P o opuszczeniu Kuldży w końcu Maja 1889 r. w yp ra w a skierow ała się ku W. alpejską i podalpejską strefą ku słynnej grupie Bogdo-Ola. G ru p a ta szcze­

gólniej wspaniale przedstawia się z Czy- teju, Hoszanu i Guczenu. O lbrzym ia ta wy­

niosłość nadzwyczaj stromo spada w stronę doliny Urumczi, ku W. zaś przedłuża się w grzbiet wyniosły i wiecznie śniegami po­

kryty.

Bogdo-O la to tron Boży, Bóg od czasu do czasu sstępuje na tę górę, aby popływać po jeziorze leżącem u jednego zbocza. C ała ta miejscowość uważana je st jako święta i dlatego usiana jest dawnemi i nowemi świątyniami buddajskiemi. Napis umiesz­

czony nad brzegami jeziora ostrzega, że r ą ­

banie drzew, polowanie i paszenie bydła

w tej okolicy wzbronione jest pod karą

W SZECHŚW IAT. 597 śmierci, gdyż zakłócają spokój tój boskićj

krainy. Jednakże Lam owie rąbią drzewo, gubernator U rum czi pasie stada swoich m u­

łów, a kirgizi K a re je tępią święte marale (C ew ua maral). Niewięcój za3tosowywali się do tego przepisu i podróżni rossyjscy.

Z Bogdo Ola w yprawa skierowała się ku Pd. wgłąb pustyni dzungarskiój w celu zdo­

bycia okazów dzikiego konia (Equus Prze- walski), którego jed y n y i to bardzo młody okaz był odkryty i przywieziony przez M. Przewalskiego. Owocem tćj wycieczki były cztery wspaniałe egzemplarze tego konia.

Na południku Manasu wyprawa odkryła węzeł górski Dos-Megen-Ora, od którego ku Z. ciągną się dwa łańcuchy Tiań-Szaniu:

półn. Boro-Choro i poł. C han-Tengri, wśród którego leży tegoż imienia najwyższy szczyt Tiań-Szaniu (24 600'); oba te łańcuchy zasi­

lają liczne strumienie i rzeki, wzdłuż któ­

rych leżą zaludnione miejscowości Dżyti- szaru (podgórza poł.) i Bej L u (podgórza póln.), Na W od wspomnianego powyżój węzła Tiań-Szań stanowi aż do Urumczi j e ­ den tylko łańcuch, niema tu rzek i wskutek tego brak miejscowości osiadłych. Od Gu- czenu do Barkulu na P n. i od Hami ') do T u rfan u na P d. leżą same pustynie. Sławna oaza T u rfan u jest właściwie pustynią, która tylko niesłychanej pracy ludzkiój zawdzię­

cza swą urodzajność. Wszystkie potoki i strumienie tój części T iań Szaniu nikną u podnóża jeg o wśród głazów i kamieni.

Je d n a k ta woda w następstwie użyźnia oazę Turfańską. Irygacyja odbywa się zapomo- cą t. zw. karysi. Nazwę karyś dają tu sy- stematowi wąskich studni, tak zw. dudek, wykopanych częstokroć w sypkich konglo­

meratach, w odległości 2 — 2 ‘/ 2 sążni jedna od drugićj i łączących się pomiędzy sobą w wodonośnćj warstwie, często na bardzo znacznśj głębokości (do 300'). T ak utwo­

rzona kuryś wyprow adza ostatecznie wodę na powierzchnię ziemi. Ponieważ karyś do

*) Z pow o d u b ra k u w ję z y k u ro ss y js k ira sp ó ł­

g ło sk i A tr u d n o je s t n a d a ć w ła śc iw ą p iso w n ią ,—

w w ielu b o w iem n azw ach , w k tó ry c h n a m a p a c h e u ro p ejsk ich u ż y te je s t H ros«yjanie u ż y w ają Ch (X ). N p. P rz e w alsk i rz e k ę H o an g H o n a z y w a stale C h o a ń Che.

3 wiorst długa, a zatem licząca więcój niż 500 dudek służy do nawodnienia zaledwo dziesięciny ziemi, a w oazie mieszka około 10000 rodzin, jak ąż więc ilość pracy zużyto do nawodnienia całój oazy!

Turfan leży w kotlinie, stanowiącój n a j ­ głębszą zapadłość Azyi środkowćj. Ciekawe bardzo odkrycie stanowi właśnie obliczenie, że dno jćj leży na 40 m (140') poniżćj po­

ziomu morza. Nie przypuszczano, aby w tem miejscu Azyi mogło istnieć wzniesienie uje­

mne ’)• Niegdyś cała teraźniejsza oaza T u r ­ fanu porosła była trzciną. Dziś woda, która podtrzymywała trzciny, została zużytkowa­

na na irygacyją pól, trzciny ustąpiły m iej­

sca piaskom lotnym, które tworzą barchany i stopniowo zasypują pola uprawne, zmniej­

szając ich ilość. Dotąd je d n a k T u rfa n jest najobszerniejszą oazą Azyi środkowój. K li­

mat posiada gorący, stąd parowanie wody użytćj do irygaeyi ogromne, to rozwiązuje nam zagadkę, co się staje z wodą strumieni spływających z Hogdo-Ola i niknących pod ziemią.

Opuściwszy Kufi, pod 42° szer. półn., bracia Grzymajłowie napotkali zupełnie niespodzianie obszerną wyżynę, a raczćj krainę górską, stanowiącą łącznik między Ałtajem i Nań Szanem, t. j. wyżyną wscho- dnio-tybetańską. Powstaje ona na załomie rz. Tarim u, rozrasta się na południku P i- czanu, zniża na południku Hami i znowu wzbija się wyżój. Na północy dosięga n a j­

większego rozwoju w K a rły k T agu (góry śnieżne) i na południu w systemacic Nań- Szanu. Chińczycy wschodnią część tćj krai­

ny górskićj zowią Bej Szan, t. j. góry półn , bracia Grzymajłowie rosciągają tę nazwę do całćj k ra in y górskiój od Tarim u do pia­

sków Ala Szanu. Zajm uje ona do 7 0002 mil i dochodzi 7000' wysokości, pojcdyńcze zaś łańcuchy wzbijają się na 9 — 10000'.

Łańcuchy te przedstawiają, podobnie j a k w Nań Szanie, dwa główne kierunki: P n W . i P d W . Na P n W . głęboko wrzynają się

•) G rz y m ajło przy p u szcza ró w n ie ż , że położony k u P d W . L u k c z u n leży ró w n ie ż po n iżej poziom u m o rza, g d y ż p u n k t w rz e n ia w ody w ynosi tu 100,3°C.

T rz e b a je d n a k zw rócić u w a g ę, że ta część A zyi leży w o b szarze a u ty c y k lo n u s y b e ry jsk ieg o , a za­

te m i w ysokiego c iś n ie n ia b a ro m e try c z n eg o .

598 W SZECH SW IAT. N r 38.

w T iań Szań, k tó ry tu przedstaw ia znaczne | różnice w porów naniu z teraźniejszemi mapami; takież same splecienie widzimy w Tiań Szanie na wschodzie od H a m i z K a r - ły k Tagiem, a na poiudniu z N ań Szanem.

Ł u p k i metamorficzne, kwarcyty, rozmaite granity i syjenity i inne skały krystaliczne, począwszy od góry Bogdo i K a r ł y k T ag u ciągną się przez cały Bej Szan aż do gór N ań Szań, nadając wielką jednostajność gieognostyczną całej tej krainie, tw orzą one też same fałdy paleozoiczne, k tóre cechują P am ir, T iań-S zań i A łtaj. Bej Szań już od końca okresu mezozoicznego p rz y b ra ł teraźniejsze kształty i wraz z Pam irem i K ueń L unem stanowi najstarszą część lą­

du Azyi. O dawności tój świadczy d ale­

ko posunięty proces wietrzenia. Osypiska i piargi zalegają podnóża gór i wypełniają doliny. W wielu miejscach zwierzchni po­

k ła d stanowił łupek mikowy, cały jego p o ­ kład zwietrzał, został zm yty i obnażywszy gra n ity i gnejsy zalega u ich podnóża, co w wielu miejscach może wprowadzić w błąd, wydaje się bowiem, że g ra n it p o k ry w a ł u p ­ ki, które leżą niżej wyniosłości granitow ych lub gnejsowych. Zwietrzały m atery ja ł ok a­

zuje wszędzie zupełną jednorodność, co świadczy o miejscowem jego pochodzeniu.

P ok ła d y zw ietrzałe przedstawiają j a k b y ko­

bierzec o barwach szarych, niebieskich, zie­

lonych lub b ru n a tn y c h , po którym rozrzu­

cone kwiaty jaskraw o zielone, białe, czer­

wone i lijowe, gdzieniegdzie p rzetkane czarnemi prążkam i jakiegoś wapienia, lub skały krystalicznej. P odróżny napotyka nieraz nadzwyczajne i niespodziewane efe­

kty. F lo r a Bej S zanu mało została zbada­

ną, gdyż podróżnicy przebyli wyżynę w nie­

przyjaznej dla herboryzacyi porze roku.

Miejscami napotkano roślinność drzewną, | k tó rą składa jo d ła, brzoza, jarzębina, wierz- ■ ba i t. d. Z większych zwierząt K u k u J a - i man, Antilope S ubguturosa, dziki osioł 1 (A sinus Kiang), a na krańcach wyżyny do- j syć często napotyka się dziki wielbłąd.

K lim at Bej Szanu, o ile można sądzić z krótkich, chociaż starannych obserwacyj i wiadomości, zasięgniętych od koczujących tu mongołów Chalchasów, przedstaw ia lato niezbyt gorące z częstemi deszczami. Desz­

cze to j e d n a k zaledwo pokropią ziemię i ju ż

przemijają. Ulewy i burze stanowią rz a d ­ kie zjawisko. W iatry panujące PnZ. i PdZ.

Jesień chłodna i wczesna, ju ż we Wrześniu term om etr spada niżej zera, dnie p ochm ur­

ne i ilość opadów znacznie większa. W P a ź ­ dzierniku wypadają śniegi, nieraz na 3' g r u ­ bą warstwą, szczególniej w części Pn. Zima niezbyt surowa, w L utym minimum docho­

dziło — 20° C. Wiosna zimna i późna, r o ­ ślinność rozwija się dopiero w końcu K w ie­

tnia (s. s.). Wiecznych śniegów w Bej S za­

nie niema, stąd b ra k stałych rzek i rzeczek, źródeł jed n ak obfitość. Jezior, o ile się zdaje, oprócz Cagan Noru niema. O zna­

czone na mapach trzy duże jeziora (A łak- czij, C hun Chajdzy i Czyń Szeń Cho) nie istnieją.

G odne uwagi są wyschłe koryta rzek.

Najznaczniejsze przechodzi koło J a n Dun, które, j a k przypuszcza G. Grzymajło, cią­

gnie się aż ku jezioru Szar Nor (42° szer.

półn.), a być może łączy się nawet z kotliną Lukczan (42° 40' szer. półn.). Łożysko to wyżłobione jest w czerwonej glinie, zawie­

rającej warstwy kamyków, Przewalski błę­

dnie uważał tę glinę za formacyją losową.

W y p r a w a poświęciła zbadaniu Bej Szanu,

! Tiań-Szanu, T u rfa n u i H a m i zimowe mie­

siące do Lutego 1890 r. Dziennie przeby­

wano zwykle dwie stacyje, t. j. około 40 wiorst, z tego powodu musiano wstawać około 1-ej po północy. Trzeba było pić herbatę, juczyć konie i osły, a wszystko śród ciemności i 20 do 25° mrozu.

Straszne P n W . wiatry przejmowały po­

dróżnych do szpiku kości, jeszcze strasz­

niejsze były burze, mróz nie pozwalał usie­

dzieć na koniu, a iść pieszo w pilśniowych butach i kożuchach było niezmiernie t r u ­ dno, a je d n a k trzeba było iść i to nieraz przeciw wiatrowi, który spychał z drogi nie- tylko ludzi, ale i juczn e zwierzęta.

Z H am i wyprawa skierowała się ku Pd.

przez A ń-S i do Su-Czou, nieznaną dotąd drogą, pomimo tego, że jestto jedyna droga kołowa. Dalej wyprawa zajęła się zbada­

niem gór Nań Szań. Chociaż Przewalski

przebył te góry dwukrotnie na Z. i W.,

a P o ta n in i Skassi przeszli po dwu drogach

przez środek, Nań Szań z powodu zawiłej

budowy gieologicznej był zawsze jeszcze

I mało znany. D w ukrotne przerżnięcie Nań

N r 38. W SZECHŚW IAT. 599 Szanu i zbadanie go z Z. na W . na p rz e ­

strzeni 450 wiorst przez braci G rzymajłów niemało przyczyniło się do wyjaśnienia wielu szczegółów.

W K wietniu 1890 roku wyprawa przez przełęcz U bo-L inza dostała się do doliny rzeki Babo Ho, jednćj zc źródłowych rzek H a ń Czouskićj Hej Ho. R zeka Babo Ho płynie ku P d W . i spotyka rzekę Hyj H o (Szara) podążającą na PnZ., połączone rzeki zw racają się ku Pn., prz erz ynają najdzik­

szą część Nań Szanu i tworzą potężną rzekę oazy H a ń Czou, zwaną Hej Ho (rz. Czarna).

Dolina Babo H o należy do najbardziśj m a­

lowniczych i posiada najbogatszą roślin­

ność.

W dolnym jć j biegu napotkano mięszane lasy, które stopniowo przechodzą w bór j o ­ dłowy, pokrywający doliny i zbocza. Bocz­

ne wąwozy liczne, strome i dzikie. P o nich przebiegają z szumem wartkie potoki i wy­

biegłszy na główną dolinę, n ikną śród nie­

przebytych zarośli wierzby i rokitnika czyli oblepichy (Hyppophae). Powyżćj strefy roślinności drzewnej ciągnie się wąski pas łąk alpejskich, a nakoniec olbrzymie, nagie szczyty rysujące się na tle cieinno-niebie- skiego nieba. T aki wygląd posiadają doli­

ny gór Am do,ale im dalój ku Pd. tem mnićj drzew, a więcćj łąk.

Pomiędzy górnym biegiem Hej H o i r z e ­ ką T etung leży niezbadany dotąd grzbiet Ichulu Siań, cały p okryty śniegiem i lo­

dowcami. Począwszy od miasta l u n Nań- Czeń, położonego w dolinie rzeki Tetung, władze chińskie okazywały podróżnym wielką uprzejmość, prawdopodobnie biorąc braci G rzym ajłów za ks. Orleańskiego i p.

Bonvalot.

Miesiąc przeszło poświęciwszy zbadaniu gór Sininu, wyprawa dostała się na prawy brzeg H oang H o (Choań Che) i zatrzymała się pod 35° szer. półn. śród wyżyny Amdo, stanowiącej P n W . część Tybetu, stąd o k rą ­ żywszy jezioro K u k u Nor od Z. wyruszyła z powrotem.

Badania doliny H yj Ho prowadzono w Sierpniu (s. s.). R aptow ne zimna, burze śnieżne, mrozy, ciągła mgła, osamotnienie wśród mas śnieżnych przerw ały dalsze ba­

dania. Śród błot i śniegów, bez opału

i chleba, podróżnicy musieli myśleć tylko o wydostaniu się z tych gór, śród których nie mieli przewodnika. Nakoniec napot­

kani chińscy poszukiwacze złota w yprow a­

dzili podróżnych na wielką drogę prowa­

dzącą do Su Czon.

D nia 13 Listopada w ypraw a powróciła w granice Rossyi.

W. W r.

KA N A N G A .

K a n a n g jest malajską nazwą drzewa, należącego do rodziny Anonaceae, n a jb a r­

dziej zbliżonćj do znanych nam powszech­

nie magnolij.

Drzewo to dochodzi 20 metrów wysoko­

ści, jest mało gałęziste, o szeroko rozłoży­

stych konarach. Liście ma skrętoległe (18 centymetrów długie a 7 cm szerokie), spo­

dem wzdłuż nerwów lekko omszone. K w ia­

ty są okółkowe, wielkie, żółto-zielonawe, zwieszone. Kielich trójlistkowy, drobny.

Korona sześciopłatkowa o płatkach lance­

towatych, pręciki liczne, w czterech okół­

kach. Ich n itk a jest bardzo krótka, a pyl- niki stoją po dwu stronach wałeczkowatego łącznika, który wybiega ponad nie w długi, szydłowaty wyrostek. Słupki liczne, na szczycie nieco wgłębionego osadnika. P o ­ wstają z nich jagody trzoneczkowate i nie- przewięziste. Dla tój ostatniej cechy i dla szczególnój postaci łącznika oddzielił pan Hooker fil. ten gatunek od rodzaju U n o n a i utworzył nowy C a n a n g a .

W stanie dzikim kwiaty są prawie bez- wonne, ale pod wpływem hodowli wydają woń odurzającą. K to chce mieć o niój wy­

obrażenie może to sprawdzić na flaszeczce perfum z napisem Ylang-Ylang, nazwy utwo­

rzonej z malajskiego alanguilan, a ozna­

czającej u malajów olejek, otrzymywany z kwiatów.

C a n a n g a o d o r a t a dla woni kwiatów i olejku hodowana jest nietylko w swój oj­

czyźnie malajskićj, ale także w Chinach

i Hindostanie. Malajczycy, którzy znają

się podobno najlepićj na perfumach, cenią

te najwięcój.

600 W SZECH ŚW IAT. N r 38.

O trzym yw anie olejku jest mozolne. P o ­ trzeba 200 kilogr. kw iatów na jed en olejku, któ ry płaci się w Londynie 20 Ł . P e r f u ­ my te przyszły do Europy dopiero w roku 1864. Znano je d n a k przedtem tak zw any olejek m a c a s s a r , który je s t naw pół p ł y n ­ ną pomadą malajską noszącą, u tubylców nazwę b o r b o r i, w którój skład wchodzą:

olejek z orzecha kokosowego, olejki z ka- nangi i szampaki (M ichalia champacas) oraz

TECHNOLOGIJA

N A F T Y I W O SK U ZIEMNEGO.

i .

W ydział krajow y galicyjski wydał przed niedawnym czasem książkę pod tytułem:

G a łąz k a k w itn ą c e j i o w o c u jąc ej k a n a n g i, w */i n a tu r a ln e j w ielkości.

kurkum a. Malajowie nacierają nią nietyl- ko włosy, ale i całe ciało dla wyleczenia, lub zapobieżenia miejscowym gorączkom.

L ekarze europejscy twierdzą, że środek ten niekiedy rzetelnie pomaga.

J ó z e f R ostafiński.

Technologija nafty i wosku ziemnego, n a ­ pisaną przez B ronisława P aw le wskiego, profesora szkoły politechnicznćj we L w o ­ wie. Książka pana Pawlewskiego zawiera wszystko co dotychczas zrobiono zarówno dla wyjaśnienia natury chemicznej nafty i wosku ziemnego, j a k i dla możliwie do­

skonałego zużytkowania surowego p rodu­

ktu w przemyśle. Co głównie zaleca pracę

p. Pawlewskiego przed wieloma innemi do-

N r 38. W SZECHŚW IAT. 601 tychczas wydanemi, to, że autor streszcza

w niej wyniki badań dokonanych na całym obszarze przemysłu naftowego, czyli in a ­ czej, daje nam całość studyjów nad ropami:

amerykańską, kaukaską, galicyjską i innemi mniój ważnemi, kiedy dotychczasowe mo- nografije na tem polu grzeszyły zawsze j e ­ dnostronnością i przedmiotu w zupełności nie wyczerpywały. Ze względu na wyjąt­

kową ważność treści i stanowisko naukowe autora, postaramy się przedstawić w skró­

ceniu najgłówniejsze p u nkty dzieła p. Pa- ( wlewskiego, w przekonaniu, że dla czytel­

ników Wszechświata nie może być obojętną sprawa, tak wielką dla Galicyi posiadająca doniosłość.

Węglowodory występują w przyrodzie we wszystkich trzech stanach skupienia, a więc w lotnym, jako gazy naftowe, p łyn­

nym jak o ropa naftowa, czyli olej skalny i stałym w postaci wosku ziemnego czyli ozokierytu w Galicyi i Rumunii, w postaci kiru i naftagiłu na Kaukazie, a wreszcie w postaci różnego rodzaju bitumów, smół i żywic ziemnych w rozmaitych okolicach ziemi. Te trzy stany skupienia węglowo­

dorów można objaśnić stosunkową ilością ' węgla w cząsteczce. W ropach naftowych znajdujemy węglowodory płynne* zawiera­

jące nie mniej j a k C 4, wszystkie więc wę­

glowodory uboższe w węgiel występują jak o gazy; z drugiej zaś strony, jeżeli ilość węgla w nich jest większa niż C 15 (pentade- kan), są to już ciała stałe. Ścisłej granicy między ropą naftową jako płynem, atak ie m ciałem stałem, ja k naprzykład wosk ziemny, niepodobna przeprowadzić, ponieważ ropa sama zawiera bardzo dużo węglowodorów stałych, rospuszczonych tylko w płynnych homologach.

Najwięcej bezwarunkow o bogatych źró­

deł gazu naftowego posiada Am eryka pół­

nocna. Istnieje źródło pod Pittsburgiem, dające na godzinę 83000 m 3, inne zaś około 27000 m 3 gazu. W artość gazu źródeł P itts- burga obliczają na 4 000000 dolarów, a ź r ó ­ deł Wirginii zachodniej na 10000000 dola- row, to też zastosowano tam gaz naturalny do opalania, do oświetlania, do rozmaitych ! celów przemysłowych, w hutach szklanych, ,

piecach wapiennych i t. d. Jedna z hut szklanych nad rzeką Alleghany, używając

| tego gazu, zyskuje dziennie na opale do 1000 dolarów. Gazy naturalne naftowo

| oddawna j u ż starano się stosować w wielu j miejscach do celów technicznych, a najda-

| wniej używano ich w Chinach, w salinach na 1 000 ł» głębokich. Gaz naftowy natu-

! ralny do oświetlania nadaje się gorzej, niż sztuczny z węgla kamiennego, gdyż siła świetlna jego jest zwykle nieznaczna. P r z y ­ czyna tego leży w składzie chemicznym ga­

zu naturalnego. Ponieważ obecność w ga­

zie takich tylko ciężkich węglowodorów, ja k benzol, naftalin, etylen, acetylen i in.

decyduje o jego zdolnościach świetlnych, więc gaz naturalny, którego główną częścią

j

składową jest gaz błotny czyli metan, ustę­

puje pod tym względem zwykłemu naszemu gazowi. Źródło w Bloomfield w Ontario daje gaz zawierający metanu 82,41% a wę­

glowodorów świetlnych 2,94%. Zato siła kaloryczna gazu naftowego jest bardzo wy­

soka. T a k np. gazy pittsburskie dają sie­

dem razy więcej kaloryj, niż zw ykły gaz z gieneratorów Siemensa. Ponieważ są one lżejsze od nafty, łatwiej przenikają pokłady ziemne, można więc je uważać za zwiastu­

ny ropy naftowćj, która posiada znaczną zdolność rospuszczania węglowodorów ga­

zowych i to w tem większej ilości, im więk­

sze jest ciśnienie tych gazów. Co do tego, wiemy, że niekiedy ciśnienie dochodzi do 190 kg na 1 cm2, być może więc, że wiele gazów pod ziemią istnieje w postaci p ł y ­ nów, które przez nagłe zmniejszenie ciśnie­

nia przechodzą w stan gazowy.

Jeżeli zostanie przebity otwór świdrowy do zbiornika podziemnego ropy z większą zawartością gazów, wtedy wskutek nagłego zmniejszenia ciśnienia, gazy same z wielką siłą będą się wydostawały nazewnątrz, a ga­

zy rospuszczone w ropie będą poryw ały ro ­ pę ze sobą i wytworzą zjawisko fontanny naftowej. W roku 1886 w B aku źródło Tagiewa tak silnie wytrysnęło, że na godzi­

nę dawało do 500000 kg ropy, t. j. więcej, niż wynosi dzienna produkcyja wszystkich źródeł pensylwańskich. Gazy naftowe po­

chodzą zapewne z tego samego źródła co

i nafta, gdyż mają jednakow e z tą ostatnią

własności chemiczne, a co do składu — róż-

602

. Nr 38.

nią się od niej ilościowo tylko, nie zaś j a k o ­ ściowo.

Powinowactwo gazów do płynnych wę­

glowodorów naftowych, a głównie ich zdol­

ność rospuszczania się w tychże, da się ująć w to mniej więcej ogólne praw idło, że z uproszczeniem składu chemicznego g a ­ zów zmniejsza się i zdolność ich rospusz- czania. To nam dostatecznie wyjaśnia ten fakt, dlaczego gazy wolne, towarzyszące ro ­ pom, składają się przeważnie z gazu bło­

tnego: węglowodór ten, ja k o najprostszy, najtrudniej rospuszcza się w nafcie i w ystę­

puje obficie w gazach.

P ły n n e węglowodory czyli ropa naftowa, inaczej olejem skalnym zwana, występuje niekiedy bardzo obficie i w bardzo wielu miejscach wszystkich pięciu części świata.

Ze Am erykę północną nazywamy ojczyzną nafty pochodzi to stąd, że tam najpierw oceniono praktyczną jć j wartość i że jesz­

cze przed laty kilkunastu mieliśmy w h a n ­ dlu wyłącznie ty lko naftę amerykańską.

T eraz z naftą am erykańską skutecznie k onkuruje na rynkach wszechświatowych nafta kaukaska, a z m niejszym wprawdzie powodzeniem, ale i galicyjska zaczyna wypierać współzawodniczkę przynajm niej z okolic m niej odległych od miejsca swego pochodzenia. T rzy gatunki nafty, a m e ry ­ kańska, kaukaska i galicyjska są głównemi j ć j przedstawicielami i teraz właśnie p rz e­

chodzimy do ich opisania.

Skala barw ropy naftowej jest dosyć roz­

legła, z jednej strony bowiem posiadamy ropę tak jasną i czystą, że używa się do pa-

lenia w lampach bez poprzedniej dystyla- [ cyi i czyszczenia, z drugiej zaś— są ropy z u ­ pełnie czarne, które naw et przez warstwę

4 — 5 m m g ru b ą nie przepuszczają wcale światła z palnika gazowego. W granicach tych dwu barw krańcowych mamy ropy słomkowe, ciemnozielone i brunatne. Co do barwy ogólnie jest przyjęte przekonanie, że im ona je st ciemniejszą, tem ropa jest gęstszą i tem więcej zawiera składników trudniej w rących, mniej lotnych i o d w ro ­ tnie. P ra w id ło to nie jest ogólnem, gdyż 1 istnieją źródła dające ropę zupełnie czarną a przytem bardzo lekką. O naturze che­

micznej ciał barwiących sarnę ropę nie po- 1 siadamy żadnych wiadomości, prawdopodo-

bnie są to ciała mniej więcej zwęglone, utlenione, pochodzące z tych ciał pierw ot­

nych, z których bierze początek sama ropa lub wreszcie z tych węglowodorów, które wchodzą w skład ropy.

Często wskutek fluorescencyi i dwubarw- ności niemożna naw et okiem ocenić odcie­

nia i rodzaju barwy. Co do innych wła­

sności optycznych rop, wiemy, że są one w mniejszym lub większym stopniu p rz e ­ zroczyste i w tym razie odznaczają się sil- nem załamaniem światła. Je st rzeczą pi*a- wdopodobną, lecz niemożna powiedzieć absolutnie pewną, że ropy wogóle nie s k r ę ­ cają płaszczyzny polaryzacyi, a tembardzićj dystylaty, otrzymane z rop. P od względem chemicznym światło oddziaływa na ropę.

R opa naftowa, wystawiona na działanie światła, ozonizuje mocno powietrze i p r a ­ wie przestaje być palną, gdy przeciwnie, trzym ana w ciemnej przestrzeni, lub w ros- proszonem świetle dziennem, nie ozonizuje powietrza i nie zmienia swój palności p ier­

wotnej.

Zapach ropy naftowej rzadko bywa znoś­

nym, najczęściej jestto odrębnie c h a ra k te ­ rystyczny t. zw. zapach naftowy. Pocho­

dzi on z zanieczyszczeń węglowodorów i zwykle je s t tem wyraźniejszy, im w ropie j e st więcej wyżej wrących części składo­

wych. Prócz zapachu naftowego ropy n ie ­ raz posiadają oddzielny i najczęściej b ar­

dzo wstrętny zapach postronny. Zapach ten zależy głównie od związków siarki, w które obfitują niekiedy ropy, przeważnie zaś i’opy o znacznym ciężarze właściwym.

R opy naftowe są płynam i lżejszemi od wody, ich ciężary właściwe byw ają ozna­

czane rozmaicie. Nie wdając się w szcze­

góły każdego ze sposobów oznaczania cię­

żaru właściwego, nadmienię, że są one zu­

pełnie analogiczne do tych, jakich w p r a k ­ tyce używamy wogóle w tym celu. Często używane są w przemyśle naftowym areome- try francuskie, z podwójną skalą stopni Beaumćgo i obok niej zaraz ciężarów w ła­

ściwych. W pracowniach naukowych do badania rop używane są jeszcze dwa sposo­

by oznaczeń ciężarów właściwych: zapomo- cą wagi W estphala i piknometru. R ezul­

taty otrzymane jakimkolwiekbądź sposo­

bem bywają wyrażane rozmaicie: 1) raz

N r 38. WSZECHSW IAT. 603 oznaczają je w liczbach całkowitych, np.

824, co oznacza, że 1 l takiej ropy waży 824 g, kiedy 1 l wody przy tych samych warunkach waży 1000 g\ 2) kiedyindzićj wyrażamy ciężar właściwy liczbami bez z e ­ ra, np. ‘824, co znaczy, że ciężar właściwy ropy wynosi 0,824; 3) to znowu ciężar wła­

ściwy bywa wyrażany w stopniach areome- trycznych Beaumógo, np. 45° B.

Ponieważ wiadomo, że ze zmianą tem pe­

ra tu ry zmienia się i ciężar właściwy, a dla ropy tembardziój niż dla wody, lub innych ciał, z tego względu potrzeba zawsze poda­

wać tem peraturę oznaczeń. Ciężar właści­

wy rop począwszy od 0,73 powoli i stopnio­

wo bez rażących prz erw dochodzi maxi- mum 0,98. Jaśniejsze ropy zwykle posia­

dają niższy ciężar właściwy, w porównaniu z ropami ciem niej szemi. W każdym p ra­

wie okręgu naftowym zmienia się ciężar właściwy rop i to w dość rozległych grani­

cach, j a k to okazuje następująca tabliczka:

W Galicyi zachodniej 0,762—0,910 W e wschodniej 0,750 — 0,950 W Baku 0 ,7 8 0 -0 ,8 9 0 W Pensylwanii 0,737—0,875 W Kanadzie 0,848 — 0,875 Często w stosunkowo niebardzo oddalo­

nych od siebie źródłach ropy naftowej wy­

stępują znaczne różnice w ciężarach wła­

ściwych. Ogólnie można powiedzieć, że z dwu źródeł ropy, to da pro d u k t o więk­

szym ciężarze właściwym, które leży bliżej powierzchni gru n tu . J e d e n i ten sam p o ­ kład prawie zawsze przy wylocie daje ropę gorszą, o większym ciężarze właściwym, niż w głębi. W Pensylwanii, gdzie trzy łoży­

ska ropy leżały nad sobą, otrzymano z nich ropy następujących gatunków:

ropa z łożyska górnego 0,875 do 0,8484

„ „ średniego 0,8235

„ „ dolnego 0,800 do 0,7777 Zjawisko to da się wytłumaczyć p a r o w a ­ niem zachodzącem w tem większym stopniu, im dany zbiornik ropy jest przykryty cień­

szą warstwą gruntu. C iężar właściwy dość ważne ma znaczenie przy ocenianiu ropy naftowej pod względem wydajności pro­

duktów świetlnych, czyli zwyczajnej nafty handlowój. Z badań nad ropami galicyj-

skiemi okazuje się, że ilość nafty istotnej, t. j. dystylntu od 150°—300° jest największą przy ciężarze właściwym 0,83, dochodzi bo­

wiem w tym razie do 50% . Zmian w cię­

żarze właściwym w zależności od tem pera­

tury nie można ująć w ścisłe prawo propor- cyjonalności.

Znajomość ciężaru właściwego rop jest ważną rzeczą dla praktyki przemysłu n afto ­ wego choćby z tego względu, że pozwala nam rozwiązywać zadania, dość często tra ­ fiające się w praktyce. Ponieważ ciężar jest iloczynem z objętości w litrach przez ciężar właściwy, mając więc dane którekolwiek dwie wielkości, łatwo możemy otrzymać i trzecią niewiadomą, co ma ważne znacze­

nie dla przewozu ropy. Niemniejszą war­

tość praktyczną posiadałyby ścisłe określe­

nia współczynnika rosszerzalności ropy n a f­

tow ej. Określeń takich nie posiadamy, wie­

my tylko, że współczynnik rosszerzalności różnych rop jest różny i że się zmienia w granicach od 0,00044 do 0,00096. Przy nalewaniu rop do naczyń zamkniętych m u ­ simy brać pod uwagę zmiany objętości ropy, szczególniej, jeżeli ona np. w ciągu tran s­

portu wystawioną będzie na działanie w ięk­

szych zmian tem peratury.

Wszystkie dotychczas przez nas p rz ed ­ stawione własności fizyczne ropy naftowej mają bez zaprzeczenia swój początek w jćj składzie chemicznym. Otóż szczegółowe zbadanie składu chemicznego dałoby nam klucz do rozwiązania wielu ciekawych i d e ­ cydujących kwestyj, dotyczących ropy naf­

towej. Nie chodzi nam tu, rozumie się, o jakościową i ilościową zawartość w ropie pierw iastków chemicznych, boby to zupeł­

nie kwestyj spornych nie rozwiązywało, lecz przedewszystkiem interesują nas pyta­

nia, czy ropa naftowa jest ciałem samo przez się jednorodnem, czy też mięszaniną wielu innych ciał i jeżeli zachodzi coś po­

dobnego, jakie są te ciała, których algie- braiczna suma własności równą je st sumie cech charakterystycznych ropy naftowej.

Dotychczas wiemy tylko, że ropa naftowa je s t niestałą mięszaniną bardzo wielu wę­

glowodorów, natury przeważnie niezupełnie wyjaśnionej, przytem współczynnik obec­

ności każdego z tych węglowodorów jest

liczbą zupełnie dowolną, poczynając od 0.

J504

Ropy składają się istotnie tylko z dwu pierwiastków: węgla C i wodoru H . Średni przeciętny skład rop jest: C=85°/0, H = 1 5 % . Jednakowoż w ahania w zawartości węgla i wodoru są dość rozległe, np.

C II

Z Pensylwanii 84,86° o 15,32 %

Z Kanady 84,5 „ 13,5 „

Z Galicyi wsch. 82,2 „ 12,1 „

Z Baku 85,85 „ 14,51 „

P rócz węgla i wodoru, które p rz e d s ta ­ wiają istotne składniki ropy, zaw iera ona jeszcze w małych ilościach w swoim s k ł a ­ dzie inne pierwiastki, mianowicie tlen O, azot N, siarkę S, a także składniki m in e ra l­

ne, metale. Tylko niektóre analizy rop wy­

kazują w nich sam węgiel i wodór; p ra w d o ­ podobnie pochodzi to stąd, że tych obcych pierwiastków jest w ropach bardzo mało, tak, że ich wykryć nie było można, albo wcale ich nie szukano. Stosunkowo n a j­

więcej j e s t w ropach tlenu, gdyż ilość jego wynosi 1—7% . następnie azotu 0,2— 1 % . Ilości siarki w ropach są bardzo nieznaczne i to tylko przypadkowe. Właściwie więc istotnemi składnikami rop i naft, są związki, składające się tylko z węgla i wodoru, związki Cx Hy, t. zw. w chemii w ęglow o­

dory. Cliemija zna liczne szeregi w ęglow o­

dorów, z których w ropie naftowej d o t y c h ­ czas wykryto cztery, a mianowicie:

1) szereg węglowodorów nasyconych czyli parafinów, wzoru Cn H 2n-|- 2 .

2) szereg węglowodorów nienasyconych czyli olefinów, wzoru Cn H 2n.

3) szereg węglowodorów aromatycznych, wzoru C n H 2n—e.

4) szereg węglowodorów hidroai-omatycz- nych albo naftenowych czyli naftenów, wzo­

ru Cn H 2n—6-J-6 = Cn Han.

W ęglow odory ostatniego szeregu mogą być uważane za związki aromatyczne wzbo­

gacone wodorem.

Niech w ogólnym wzorze pierw szego sze­

regu CnHan + 2 wartość n stopniowo wzrasta, poczynając od 1, w takim razie otrzymamy związki coraz bardziej złożone. Pierwsze w yrazy tego szeregu będą gazami, następne płynami lekkiemi, dalćj coraz cięższemi, a jeszcze dalsze ciałami stałemi. J a k zaś

daleko może wzrastać wartość n pvzy tw o­

rzeniu węglowodorów, to się nieda powie­

dzieć dokładnie; w ropach naftowych wy­

stępują węglowodory tego szeregu, w k t ó ­ rych n posiada wszelkie wartości od 1 do 30.

Szereg ten je s t najliczniej ze wszystkich re?

prezentowany w ropie naftowej i udziela jój wszystkich swych cech charakterystycz­

nych. Najważniejszą z nich je s t wielka oporność względem większości czynników chemicznych.

Za węglowodorami nasyconemi ze wzglę­

du na większe od innych znaczenie w skła­

dzie ropy naftowej idzie następujący szereg nienasyconych t. zw. olefinów. Nie w p ły ­ wają one zbyt wyraźnie na ogólny c h a rak ­ te r rop naftowych, ponieważ obecność ich niczem się bardzo nie uwydatnia. W ę glo­

wodory aromatyczne są zawarte w daleko mniejszych ilościach, niż dwa poprzednie szeregi; okoliczność ta rzuca niejakie świa­

tło na pochodzenie ropy naftowej. Ciekawą np. jest rzeczą, że odpadki naftowe rop ros- syjskich lub galicyjskich, które albo wcale, albo bardzo mało zaw ierają w sobie węglo­

wodorów aromatycznych, jeżeli są poddane działaniu wyższej tem peratury, przy prze­

puszczaniu np. przez ru r y rozżarzone do czerwoności, dają dość łatwo i dość znacz­

ną ilość węglowodorów aromatycznych.

W Rossyi istnieją już fabryki, p rz era b ia ją­

ce odpadki naftowe na węglowodory aroma­

tyczne.

P łyny otrzym ywane przy fabrykacyi g a ­ zu z węgla kamiennego, zawierają znaczny procent węglowodorów aromatycznych, j a k benzol, toluol, lub pokrewnych im antrace­

n u i naftalinu. Okoliczność ta poucza nas do pewnego stopnia, że przy tworzeniu się ropy naftowej bardzo mały udział przyjm o­

wał proces suchej dystylacyi przy wyższej tem peraturze.

Ostatni szereg węglowodorów hidroaro- matycznych bardzo słabo występuje w ro ­ pach naftowych, amerykańskiej i galicyj­

skiej, przeciwnie zaś w kaukaskiej ilość ich dochodzi 80% . F a k t ten jest jeszcze dosyć sporny i wątpliwy. Sumując to wszystko co było dotychczas powiedziane o składzie chemicznym rop naftowych, możemy w na- i stępujący sposób go przedstawić:

N r 38. _

W SZECHŚW IAT.

N r 38.

Nafta am erykańska zawiera wę­

glowodorów parafinowych do . . 9 0 %

„ olefinowych d o . . . 10%

„ aromatycznych do . 2 —5 % W nafcie kaukaskiej pi^zeważają związki hidroaromatyczne do 80% , związki arom a­

tyczne do 10%, reszta przypada na pozosta­

łe g rupy węglowodorów.

S kład rop galicyjskich jest dotąd bardzo mało zbadany; da się on jednakże przed­

stawić w ten mniej więcej sposób'-

1) węglowodorów nasyconych 95 — 97%

2) n olefinowych 1— 2 %

3) „ aromatycznych 2— 3 J u ż szczupłość samych rezultatów badań nad ropą galicyjską powinnaby zachęcić chemików do dalszych badań, a to tembai-- dziój, że i kwestyja związków hidroaroma- tycznych jest dla tój nafty ciekawą i byłaby zupełnie nową.

Ostatnim wyrazem węglowodorów n a tu ra l­

nych jest ju ż ciało stałe, wosk ziemny, albo ozokieryt, napotykany w większej ilości w Galicyi, a w mniejszych w wielu innych miejscach. Jest to ciało ciastowate, b a r­

wy najrozmaitszej, zapachu nafty, wogóle charakteru niezbyt zdecydowanego. P o d ­ dany suchej dystylacyi, wydziela wodę, g a ­ zy palne, oleje lekkie, j a k benzyna i nafta, oleje naftowe; następnie otrzymujem y mię- szaninę z płynnych olejów i parafiny, czyli masę parafinową, a w końcu w retorcie po ­ zostaje albo rodzaj asfaltu, albo koks.

Udział benzyn i nafty z jednej strony i masy parafinowej z drugiej, je st bardzo chwiejny. T a k płynne składniki stanowią od 10% do 40% , masa parafinowa od 80%

do 50%. Z niej prostem prasowaniem mo­

żna wydzielić parafinę handlową. Ozokie­

ry t w naturze rzadko występuje samodziel- I nie, w pokładach, przeważnie ziemia jest nim tylko napojona w większym lub mniej - 1 szym stopniu, np. ilość ciał ziemistych do ­ chodzi 50 — 70%. Z takiej mięszaniny ozo- kierytu z gliną w yługowują go wodą gorą­

cą. P oddany przetapianiu i czyszczeniu stężonym kwasem siarczanym daje cerezy- nę, mogącą w wielu razach zastąpić wosk pszczeli.

W. Rouba.

Korespondencyja Wszechświata,

(D o k o ń c ze n ie).

W ioski p o k ry w a jąc e szy jk ę stan o w ią też c h a ra k ­ te ry s ty k ę g a tu n k ó w : u G. riv a le i G. in te rm e d iu m ość p rz y n a sa d zie je s t p o k ry ta d lu g ie m i, b iałe m i, sz czecin o w atem i w ło sk am i, tu d z ie ż w ło sk am i n a końcu g ru c zo lk o w a te m i (u G. in te rm e d iu m nieco m n ie j); u G. u rb a n u m i s tric tu m w łosków ty c h p rz y n asad zie szyjki n iem a w cale. B iczy k jest.

u w szystkich g atu n k ó w w ięcej niż do po ło w y swej d łu g o śc i p o k r y ty b ia le m i w łoskam i. O G. riy a le i in te rm e d iu m b iczy k je s t p ierz asto -k o sm a ty , t. j.

w e d w a rz ę d y d łu g ie m i, b ia łe m i, p ió rk o w a to osa- d zo n em i w ło sk am i p o k ry ty . U G. u rb a n u m i stri- c tu m k ró tk ie i p rz y le g a ją c e w łoski p o k ry w a ją c ałą p o w ie rzc h n ię b iczy k ó w , ta k , że ty lk o k o n ie c (o p a ­ trz o n y b liz n ą ) p o zo staje n a g im . W ło sk i te są u G.

u rb a n u m b a rd z o k ró tk ie i gołem o k iem niew i­

d z ia ln e , u G. s tric tu m zaś n ieco d łuższe, ta k , że i b ez lu p y w id z ie ć je m o żn a.

W ło sk i b ia łe (szczecin o w a te ) p o k ry w a ją też całą p o w ie rzc h n ię z iarn czak ó w : w d o ln ej części p o ­ w ie rz c h n i są k ró tk ie i p rz y le g a ją c e , w g ó rn e j zaś, a m ia n o w ic ie n a g rz b ie cie i p rz y n a s a d z ie ości, d łu g ie, sz ty w n e i p ro sto sto jąc e. D G. riv a le i i n ­ te rm e d iu m są one liczn e i gęste; n G. u rb a n n m i s tric tu m n ie c o rzadsze.

G łów ka ow ocow a n G. u rb a n n m o sa d z o n a n a dość d łu g im trz o n e c z k n , u in n y c h b estrzo n eczk o w a . W d o jrza ły m sta n ie g łó w k a j e s t n a je ż o n a d łu g ie ­ m i, sz ty w n e m i, h a cz y k o w a te m i o śc iam i, zapom ocą k tó ry c h z ia rn c z a k i, c z e p ia ją c się o d z ie n ia lu d zi i w łosów z w ierz ąt, n a z n a c z n ą o d leg ło ść b y w ają p rzen o szo n e.

P rzeg ląd sy n o p ty c zn y .

A. K w iat p ro s to sto jący , k ie lic h ro z w arty , p ła t­

k i żółte.

1) K ielich podczas ow o co w an ia poziom o ro z ­ w a rty .

P ła tk i ż ó łte z czerw o n aw y m o d c ie n iem , k lin o ­ w ate, n g ó ry z a o k rą g lo n e ; b icz y k i p ie r/a s to -k o s - m ate , c ie n k ie i d łu g ie .

G. in te rm e d iu m .

2) K ielich podczas o w o c o w an ia zw isły, do głą- b ik a p rz y tu lo n y .

a) P ła tk i b lad o -ż ó łte , p rz e w ro tn ie ja jo w a te , m a-

| łe ; p azn o k ieć ząb k o w a ty , m a ły ; ość d łu g a , g ru b a ,

! c z te ry ra z y o d b ic z y k a d łu ższa ; b iczy k k ró tk i, p o ­ k r y ty d ro b n iu tk ie m i w ło sk am i; g łą b ik i d łu g ie , p r a ­ w ie n a g ie ; z ia rn c z a k i rz a d k ie m i d łu g ie m i szczecin ­ k a m i n g ó ry p o k ry te .

G. u rb a n u m .

b ) P ła tk i c iem u o -żó łte, o k rą g łe , duże; p azn o k ieć

m ały , z ąb k o w a ty ; ośó k ró tk a , m niej n iż d w a ra z y