-A-dres Ked.a,l£C3ri: ZKZra^OTsrsicie-IFrzed.iaa.ieście, 2STr ©<3. 30. Tom XII.

30. W arszaw a, d. 23 lipca 1893 r. Tom X II.

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PRENUMERATA „W SZECHŚW IATA".

W W arszaw ie: rocznie rs. 8 kwartalnie ,, 2 Z przesyłką pocztow ą: rocznie ,, 10 półrocznie „ 5

Komitet Redakcyjny Wszechświata stanowią, Panowie:

Alexandrowicz J., Deike K., Dickstein S., Hoyer H.

Jurkiewicz K., Kwietniewski Wł., Kramsztyk S., Na- tanson J„ Prauss St., Sztolcman J. i W róblewski W.

Prenumerować można w Redakcyi „Wszechświata"

i w e wszystkich księgarniach w kraju i zagranica.

-A-dres Ked.a,l£C3ri: ZKZra^OTsrsicie-IFrzed.iaa.ieście, 2STr ©<3.

w s p r a w i e ;

ZASILANIA MIAST ELEKTRYCZNOŚCIĄ.

O znaczeniu tego przedm iotu m ożna sądzić chociażby z tego, że dzisiaj na kuli ziemskiej istnieje przeszło 2 700 zakładów centralnych, -dostarczających energii elektrycznej do celów przem ysłu i oświetlenia. Przodujące stano­

wisko w liczbie powyższej zajm uje A m eryka, a w niej Stany Zjednoczone (1950 stacyj).

T u taj przed 11-tu laty w Nowym Y orku po­

w stała pierw sza stacya centralna według wskazań E disona, wynalazcy lampek żaro­

wych, tu po raz pierwszy za spraw ą tegoż E disona i H opkinsona zastosowano n ader dogodny system 3 przewodników w sieci roz­

prow adzającej, tu wreszcie elektryczność w oświetleniu w nętrza gmachów i w ogólnej lokomocyi m iast zajęła stanowisko, niem ające sobie równego. D la uw ydatnienia postępów lokomocyi am erykańskiej przytaczam y tab el­

kę dla la t 1890— 91 według Elektrotechn.

Z t. 1892:

Tram w aje (1890 r. 8 650 km 21 970 wagon.

konne i[1891 r. 8 500 21798 Tram w aje 1[ 1890 r. 4060 5 592 11 elektryczne |[1891 r. 6 500 J? 889 2

Tram w aje 1[1890 r. 960 JJ 751 parowe 1(1891 r. 1150 W 815

Zdobycze techniczne popierane są w A m e­

ryce przez równoczesny rozwój teoryi. Do E uropy słabe tylko echa dochodzą o tej go­

rączkowej pracy mózgów am erykańskich w dziedzinie elektryczności i jedynie od czasu do czasu jakieś błyskawiczne i w strząsające odkrycie, w rodzaju doświadczeń Tesli lub E lih u Thomsona, budzi s ta rą E uropę z uśpie­

nia. A tymczasem i w Am eryce, ja k wszę­

dzie zresztą, odkrycie takie je s t owocem mo­

zolnej i potężnej działalności w pewnym kie­

runku. My europejczycy z w spaniałej p ra ­ cowni am erykańskiej otrzym ujem y jedynie gotowe wyniki, k tóre w dodatku bardzo czę­

sto są dla nas za śm iałe, za rozległe i bndzą w nas nawet obawę. To, co mówimy, stosuje się mniej więcej do wszelkich gałęzi techniki.

D latego nie możemy brać m iary ze stosun­

ków am erykańskich: inne są tam warunki, inna wreszcie, m łoda i niespożyta długowie- kową cywilizacją, mięszana ra sa angloam e-

! rykańska.

466 WSZECHSWIAT K r 30.

Co się tyczy E uropy, to liczba stacyj cen­

traln ych nie zdaje się w tej chwili przewyż­

szać 500. K ra ja m i najbardziej w nie obfitu- jącem i są: E ran cy a (262), k tó ra i w A lgieryi m a ośm stacyj, S zw ajcarya (37) i A nglia (45);

dalej id ą W łochy (25), Niemcy i inne pań­

stwa.

S ta ty sty k a ta je s t wymowna. Z adanie sta- cyi centralnej polega na przem ianie energii mechanicznej w elektryczną, a potem n a roz­

syłaniu je j do miejsc, w których p ra c a m a zostać wykonaną. E n e rg ią m echaniczną sta- cya może czerpać niekiedy w prost z przyrody, z sił spadku wody, i to je s t zapewne wypadek najszczęśliwszy. W takiem położeniu znaj­

du ją się k ra je alpejskie E uropy, ja k Szwaj­

carya, Tyrol, wschodnia część F ran c y i, W ło ­ chy północne i środkowe, a na północy F in- łan dya i Szwecya. K ra je te nie potrzebują się wahać ani chwili między elektrycznością a gazem — do celów oświetlania, m iędzy siłą p o ruszającą m aszyn parowych a dynamo-ele- ktrycznych. Z n a tu ry rzeczy są to uprzy­

wilejowane krainy elektryczności. S ta ty sty k a potw ierdza to w zupełności: na pochyłościach A lp nagrom adziła się dzisiaj najw iększa ilość stacyj centralnych, korzystających celem wy­

tw arzania elektryczności z siły wodospadów i z turbin. Powiedzieliśmy wyżej, źe w chwili danej Szw ajcarya posiada 37 stacyj central­

nych, służących głównie do celów oświetlenia.

A le po za tem kantony Szw ajcaryi posiadają mnóstwo drobnych urządzeń elektrycznych, rozsypanych w głębi dolin alpejskich po mie­

ścinach i wioskach ubogich, k tó re do wodo­

spadów za p rzęg ają turbiny , łącz ą je z m aszy­

nam i dynam o-elektrycznem i i tym sposobem otrzym ują albo ta n ią siłę poruszającą, albo bajecznie tani rodzaj oświetlenia.

O wzroście elektryczności w Szwajcaryi najlepiej d a pojęcie n astę p u ją c a tabelka, wy­

ję t a z urzędowej staty sty k i szwajcarskiej:

W ię k s z e im n ie j- sze u rz ą d z e n ia e le k try c z n e , słu ­ ż ące do o św ie­

tle n ia U rz ą d z e n ia e le ­ k try c z n e , s łu ż ą ­ ce do p o ru s z a n ia

m aszy n

(koniec 1 8 8 9 1 8 9 0 1 8 9 2 ro k u )

351 4 3 4 5 6 2

2 5 3 3 5 3

Ilo ść b a +eryj

ak u m u lu to ró w 41 73 121

Ilo ść m aszy n dy- n a m o elek try cz.

i e lek tro m o to -

ró w 5 3 6 7 1 2 1 0 5 6

O gólna s p ra w ­ ność w y rażo n a

w k ilo w a tta c h 7 0 6 0 13 0 4 4 2 0 6 2 3 Ilo ść lam p ż a ro ­

w ych 51 1 5 5 6 8 3 6 8 115 9 2 6 Ilo ść lam p łu k o ­

w ych 8 4 5 1 0 6 8 1 7 4 6

Innem źródłem energii mechanicznej dla stacyi centralnej, głównie nas obchodzącem, je st węgiel kamienny. Blizkość pokładów węgla, łatw y i tani dowóz są to względy pierw ­ szorzędne dla stacyi, k tó ra może wówczas tanio wytwarzać energią elektryczną. Takie w arunki rozwoju dla siebie znalazły stacye centralne w Anglii, poniekąd w północnej F rancyi, w Belgii, w Niemczech— nad Benem, w W estfalii i na Szląsku, takież znaleźć mogą n a południu K rólestw a Polskiego i w Eossyi południowej.

Jedn ak że w krainach węgla kamiennego- elektryczność m a do zwalczenia dwu przeciw­

ników, właściwie zaś współzawodników—p a rę i gaz. Takie je s t mniemanie ogółu, zobaczy­

my, o ile słuszne. S tacya centralna powinna dostarczać siły poruszającej i środka oświe­

tlającego. Pierw sze zadanie osięga się w ten sposób, że stacya, spalając węgiel, otrzym uje parę, k tó ra porusza m otory, te zaś— maszyny dynamoelektryczne; pow staje stąd p rą d ele­

ktryczny, który rozchodzi się po sieci i p oru­

sza motory elektryczne, sprzężone z n arzę­

dziami pracy. Niewątpliwie ta k a wielokrotna, a właściwie dw ukrotna przem iana energii po- tencyalnej zaw artej w węglu kamiennym w m echaniczną nie może się obyć bez znacz­

nych s tr a t na sile (w najlepszym razie 3 0 % ) . J e s t więc rzeczą zupełnie widoczną, źe w k ra i­

nach węgla kamiennego elektryczność p rzed e- wszystkiem nie może w wielkim przem yśle współzawodniczyć z p arą. P ozostaje jed n ak drobny przem ysł po m iastach, niedostępny dla p ary ze względu na ograniczenia praw ne i obowiązujące przepisy miejskie. Lecz i tu elektryczność staje do współzawodnictwa z in­

nym środkiem energii—z gazem. N ie może­

my powątpiewać dzisiaj po przekonyw ających

doświadczeniach prof. W itz a tudzież wielu

innych specyalistów, że m otory gazowe p oru­

szane bądź zwykłym gazem oświetlającym, bądź jeszcze tańszym od niego gazem Dowso- na; w granicach od 5 koni parowych do 120, są obecnie najtańszym środkiem poruszają­

cym, ekonomiczniejszym podobno od pary.

Poniżej jed n ak 5 k. p. m otor gazowy staje się mniej skuteczny i droższy; szanse w granicach tych dla obu rodzajów poruszania narzędzi pracy wyrównywają się, a naw et zmieniają na korzyść elektrom otoru, który odznacza się podzielnością aż do 0,1 k. p. (br. N agle w B er­

linie), nie wym aga ru r doprowadzających i nie zanieczyszcza powietrza produktam i spalenia, a nadto daje się z wielką łatwością zastoso­

wać do poruszania maszyn do szycia, tokarni, pilników, drukarni, wentylatorów, bez pośred­

nictwa pasów. Są to zalety nieocenione dla drobnego przem ysłu. S tacya centralna jako źródło siły poruszającej m aleje, a naw et zni­

ka prawie wobec ogromnego znaczenia jej dla celów oświetlenia.

"VV dziedzinie tej zakłady centralne elektry­

czne sta ją odważnie do boju ze starem i g a­

zowniami i z wielkiemi towarzystwami lądu i Anglii, zasobnemi w środki i kapitały, a o rezultacie tej walki najlepiej świadczy po­

wyższa liczba stacyj zdobyta w ciągu la t ośmiu niewięcej. Takie atoli powodzenie elektryczności nie powinno nas zachęcać do wniosku, źe udało się jej w dziedzinie oświe­

tlenia m iast wyrugować zupełnie gaz z wszel­

kich stanowisk. D ane statystyczne skłaniają nas raczej do przypuszczenia, że po kilku la ­ tach współzawodnictwa oba rodzaje oświetle­

nia zdążyły zająć obok siebie stanowiska nie- przeszkadzające sobie i stosownie do natu ry św iatła wyrobiły sfery działalności odrębne.

T ak się też stać musiało: płomień gazowy sil­

nie grzejący, niehigieniczny skutkiem szkodli­

wych produktów spalenia, migocący, bez reg u ­ la to ra m ało n ad aje się do oświetlania mie­

szkań. N atom iast wady powyższe nie m ają żadnego znaczenia dla oświetlania ulic, prze­

ciwnie w całej pełni występuje tu taj korzyść pochodząca z taniości gazu. Światło elektry­

czne żarowe posiada wprawdzie ważne zalety:

je st spokojne, praw ie nie grzeje i nie daje produktów spalenia, je s t jed n ak (przy tej sa­

mej cenie węgla) bezwarunkowo droższe od gazowego. Co się tyczy św iatła łukowego, to chociaż je s t ono znacznie tańsze od żaro-

_ N r 30. 467

wego, nie je s t dotąd uważane za dostatecznie pewne do oświetlania ciągłego ulic i zawsze jeszcze m a do pomocy latarnie gazowe, ja k to się dzieje n aprzykład w Berlinie. W ogóle mówiąc, względy ekonomiczne i techniczne nie zrobiły dotąd oświetlania elektrycznego oświe­

tlaniem ulic. W państwie elektryczności, w S tanach Zjednoczonych, ledwie kilka m iast pomniejszych, między innemi Denver, posiada wyłącznie oświetlenie elektryczne na ulicach, wielkie wszakże m iasta, Nowy Y ork, Chicago, B oston i inne, dotychczas oświetlone są gazem przy bardzo słabym udziale elektryczności ').

W Anglii, klasycznej krainie węgla kam ien­

nego, gdzie gaz i elektryczność, skutkiem ta ­ niości powyższego m ateryału, znalazły się w w arunkach jednakowo sprzyjających swo­

jem u rozwojowi, zaledwie dwie m ałe mieściny (jedno z nich B radford) zdecydowały się na jednolite oświetlenie elektryczne, Londyn zaś, Birm ingham , Liverpool i wszystkie wielkie m iasta stosują elektryczność do oświetlania teatrów , mieszkań, zajazdów, warsztatów i t. p. W sprawozdaniach o stanie oświetla­

nia elektrycznego w m iastach angielskich praw ie wszędzie znalazłem charakterystyczną uwagę „dwa razy droższe od gazowego.” Po- mimoto bo gata i przemysłowa A nglia po do­

mach (at home) używa wiele św iatła elektry­

cznego. W Niemczech stosunki ukształtow a­

ły się w sposób zupełnie podobny: światło ele­

ktryczne panuje we w nętrzu gmachów, te a ­ trów, hotelów, fabryk i t.p ., a gaz zajm uje uli­

ce. P am iętać jed n ak musimy i o tem , źe to­

warzystwa gazowe działają n a miejscu odda- wna, zdążyły więc po największej części umo­

rzyć koszty nak ład u na grunty, budynki, m a­

szyny i przyrządy i okoliczność ta musi nie­

m ało wpływać na nizkie ceny gazu. Tym cza­

sem młode stacye centralne m uszą dopiero pracować n a wywalczenie sobie istnienia. N ie­

kiedy warunki ko ntrak tu zaw artego między m iastem a towarzystwem gazowem zapewnia­

j ą tem u ostatniem u monopol oświetlania ulic i m iasto z budową staeyi musi czekać, aż kon­

tr a k t upłynie. W kosztach św iatła elektry­

cznego wielką rolę odgrywa konieczność zwró­

cenia nakładu n a grunty, budynki, maszyny

') W y ją te k sta n o w i Sf . L ouis.

WSZECHSWIAT.

468 WSZECHSWJAT. N r 30.

i sieć rozprow adzającą; koszty te podwyższają w wysokim stopniu jego cenę.

F a k te m je st, źe ceny energii elektrycznej, przyjęte w innych k ra ja c h i m iastach, mogą wprawdzie służyć dla nas do pewnego stopnia za wskazówkę, nie obowiązują jed n ak w ni- czem, ta k sam o ja k system p rą d u i sieci, za­

stosowany gdzieindziej z powodzeniem, u nas może doprowadzić do najsm utniejszych wyni­

ków. B yły przykłady zagranicą, szczególnie we F ran cy i, założenia stacyj ta k nieekonomi­

cznych, źe w krótkim czasie upaść musiały.

Oprócz tego budowniczy stacyi centralnej po­

winien liczyć się z nadzwyczajnem i postępam i elektrotechniki, k tóre bardzo często zm uszają go do zm iany u k ład u sieci jeszcze w czasie budowy stacyi, a czasam i zaraz po je j ukoń­

czeniu. Oto są powody, dla których rozstrzy­

gnąć pytanie, czy gaz je st tańszy, czy elektry­

czność, je s t niełatwo, i odpowiedź n a nie za­

leżna w wysokim stopniu od znajomości wa­

runków miejscowych. N iezaprzeczenie, od­

powiedni wybór rodzaju p rą d u , uk ład u sieci rozprow adzającej i generatorów siły m echa­

nicznej wpływa n a koszty energii. Odnośnie do tej kwestyi dobrze będzie przytoczyć wy­

razy słynnego elektrotechnika, O skara M ille­

ra , wypowiedziane n a wystawie fran k fu r­

ckiej.

„N a zapytanie, ja k i system zasilania m iast elektrycznością je s t najlepszy, z przykrością wyznać muszę, że nie m am ogólnej odpowiedzi, gdyż niem a system u bezwarunkowo dobrego.

System zależny je s t od miejscowych w arun­

ków, te zaś w każdym w ypadku szczególnym należy wpierw dokładnie zbadać, zanim się obierze system. G dy n ap rzy k ład w mieście znajdą się dogodne miejsca do budowy stacyi, wtedy system prądów statecznych może być z korzyścią zastosowany, jeśli je d n a k poza m iastem znajduje się szczególnie dogodne miejsce, n ap rzykład, z powodu sąsiedztw a ta ­ niej siły wodnej, łatw ości dowozu węgla, lub też, jeśli w ytw arzanie elektryczności da się korzystnie połączyć z istniejącą stacy ą wodo­

ciągów albo z gazownią, w tedy zak ład cen­

tra ln y dobrze je s t umieścić za gran icą m iasta i p rą d przem ienny doprow adzać do środka *).

I wtedy je d n a k należy się zastanowić do­

brze, czy warunki produkcyi nie zm uszają do przechowywania energii elektrycznej w aku­

m ulatorach n a czas m ałej konsumcyi, czy też wzgląd ten można pominąć i uciec się do transform atorów przemiennych ‘), k tóre dają znaczne zaoszczędzenie kosztów. D la każde­

go m iasta należy dobrze zbadać i obliczyć rozm aite systemy, jeśli chcemy napraw dę wie­

dzieć, jak i rodzaj zasilania m iasta elektry­

cznością je s t najtańszy i najodpowiedniejszy.”

In n y zaś elektrotechnik E . H ospitalier powia­

da: „czasami z takich badań może wyjść n a jaw okoliczność, że stacya centralna w danych w arunkach i m iejscu wogóle nie powinna być zbudow ana.”

S. St.

C H E M IA

w przededniu stuletniej rocznicy śmierci

L A Y O ISIER A .

(D ok o ń czen ie).

G dy chem ia organiczna dawno zdobyła się n a racyonalną system atykę, a naw et na szcze­

gółową hipotezę budowy swych związków, chemia m ineralna znacznie za nią pozostała w tyle, gdyż wszyscy badacze, olśnieni postę­

pam i chemii organicznej, długi czas ku niej swe prace zwracali. Dopiero teoryą w arto­

ściowości i n a jej zasadzie wykryte między pierw iastkam i analogie zwróciły uwagę che­

mików na stosunki we własnościach pierw iast­

ków zachodzące. L . M eyer i M endelejew z a ­ uważyli, źe jeżeli zgrupujem y pierw iastki we­

d łu g ich ciężarów atomowych, to co 16 lub 17 pierwiastków własności pow tarzają się bardzo dokładnie, co 8 zaś, pomimo znaczne­

go podobieństwa, są też i pewne różnice.

M endelejew przy jął, że własności pierw iast­

ków w pewien peryodyczny sposób zależne są od ciężarów atomowych i ułożył tablicę,

') S e k to r p ó l E liz e js k ic h w P a ry ż u . ') K o lo n ia.

N r 3 0 . WSZECHSWIAT. 4 6 9 w której pierwsze co do ciężarów atomowych

8 pierwiastków stanowią niejako typy n astę­

pnych; w szeregach prostopadłych pod niemi mieszczą, się ich co 8 pierwiastków znajdujące się analogi. Chociaż praw u peryodyczności ścisłego znaczenia przypisywać nie możemy, gdyż je s t zawsze praw em tylko empirycznem, oddało ono nauce znaczne usługi, gdyż po- pierwsze jest nieocenionym środkiem pedago­

gicznym przy wykładzie chemii, powtóre zaś pozwoliło przewidywać istnienie i własności pierwiastków nieodkrytych z miejsc, które w tablicy jeszcze zajęte nieb y ły . Przew idy­

wania M endelejewa świetnie sprawdzone zo­

stały odkryciem pierw iastku galu w 1875 r.

przez L ecoą de B oisbaudrana.

P ojęcia, których rozwój nakreśliliśmy wy­

żej, są niem ałą zdobyczą nauki, wielki je s t bowiem skok od twierdzenia, źe związki sk ład ają się z przylegających do siebie ato­

mów ciał prostych, do hipotezy o takim , a nie innym kształcie ich ugrupowania w przestrze­

ni i do słusznego przewidywania własności pierwiastków n a podstawie ciężarów ich ato­

mów. Mimo to wszystko, nie należy zapomi­

nać, źe teorye wyżej rozwinięte dotyczą tylko jednej strony zjawisk chemicznych, zajm ują się tylko początkowym i końcowym stanem ciał w każdej reakcyi, niezastanaw iając się wcale n ad samym mechanizmem przejścia od jednego stanu do drugiego. T eorya chemi­

czna, aby się stać ogólną w całem znaczeniu tego słowa, musi wciągnąć do swej dziedziny i tę d ru g ą stronę zjawisk chemicznych, musi się stać dynam iką chemiczną i w równym stopniu, ja k b ad a zmiany m ateryi podczas reakcyi, badać teź zmiany energii. Olbrzy­

mie są trudności, k tó re tu spotykamy. P o ­ winowactwo chemiczne je st t ą formą energii, k tó ra po dziś dzień najm niej nam je s t znana, nie posiadam y żadnej metody do jej mierze­

nia. W myśl twierdzenia G ibbsa każda for­

m a energii daje się rozłożyć n a dwa mnożni­

ki, z których jed en w yraża napięcie energii i musi być w całym układzie jednakowy, je ­ żeli tenże znajdować się m a w spoczynku. N p.

W ciele za w arta ilość ciepła = tem p eratu ­ r a xciepłojem ność; ładunek elektryczny= po- tencyał x pojem ność i t. d. Powinowactwa chemicznego nie umiemy jeszcze rozłożyć na dwa tak ie mnożniki i nie umiemy też mierzyć jego napięcia. W obec tego n atu raln ie zro- i

dziła się myśl, aby o sile powinowactwa che­

micznego wnioskować z tych form energii, w k tóre się powinowactwo przy reakcyi prze­

kształca. Najzw yklejszą ta k ą przem ianą je st przem iana powinowactwa w ciepło, zmiany cieplikowe towarzyszą każdej prawie reakcyi;

stąd pow stała term ochem ia, część nauki, któ­

ra , pomimo swego zaledwie półwiekowego istnienia, zdołała zebrać nadzwyczaj obfity zapas doświadczeń. K oło wytworzenia m e­

to d i głównych twierdzeń termochemii prze­

ważne zasługi położyli H ess, B erthelot, Thom sen i inni. W początkach swych b a­

dań termochemicy, olśnieni ogrom ną ilością faktów, które zebrali, wypowiedzieli, jak o ogólne prawo: „że wydzielona lub pochłonięta przy reakcyi ilość ciepła je s t do powinowa­

ctwa chemicznego proporcyonalną, a zatem może być jego m iarą .” W krótce jed n ak przekonano się, że takie ogólne prawo je st złudzeniem, zauważono bowiem wiele faktów, któ re mu przeczyły; rachunek zaś przez Y an t ’Hoffa przeprowadzony wykazał, źe przypu­

szczenie termochemików staje się słusznem dopiero przy absolutnem zerze tem peratury (— 273°C). T ak więc term ochem ia, jako środek mierzenia powinowactwa chemicznego, okazuje się zawodną.

Jeż eli jed n ak dalecy jesteśm y od ogólnej teoryi powinowactwa chemicznego, niektóre wypadki działania tej siły są nam dokładnie znane, zwłaszcza ściągające są do działania ciał w roztworach. Postępy fizyki głównie się przyczyniły do rozwoju tego działu chemii.

F izyka coraz bardziej przekształca się w fi­

zykę cząsteczkową, t. j. s ta ra się badane zja­

wiska wyjaśnić za pomocą niewielu sił, działa­

jących n a cząsteczki, z których ciało się sk ła­

da. N ajświetniejszy tryum f święci ten kieru­

nek w tak zwanej kinetycznej teoryi gazów, k tó ra ogarnia wszystkie własności ciał gazo­

wych i objaśnia je n a zasadzie nader proste­

go założenia, źe cząsteczki gazów są obdarzo­

ne ruchem jednostajnym , prostolinijnym . Ci­

śnienie wywierane przez gaz n a naczynie je st rezultatem sumy uderzeń wszystkich cząste- stek o ścianki. W pływ tem p eratu ry polega na powiększeniu szybkości ruchu cząsteczek.

H ipoteza ta, coraz więcej pewności n ab iera­

jąca , przeniknęła teź do dziedziny roztworów.

Zbliżenia tego dokonał w 1887 r. Y an t ’Hoff.

i J a k wiadomo, jeżeli roztwór jak i oddzielony

470 WSZECHSWIAT.

je s t od rozpuszczalnika ścianką, k tó ra ciała rozpuszczonego nie przepuszcza, to ciało to n a ścianki naczynia, w któ rem je s t roztw ór zaw arty, wywiera ciśnienie „osmotycznem”

zwane. Ciśnienie osmotyczne m ożna badać i mierzyć w prost za pomocą m anom etru: jest ono zależnem od tem p eratu ry i koncentracyi (resp. objętości przez roztw ór zajętej), cał­

kiem ta k samo, ja k zwykłe ciśnienie gazów.

To skłoniło Y an t ’Hoffa do założenia, źe ci­

śnienie osmotyczne je st również rezultatem uderzania cząsteczek ciała rozpuszczalnego o ścianki naczynia, że więc w rozpuszczalniku znajduje się ono w stanie analogicznym do gazowego.

Co więcej, rachunek w ykazał, że stany te nietylko jakościowo lecz i ilościowo są analo­

giczne, gdyż ciało rozpuszczone w pewnej objętości rozpuszczalnika (a zatem zajm ujące tę objętość) wywiera tak ie ciśnienie, jak ie wy- j w ierałaby jego p a ra , za w arta w tej samej objętości i przy tej sam ej tem p eratu rze. Jeż eli sta n ciała w roztw orze zbliża się do stan u pary, wtedy proces rozpuszczania je s t oczywiście analogiczny do parow ania i można do niego zastosować wszystkie wywody przez m echani­

czną teoryą ciepła licznie rozwinięte. Myśl tę przeprow adził W . N e rn st. Pozwoliła m u ona n ad e r łatwo wykryć wpływ tem p eratu ry na rozpuszczalność ciał.

N a zasadzie ciśnienia osmotycznego Y an t ’Hoff wywiódł teoretycznie w ykryte przez R a o u lta prawo o prężności p ary roztworów.

O dstępstw a pozorne od tego praw a, spostrze­

gane przez wszystkich badaczy, sta ły się pun­

ktem wyjścia dla nowej, dziś powszechnie przyjętej teoryi. M ianowicie, prężność p ary

roztw oru je st wogóle m niejszą od prężności pary rozpuszczalnika (w ty ch samych warun- kach oczywiście) i to zmniejszenie prężności i proporcyonalne je s t do ilości cząsteczek i ciała rozpuszczonego w rozpuszczalniku ').

Otóż zauważono, źe roztw ory wodne kwasów, zasad i soli wykazywały stale m niejszą p rę ­ żność roztw oru, ja k gdyby ilość cząsteczek za-

') Ilo śc ią c z ą ste c z e k n a z y w a m y ilo ra z : c ię ż a r ciała

c ię ż a r c z ąsteczk o w y .

! w a rta w roztworze większą b y ła od obliczo­

nej. Teź same roztwory wodne soli, kwasów 1 zasad są też jedynem i roztw oram i, które są przewodnikami elektryczności i ulegają przy- tem rozkładowi n a dwie składowe części, zwa­

ne jonam i, wydzielające się n a biegunach.

T ak, przepuszczając p rą d elektryczny przez roztw ór H C l, otrzym ujem y n a jednym biegu­

nie wodór, na drugim chlor; przy elektrolizie siarczanu miedzi C u S 0 4 n a jednym biegunie skupia się Cu, na drugim zaś gru pa S 0 4, k tó ra jed n ak w chwili wydzielania się bez udziału elektryczności ulega dalszym zm ia­

nom. R ozkład ciała na iony nie zostaje wy­

konany przez elektryczność, gdyż rozbicie cząsteczki wym agałoby pewnej pracy, tym ­ czasem przy elektrolizie żadna część elektry­

czności nie zostaje straconą, w elektrolizowa- nym płynie prąd przechodzi z rów ną łatw o­

ścią, ja k w przewodniku metalowym. N a dwu tych zjawiskach (elektrolizie i odstępstwach od praw a R ao u lta o prężności roztworów), opiera się ważna teo ry a t. zw. dysocyacyi elektrolitycznej wodnych roztworów kwasów, soli i zasad. T eoryą tę rozw inął szwedzki uczony A rrhenius, pierwsze jej ślady spoty­

kam y jed n ak już u Clausiusa w 1857 r.

W myśl tej teoryi roztwory wodne wzmianko­

wanych ciał zaw ierają przy dostatecznem roz­

rzedzeniu nie te ciała, lecz ich elektryczne składniki, jony; roztw ór KC1 naprzykład za­

w iera atom y K i atom y Cl, naładow ane ró- żnoimiennemi ładunkam i elektrycznemi. S tą d oczywistem jest, że roztw ór tak i zawiera 2 razy więcej cząsteczek, niż to z form uły KC1 wypada, a zgodnie z podwójną ich liczbą musi się też zmniejszać prężność jeg o pary.

Niewszystkie ciała wzmiankowanych grup (kwasy, sole, zasady) są w roztw orze całko­

wicie rozłożone; w niektórych z nich, zarówno ja k w roztw orach stężonych, rozkład jest tylko częściowTy, a u kład składa się zarówno z wzię­

tej soli lub kwasu, jako teź i odpowiednich ionów. Teorya ta w pierwszej chwili wydaje się sprzeczną z codziennem doświadczeniem.

Ja k to ? roztw ór soli kuchennej m iałżeby za­

wierać atom y N a i Cl, dlaczegóż więc nie wi­

dzimy w nim wcale charakterystycznych cech chloru i sodu? Chlor i sód, ta k ja k je znamy, istnieją w formie cząsteczek złożonych zape­

wne z wielkiej liczby atomów, nienaładowa-

nych elektrycznością; w roztw orze zaś mam y

N r 3 0 . WSZECHSWIAT. 4 7 1 d o czynienia z atom am i obu pierwiastków,

naładowanem i elektrycznością.

N ic więc dziwnego, że własności te tak są całkiem odmienne. Oprócz fizycznych dowo­

dów teoryą dysocyacyi elektrolitycznej m a za sobą wiele zjawisk chemicznych, które wyka­

zują jej słuszność. W chemii analitycznej, k tó ra operuje prawie wyłącznie z wodnemi roztworami, reakcye, służące do wykrycia tego lub innego pierw iastku, są całkiem ogólne, niezależne od związku, w którym pierwiastek występuje. A zotan sreb ra strąca chlor za­

równo w kwasie solnym, ja k w chlorkach me­

tali; przyczyna tego kryje się w tem, źe w obu wypadkach nie z ciałam i samemi, lecz z jonem chlorem mamy do czynienia. Tam zaś, gdzie ciało zawiera chlor nie jako jon, azotan sre­

b ra wykryć go nie może; nie otrzymujemy więc osadu w chloroformie (GHC13), gdyż nie je s t on przewodnikiem elektryczności, ani w chloranie potasu (KC103), w której ionem je st cała g ru p a C103. Teoryą elektryczna roztworów wymaga, żeby roztwory zawierały jo n wodór. K w asy w roztworze są jed nak w różnym stopniu rozłożone. Gdy kwas solny rozrzedzony prawie całkowicie składa się z jonów H i Cl, kwas octowy zawiera 97%

nierozłożonych cząsteczek C H ;, COOH i za­

ledwie 3 % jonów C H 3. COO i H . Ilość swo­

bodnych jonów wodoru w roztworze się znaj­

d u ją c a stanowi jedynie o sile danego kwasu, gdyż reakcye ciał dysocyowanych elektrolity­

cznie od rozłożonej ich części, od jonów zale­

żą. Z anim teo ry ą A rrh en iu sa ugruntow aną została, Ostwald próbował mierzyć siłę kwa­

sów na zasadzie szybkości katalitycznych reakcyj, przez kwasy wywoływanych (inwersyi cukru, rozkładu octanu metylu i t. d.). D ane w ten sposób osięgnięte zgadzają się z dosta­

teczną .ścisłością z liczbami, wykaźującemi stopień elektrolitycznej dysocyacyi kwasów.

T eoryą elektrolityczna rzuciła nowe świa­

tło n a kwestyą, k tó ra oddawna zajm owała chemików i nieraz staw ała się przedmiotem zapam iętałych sporów, mianowicie n a proces neutralizacyi. Jeż eli weźmiemy najbardziej typowy przyk ład neutralizacyi silnego kwasu, np. solnego, silną zasadą, np. ługiem potaso­

wym w dostatecznie rozrzedzonych roztwo­

rach , to przed zmięszaniem obu płynów u k ła­

d y zawierają: pierwszy jony H i Cl, drugi jony

K i OH. Zwykle neutralizacyą wyrażamy wzo­

rem, ja k w danym razie

K O H + H C l = K C 1 + H ,0 .

Lecz oczywiście nie może być mowy o połą­

czeniu potasu z chlorem, skoro w otrzymanym roztworze i potas i chlor ta k ja k poprzednio w stanie wolnych jonów się znajdują. AV rze­

czywistości zm iana zachodzi jedynie w tem , że z jonów H i O H (hydroksylu) tworzy się woda H 2 O, k tó ra przewodnikiem nie je st i nie je st też elektrolitycznie i-ozłożoną. T ak więc neutralizacya sprowadza się do utworzenia cząsteczki wody z jonów wodoru i hydroksylu, zawierających się w kwasie i zasadzie. P o ­ gląd ten m a za sobą wiele poważnych dowo­

dów. Jasnem jest, dlaczego silne jednozasa- dowe kwasy (HC1, H B r, H N 0 3 i t. d.), które wszystkie w jednakowym stopniu prawie cał­

kowicie na jony są rozłożone, d ają przy neu- tralizącyi ługiem sodowym, też prawie zupeł­

nie rozłożonym, tę sam ą ilość ciepła (137—

140 kal.), równą ilości ciepła, k tó ra się wy­

dziela w skutek połączenia H i O H w czą­

steczkę wody. W słabych kwasach i zasadach, k tó ra zaledwie częściowo są rozłożone, ilość ciepła wydzielanego przy neutralizacyi skła­

dać się oczywiście będzie z 3 składników:

1) ilości ciepła, potrzebnej do rozkładu na jony tej części kwasu, k tó ra elektrolitycznie nie je st dysocyowaną;

2) ilości ciepła, potrzebnej do rozkładu na ) jony tej części zasady, k tó ra elektrolitycznie i nie je st dysocyowaną;

3) ilości ciepła, wydzielonej przez połącze­

nie wszystkich wolnych ju ż jonów wodoru z jonam i hydroksylu w cząsteczkę wody.

Obliczono w ten sposób ilości ciepła, które przy neutralizacyi rozm aitych kwasów wy­

dzielać się winny. Liczby ta k otrzym ane zgadzają się dostatecznie z wynikami bezpo­

średnich doświadczeń. W przytoczonych wy­

żej 3 składnikach m iernego efektu n eu traliza­

cyi znajdujemy dostateczne objaśnienie p ra ­ wa, które eksperym entalnie wykryli F av re i Silberm ann, że ilość wydzielonego przy neu­

tra liz a c ji ciepła sk ład a się z dwu części, z których jed n a zależy od natu ry kwasu d ru g a zaś od n atu ry użytej zasady.

Teoryą A rrheniusa, której podstawy i wy­

niki w szczupłych ram ach streścić musieliśmy,

je s t najlepszym dowodem, ja k ścisłe są węzły,

które dziś razem części wiedzy w jedne całość

4 7 2 WSZECHSWIAT. N r 30.

spajają. Pierw szy je j zalążek znajdujem y w genialnej myśli Y a n t ’Hoffa, który poglądy fizyki n a budowę gazów do roztw orów prze­

niósł; n a zjawiskach, spostrzeganych przy elektrolizie opiera się je j dalszy rozwój, a wy­

niki jej rzuciły nowe św iatło n a czysto chemi­

czne zagadnienie o sile kwasów i neutrali- zacyi.

Chem ia w ciągłym swym rozwoju coraz częściej styka się z fizyką; ja k ta , s ta ra się ona jakościowe różnice różnicą stosunków ilościowych tłum aczyć (np. siłę kwasów).

W ten sposób przez rozszerzenie zasadni­

czych pojęć usuwamy wiele drugorzędnych, k tó re przedtem uchodziły za całkiem samo­

dzielne,!, co najw ażniejsza, umożliwiamy sobie korzystanie z najpotężniejszej dźwigni bad an ia naukowego ■ — z m etod m atem atycznych, ku czemu dąży dzisiaj chem ia teoretyczna.

L . B runer.

CZERWIEC K0SZEI1LA.

(Coccus caeti L.).

(D o k o ń czen ie).

Czerwiec hoduje się przeważnie n a k a k tu ­ sie tu n a i n a kaktusie H ernandezi. P ierw ­ szy m a wielkie gałęzie płaskie i używany je s t do hodowli praw ie wyłącznie na Teneryffie i n a wyspach wschodnich; drugi m a m ałe członki (gałęzie); ale bardzo liczne; ten znów głównie upraw iano n a wyspie P alm ie i na in­

nych, w miejscowościach zbyt wystawionych n a ostrość zimy. J e s t on wogóle w łochaty i dobrze zasłania koszenilę od zm ian tem p e­

ra tu ry .

K a k tu sy sadzą się przedew szystkiem n a stokach gór, w szeregach podługow atych, od­

dalonych jed en od drugiego o l,2 5 m d o 1,50 to . T a część rośliny k tó ra zagłębia się w ziemię, nazywa się nogą, nie pozw alają jej wypuszczać więcej n ad dwie lub trzy odnogi, ram iona, n a których rozw ijają się szeregi innych członków (gałęzi) ta k zwanych rąk; n a tych w yrostkach wyłącznie ro zsad zają koszenilę, bo chodzi

0 to, ażeby umieszczać j ą n a najświeższych pędach rośliny (fig. 4).

Pierw otnie zbioru koszenili dokonywały m łode dziewczyny i kobiety za pomocą m a­

łych blaszanych łyżeczek. Strzeżono się b a r­

dzo złam ania gałęzi. A le by ła to p ra ca po­

wolna i uciążliwa. Dziś inaczej postępują.

O błam ują gałązki pokryte owadami i zm iata­

j ą m ałą szczoteczką z liści palmowych, żeby je pozrzucać.

K ażdego roku obryw ają przeto nowe g a­

łązki o tyle, m a się rozumieć, o ile są n a nich owady. Rośliny przeto m uszą wypuszczać coraz nowe pędy. W takich w arunkach k a­

k tu s prędko się wyczerpuje i jeśli go się nie zasila, n a nowo zaczyna kwitnąć i wydawać owoce.

G dy chodzi o zapewnienie reprodukcyi ko • szenili, zbiera się n a opuncyi m atki czyli sa­

miczki d ojrzałe, które rozpoznać m ożna po punkciku czerwonym lub m aleńkim pęcherzy­

ku, położonym z ty łu ciała i oznaczającym chwilę znoszenia jajek . N astępnie samiczki zebrane umieszcza się na m ałych lassach, po­

krytych grubem , surowem płótnem ; trzy m a się te lassy w tem peraturze przynajmniej!

2 0 °C. M łode wkrótce się rodzą; zaczynają, szybko chodzić tu i owdzie, następnie zatrzy­

m u ją się n a kaw ałku płótna. J a k tylko płótno ju ż je s t dostatecznie niemi pokryte, zbierają je, a inne samiczki k ła d ą n a to»

miejsce.

P o zebraniu płócien, zanoszą je czem prę- dzej n a plantacye: odbywa się to w nocyr um ieszcza się je n a płaskich gałązkach opun­

cyi, k ładąc n a roślince powierzchnią, n a której zn ajd ują się młode koszenile; przymocowywa się j ą do rośliny kolcami samegoż kaktusa. W te ­ dy owady opuszczają płótno, przechodzą n a roślinę, zapuszczają swój dziobek w nią i za­

czynają wysysać jej soki. P o umieszczeniu młodych n a roślinie, pozostawia się jeszcze przez czas pewien płótno pokrywające, żeby je zabezpieczyć od deszczu i słońca.

W lecie owad potrzebuje około trzech mie­

sięcy do zupełnego rozwoju. G dy koszenila je s t d ojrzałą czyli dorosłą, trze b a się nadzwy­

czajnie spieszyć ze zbiorem. W tym celu ko­

biety i dziewczęta idą wzdłuż szeregów k aktu­

sowych: jed ne łam ią gałęzie, inne je zb ierają

1 oczyszczają m ałem i m iotełkam i, o których

b y ła mowa powyżej. N astępnie kładzie sig

N r 30. WSZECHSWIAT.

na lassach zwierzęta, w ten sposób zebrane, cienkiemi warstw am i i wysusza się je zwy­

czajnie lub w tem peraturze około 40° C. R o ­ zumie się, że odkładają zwykle kilka m atek przeznaczonych na rozmnożenie.

Zwykle odbywają się trzy zbiory, a zatem trzy pokolenia rodzą się rocznie, z których ostatnie zimuje. A le niewszystkie miejsco-

Grdy koszenila dostatecznie jest już wy­

schnięta, biorą się do oczyszczania je j, zanim j ą puszczą w handel; służy w tym celu pewien rodzaj sita, które oddziela koszenilę od igieł k ak tu sa i od białej powłoki, k tó ra je zwykle pokrywa. Koszenila, k tó ra do rozm nażania nie służyła, to je s t większa część zebranej, zachowuje barwę srebrzystą i stanowi rodzaj

F ig . 4 . S am iczk i k o sz e n ili n a p ła s k ie j g ałąz ce opuncyi k o szen ilo w ej, czyli n o p alu .

wości sprzyjają przezim owaniu koszenili, na wybrzeżu północno-zachodniem Teneryffy zi­

m a je s t zazwyczaj fa ta ln ą dla owadów, gdy tymczasem zupełnie dobrze j ą znoszą na wy­

brzeżu południowo-wschodniem. To teź z wiosną największa część osobników rozrod­

czych pochodzi z G uim ar i okolicy.

w przemyśle znany pod nazw ą „platead a”, ta zaś, k tó ra służyła do reprodukcyi, traci w róż­

nych m anipulacyach białe swoje pokrycie;

łatw o ją poznać, bo ciało jej, niezawierające wcale gąsienic (larw), które przed chwilą zo­

stały wylęgnięte, staje się wklęsłem,— nazywa­

j ą j ą koszenilą czarną lub „m adres.” Z po­

4 7 4 WSZECHSWIAT. JSTr 3 0 . czątku koszenila czarn a drożej się sprzeda­

w ała aniżeli „p latead a”, wymyślono więc kilka sposobów fałszowania jej. Dziś cena tych róż­

nych gatunków je s t je d n a i podlega tylko lekkim wahaniom.

Skutkiem ulepszeń zaprow adzonych w ho­

dowli zbiory stały się niezmiernie obfitemi, ta k że na jednej fanegada ') m ożna zebrać 20 do 24 cetnarów hiszpańskich koszenili suchej;

wydajność ta k a je s t w każdym razie w yjątko­

w ą i trzeb a się zadaw alniać zbiorem wyno­

szącym ośm do dw unastu cetnarów.

N a jeden funt „plateady” potrzeba 3 do 3 ‘/2 funtów koszenili świeżej; n a jeden funt „ma- d re s” potrzeba świeżej około 4 funtów; może­

my z tego wytworzyć sobie pojęcie o olbrzy­

miej ilości koszenili hodowanej n a k aktusach wysp kanaryjskich, zw łaszcza jeśli pomyślimy, że na jeden funt koszenili potrzeba 70000 owadów wysuszonych.

Szczegóły przytoczone o hodowli n a wy­

spach kanaryjskich pozw alają pomówić obszer­

niej o innych ogniskach produkcyi.

Zaledwie wojska francuskie podbiły Algie- ryą, Simonet, ap tek a rz z A lgieru, powziął n a­

tychm iast pro jek t rozwinięcia hodowli kosze­

nili w tym uprzywilejowanym klimacie. N a ­ był kilka owadów w W alencyi, przeniósł je do A fryki, ale usiłow ania jeg o nie odniosły pożądanego rezultatu. W r. 1833 doktór Loże, ch iru rg m arynarki, był szczęśliwszym, założył upraw ę kaktusów, k tó ra była ju ż n a dobrej drodze, gdy nagle odwołano go ro k u 1836; pojechał, a kaktusy i kosze- nile swoje pow ierzył intendentow i ogrodów H ussein Dey, który, m ało się troszcząc o po­

wierzone sobie istoty, pozwolił im zm arnieć zupełnie. W szystkie kaktusy zostały zniszczo­

ne, dwa tylko ocalały, o których m iał pieczę H a rd y , dyrek to r ogrodu aklim atyzacyjnego w A lgierze. Dzięki jeg o usilności koszenila rozpowszechniła się w krótce w A lgierze, ale nie w' tym stopniu, żeby m ogła stać się p rz ed ­ miotem handlu i rywalizować, choć w mniej­

szym stopniu, z przem ysłem wysp k a n a ry j­

skich.

Bezcelowem byłoby zatrzym yw ać się dłu ­ żej nad pojedyńczem i usiłow aniam i podejmo- wanem i w różnych miejscowościach, zanim

') 6 400 metrów kwadratowych.

wszakże opuścimy ten przedm iot, musimy nad­

mienić, że z dobrym skutkiem próbowano tego n a Jaw ie. W ed ług Soubeirana, jed n a tylko samica, przybywszy zapłodnioną do k raju , tyle wydała potomstwa, że przez 8 la t później zbierano po 5 000 kilogramów koszenili.

Obecnie koszenila zbiera się obficie tylko w H o nd uras i n a wyspach kanaryjskich, szczególniej na tych ostatnich. Od chwili za­

stosowania do farbierstw a farb anilinowych alkerm es został prawie zupełnie na bok odsu­

nięty. Zapotrzebow ania koszenili przeciwnie wcale się nie zmniejszyły, jedne tylko ceny uległy gruntownej zmianie. K ilk a la t tem u jeden kilogram koszenili kosztował 15 fran­

ków, odchwilizaś, ja k odkryto produkcye smoły węglowej, cena m atek sp adła do 3 fr., cena koszenili czarnej do 3 franków, a cena szarej czyli srebrzystej do 2 fr. 50 centimów.

W iem y ju ż, co to są m atki i koszenile sre- S brzyste, pozostaje nam jeszcze powiedzieć, co to są koszenile czarne. N adano ta k ą nazwę koszenili zabitej pod działaniem wysokiej tem p eratu ry ,—jeśli gorąco je s t zbyt wielkie, owady przybierają barw ę szczególniej czar­

niawą.

R o zp atru jąc koszenilę z innego p u n k t u wi­

dzenia, mianowicie, ze względu na je j pocho­

dzenie i sposób hodowli, odróżniają jeszcze w handlu trzy gatunki koszenili: 1) koszenilę wyborową (G ran a fina, G ra n a m estica), u p ra ­ wianą w M esteąue w prowincyi H onduras, 2) koszenilę czarn ą i 3) koszenilę leśną czyli dziką (G ra n a sylvestra), k tó ra nie je st otrzy­

m ywana przez hodowlę, ale rozwija się sam a n a dziko rosnących opuncyach.

Koszenila je s t poszukiwaną i cenioną dla pięknego barw nika czerwonego, który wytwa­

rz a wewnątrz swego ciała i który m a zastoso­

w ania rozliczne, w m alarstwie, przemyśle i t. p. F a r b a otrzym ywana z tego owadu, zwana karm inem , je s t wielkiej wagi i dla przyrodnika, anatom a i histologa, który w karm inie znajduje znakom itą pomoc, od czasu ja k wiadomo, G erlacha, który w roku

J 1858 wykazał, że karm in rozpuszcza się w roztw orze amoniaku.

Znajom ość składu chemicznego tkanek tworzących ciało owadów, je s t zaledwie w za­

wiązku, albowiem drobne rozm iary ciała owa­

dów, trudności w zebraniu ich w dostatecznej

ilości, były zawsze i są niezwalczoną przeszko­

N r 3 0 . WS7.FCHSW 1 AT. 4 7 5

d ą dla biologów i chemików. Specyalne b a­

d a n ia owadów wogóle pod względem składu chemicznego m ałe bardzo zrobiły postępy, niektóre bowiem tylko gatunki zostały zbada­

ne pod tym względem, w skutek niezmiernej ich obfitości na każdym prawie kroku lub wa­

żności w handlu, przemyśle i medycynie. Do takich owadów o składzie chemicznym zna­

nym należą: mrówki, z których przez destyla- cyą z wodą otrzym ano kwas mrówczany przy końcu zeszłego wieku, dalej chrabąszcze zwy­

czajn e (M elolontha vulgaris), z którego che­

micy otrzym ali zasadową substancyą k ry sta­

liczną melolontynę.

Pom iędzy owadami użytecznemi w medycy­

nie głównie, dobrze zostały zbadane kantary- dy (L y tta vesicatoria), jakoteź niektóre Me- łoe, w których wykryto substancyą k an tary ­ dynę a wreszcie poznano dokładnie skład chemiczny koszenili, k tó ra znaną je s t od b a r­

dzo dawnych czasów ze swoich własności far- bierskich. W przeszłem stuleciu przyrządza­

nie karm inu odbywało się wyłącznie we W ło ­ szech, w Pizie i Florencyi, a sposób przyrzą­

dzania był najściślejszą otoczony tajem nicą.

Od owego to czasu d atuje się wskazanie P elletie ra i Cayentou, że w koszenili istnieje barw nik kwaśny, kwas karminowy', a według wskazówek przez nich udzielonych m ogła się rozpocząć fabrykacya karm inu. I dziś jeszcze w P ary ż u zachowują w tajem nicy różne dro­

bne szczegóły fabrykacyi, różne właściwości zdobyte doświadczeniem lub szczęśliwym tr a ­ fem, a stanowiące o wyrobie lepszego gatunku karminu.

Dziś, ja k to już wyżej nadmieniliśmy, eozy- na i inne m aterye barwne, pochodzące ze smo­

ły węglowej, ru g u ją karm in z handlu, a przy­

tem k arm in bywa fałszowany temi substan- cyami barwnemi. Co się tyczy fałszowania samej koszenili suszonej handlowej, to naj­

częściej, po namoczeniu jej w wodzie i wycią­

gnięciu części a nawet połowy zawartego w koszenili barw nika, suszą ją powtórnie i po­

sypują delikatnie węglanem ołowiu czyli bielą ołowianą; s ta ra ją się tym sposobem powrócić jej poprzedni wygląd. Są liczne sposoby pod­

rabiania i fałszowania karm inu, nad którem i je d n a k nie będziemy się tu taj zatrzymywali, dodając, źe karm in czysty powinien się najdo­

kładniej rozpuszczać w amoniaku.

K arm inu między innemi używają także jako

substancyi nieszkodliwej do farbowania sztucz­

nych kwiatów, cukierków i do różowania się.

W celu otrzym ania karm inu z koszenili su­

szonych, proszkują te ostatnie, dodają soli mineralnych, saletry, alkali, ałunu rodzimego, gotują z wodą i filtrują, a z otrzym anego pły ­ nu powstaje karm in.

W ogóle przez wyługowanie otrzym uje się z koszenili płyn, z którego dopiero przy po­

mocy różnych sposobów utrzym ywanych w ta ­ jem nicy powstaje karm in. To je st pewnem,

że karm in składa się z kwasu karminowego, niewielkiej ilości substancyi azotowych, a nad­

to z pewnego procentu gliny i wapna. J e s t to zatem związek dość złożony o własnościach soli kwaśnych.

W celu otrzym ania czystego kwasu karm i­

nowego, rozpuszcza się karm in przez gotowa­

nie w słabych kwasach, strąca ołowiem, po­

w staje połączenie kwasu karminowego z oło­

wiem czyli karm inian ołowiu, a przez działanie na ten ostatni kwasu siarczanego powstaje siarczan ołowiu, który tworzy osad, a kwas karminowy zostaje w roztworze, po odparo­

waniu którego wydziela się w stanie stałym w postaci kryształków igiełkowatych, razem połączonych.

Dawniej, przed wielu laty, koszenila była używaną w medycynie jak o lekarstwo n a różne choroby, dziś jed n ak zupełnie wyszła z użycia.

Czerwiec polski (Porphyrophora polonica, B ra n d t—Coccus polonicus, L.), je st drugim gatunkiem czerwca, dostarczającym pięknego barw nika czerwonego, znanym od bardzo dawnych czasów. P rzed poznaniem i spro­

wadzeniem do E uropy koszenili m eksykań­

skiej, czerwiec polski odgryw ał bardzo ważną rolę w farbierstw ie i był powszechnie używa­

ny do barwienia wyrobów wełnianych, jedw a­

bnych i lnianych.

Owad ten żyje n a korzeniach roślin rosną­

cych dziko na piaszczystych gruntach, miano­

wicie zaś n a korzeniach S cleranthus perennis L. (czerwiec trw ały) i H e rn ia ria g lab ra (pa- łonicznik gładki) i innych. P o d pewnemi względami podobny je s t do koszenili am ery­

kańskiej (Coccus cacti), różni się jedn ak oby­

czajam i, budową rożków, skrzydeł, nóg i prze­

mianami, N ogi czerwiec polski posiada, za­

kończone pojedynczym pazurkiem , nogi te przytem przekształciły się i stały się n arzę­

dziami zdatnem i do kopania ziemi, a szcze­

4 7 6 WSZECHSWIAT.

gólniej pierwsza p a ra (nogi przednie), k tó ra u samic je st silnie zbudowaną.

Samiec je s t szkarłatno-czerw ony, rożki m a dość długie, 9-io członkowe, paciorkow ate;

oczy złożone stosunkowo duże; tułów nieco krótszy od odwłoka, n a 5 i 6 pierścieniu któ ­ rego znajduje się szereg otworków, będących ujściem gruczołów wydzielających wiele je ­ dwabistych nitek jasnych, tworzących pęczek przedłużający się w tyle znacznie po za koniec odwłoka. S krzydła duże, jasn e, zgrubiałe od przedniego brzegu ku środkowi i pok ryte na całej zgrubiałej przestrzeni włoskam i rzad- kiemi; tylna p a r a skrzydeł zm ieniona je st w przeźm ianki nieco esowato zgięte i zakoń­

czone m ałym haczykiem.

Sam ica półkidistego k ształtu , niezgrabna, ciemno-czerwonej barw y, bez włosków n a ciele (naga), 2,25— 3,37 m m dłu ga, o rożkach krótkich 8-io członkowych; przednią p arę nóg posiada zg ru b iałą i uzdolnioną do kopania ziemi.

Z ja jk a w ylęga się gąsienica (larw a) ruchli­

wa, k tó ra przyczepia się w krótce stale do ko­

rzen ia rośliny karm icielki (zwykle Scleran- thus). P o pewnym czasie zrzuca z siebie skó­

rę (leni się), k tó ra jed n ak pozostaje naokoło larw y jak o powłoka, tw ardnieje i tw orzy cha­

rakterystyczn ą kulistą powłokę skórkow atą, w której nieruchom o, mocno w bita dziobkiem j w korzeń rośliny żywicielki, siedzi larw a. P o kilkunastu (14) dniach, gdy gąsienica ukończy ju ż swój rozwój, skórka p ęk a i spada i wycho­

dzi z niej zwierzę doskonałe. Z jednych wylę­

g a ją się samczyki w pewnej porze roku (u nas w końcu czerwca i pierwszej połowie lipca), z innych samiczki. G ąsienica n a samczyki otacza się oprócz tego jeszcze m asą jedw abi­

stą, zam ieniając się w niej w nieruchom ą po- czw arkę, z której po 14 dniach w ylęga się dorosły owad. Sam iczki wylęgłe zrazu są ruchawe, o ciele miękkiem, delikatnem , później, osiedliwszy się n a korzeniu rośliny, kurczą się nieco, pokryw ają na całej powierzchni b ia ła ­ wym nalotem , sk ła d a ją ja jk a i um ierają.

Czerwiec polski, według B rehm a, znajduje się w okolicach D rezna, w B ran d eb u rg ii, P o ­ m eranii, M eklenburgii, Szwecyi, P rusiech, Polsce, Eossyi i W ęgrzech.

W okolicach W arszaw y p rzed 20-tu laty był dość pospolity, szczególniej za P r a g ą pod lasem „na W yg odzie” i „W aw erskim ,” n a

korzeniach S cleranthus perennis; około ro k u 1870, w początkach lipca, piszący te słowa był n a ekskursyi ze ś. p. W ł. Taczanowskim, n a któ rej zebrane zostały samiczki i skrzydlate samce; pierwsze nieruchomo siedziały na ko­

rzeniach Scleranthus i po ostroźnem wyrwa­

niu rośliny były zbierane, drugie siedziały n a gałązkach i kwiatach Scleranthus.

W dawnych czasach czerwiec polski, zbie­

ra n y przez kobiety, stanowił przedm iot handlu dość znaczny; według B rehm a z Podola wy­

wożono rocznie 1000 funtów czerwca, za któ­

ry płacono po 8— 10 złotych polskich. W e d łu g

„Zoologii dla szkół narodow ych” (W arszaw a 1789 r.), gdzie (str. 158) opisane są główne znamiona czerwca polskiego i jego przem iany:

„Czas zbierania czerwca u nas je s t około św.

J a n a , znajduje się on n a korzeniach roślin zwyź wzmiankowanych t. j . kosmyczka (P o la- sella), Scleranthus i in., niby jagódki ja k ie r wielkości pieprzu, koloru fioletowo lśniącego- się. Ten zebrany trze b a ususzyć; w naszym k ra ju suszą go w rynkach glinianych, posta­

wionych n a wolno rozpalonych w ęglach.” D a­

lej powiedziano, że Syreniusz, opisując czer­

wca, wzmiankuje, źe suszono go na jasn em słońcu albo w piecu gorącym po pieczeniu chleba. W dalszym ciągu podane są rady przy zbieraniu potrzebne: „D la zachowania tego ziela (Scleranthus), które należy rozm na­

żać, potrzeba je rydelkiem ostrożnie podwa­

żać, a odjąwszy czerwiec, zaraz ziele nazad wsadzić.”

W końcu a u to r „Zoologii dla szkół naro­

dowych” wspomina, że „nim zaczęto używać- am erykańskiej kokcinelli (podobny g atu n ek czerwca), nasz czerwiec by ł w wielkiej cenie- i używaniu, rozchodził się do Turcyi, W ło ch r H olandyi i t. d. B yłby jeszcze użyteczniej­

szym, gdybyśmy więcej łożyli przem ysłu na wydoskonalenie sposobów urab ian ia farby;

oszczędziłby się przez to wychód pieniędzy za kokcinelę, ile że doświadczamy, iż się w naszym k ra ju farbowanie czerwcem udaje, wiem także- z podania naszych pisarzów, źe się równie udaw ało dawniej naw et i zagranicą, skąd zna­

czne dla k ra ju wynikały pożytki.”

Podobne wiadomości o czerwcu polskim (Coccus polonicus) przytacza i K . K rzy szto f K lu k w tomie I V „Zw ierząt domowych i dzi­

kich historyi n a tu ra ln e j”, W arszaw a 1802,,

str. 342.

N r. 30. WSZECHSWIAT. 477 Dziś jed n ak m ało juź je st używana P or-

phyrophora polonica, może tylko przez lud

tv różnych okolicach k ra ju do farbowania drobnych przedmiotów.

Oprócz opisanych dwu gatunków czerwców dostarczających barw nika czerwonego, jeszcze je st znany trzeci gatunek, P orphyrophora H am eli B ran d t (P . arm eniaca B urm eistra), bardzo podobny do czerwca polskiego, z któ­

rym był zapewne mięszany, ale gatunek ten mieszka w A rm enii i na K aukazie, żyje (we­

dług B . B lancharda) na korzeniach traw — P o a pungens i Aeluropus laevis. Bóżni się od czerwca polskiego rozm iaram i, albowiem w funcie suszonej koszenili armeńskiej zawie­

r a się 18—23 000 okazów, w funcie zaś czerw­

c a polskiego 100— 130000 okazów. M a nad­

to zawierać więcej stosunkowo substancyi barw nej, niż nasz czerwiec.

A . Ś.

SPR A W O ZD A N IE.

M. Heilpern. T a je m n ic e p rz y ro d y . II. J a k ż y ją ro ś lin y , j a k się o d ży w iają , ro s n ą , ro z m n a ż a ją i p o ru s z a ją . W a rs z a w a , P a p ro c k i i S-ka. 1 8 9 3 .

P o d ta k im ty tu łe m a u to r w y d ał dosyć p o k a ź ­ nych ro z m ia ró w (o 4 9 2 s tr. in 12°), p o d ręczn ik b o ta n ik i sz k o ln e j, w k tó ry m s ta r a ł się uw zględnić zaró w n o a n a to m ią i m o rfo lo g ią, j a k i fizyologią ro ślin , p o m in ąw szy z a to p raw ie zu p ełn ie ich sy­

ste m a ty k ę , w ychodząc z tej z asad y , że p o d rę c z n i­

k ó w b o ta n ik i opisow ej m am y w n aszym ję z y k u d o sy ć i że te w y s ta rc z a ją do n a szy ch p o trz e b .

K sią ż k ę sw oję p rz e z n a c z a p . H . zaró w n o d la u czn ió w i d la n au czy cieli, j a k w ogóle i d la w szy st­

k ich d o jrz a lsz y c h czytelników , p ra g n ą c y c h z a z n a ­ jo m ić się z „n o w sz e m i” p o g ląd am i n a p o lu u m ie­

ję tn o ś c i o ro ślin ach .

T re ść p o d rę c z n ik a stosunkow o b a rd z o je s t obfi­

ta i p rz y s tę p n ie opow iedziana.

D ziełk o sw oje, p o d zielo n e n a 3 0 różnej w ielko­

ści ro zd ziałó w , ro z p o c z y n a p a n H . om ów ieniem ró żn ic p o m ięd zy ciałam i m artw em i i ożyw ionem i, a n a stę p n ie s ta r a się w y k azać głów ne o d zn ak i

•ciał żyw ych, t. j . z w ie rz ą t i ro ślin , u w y d a tn ia ją c w szystko to , czem te o sta tn ie w zajem nie p o m ię­

d z y so b ą się ró ż n ią .

D a le j a u to r o b z n a ja m ia czy te ln ik a z głów nem i n a rz ą d a m i ro ślin y , w y b raw szy z a w zó r k u te m u z w y c z a jn ą p sia n k ę czarn o jag o d o w ą; m ów i dalej

« n asio n ach , liścien iach i o ogólnych ró żn icach

p om iędzy ro ślin am i je d n o — d w u— w ielo i bezli- ściennem i, czyli bezkw iatow em i.

N a te j sam ej psiance i liczn y ch je j o k azach a u to r dow odzi n astęp n ie, co j e s t osobnikiem , a .c o g a tu n k iem roślinnym ; zeb raw szy k ilk a g atu n k ó w p sia n k i, m ówi, co je s t ro d z a j, i w ten sam sposób p o stę p u ją c d a le j, w y k azu je, co są ro d zin y , rzęd y , g ro m ad y , i w ogóle co j e s t uk ład n ictw o (sy stem a­

ty k a ) ro ślin .

Z ap o zn aw szy czy te ln ik a w ogólnych za ry sa c h z ro ślin am i kw iatow em i, a u to r p rz e c h o d z i do r o ­ ślin zaro d n ik o w y ch , m ów i o ró żn icy p om iędzy n a ­ sieniem a zaro d n ik iem , p rz y ta c z a p rz y k ła d y z różnych g ro m ad ro ślin bezkw iatow ych, opow ia­

d a, ja k ie z nich są n a jn iż sz e , k tó r e n azy w a „za- czątk o w em i,” albo „ p ie rw o tn e m i” , i b u d u je p o ­ m ięd zy niem i a ro ślin am i najw yższem i (ty p o w e- m i) w szelkie sto p n ie p o śred n ie. P rz y te j sposo­

bności w spom ina o zm ienności gatu n k ó w w ciąg u d łu g ich px-zestrzeni czasu, lu b p o d w pływ em h o ­ dow li, j ak rów nież o w ystępow aniu te m niższy ch p o sta c i ro ślin n y ch w ró żn y ch geologicznych o k re ­ sach , im w sta rs z e b ęd zie m y się z a p u sz c z a li p o ­ k ła d y ziem i. D alej m ów i a u to r o sk ła d z ie che­

m icznym ro ślin , o so lach m in eraln y ch w nich z a ­ w a rty c h i o ciałach u stro jo w y c h , j a k sk ro b i, b ia ł­

k u , gum ie, c u k rz e , żyw icy, k a u c z u k u , w osku;

w spom ina o a lk a lo id a c h , k w asach i b arw n ik ach ro ślin n y ch i z a p o z n a je czy te ln ik a z p ierw iastk a m i, w chodzącem i w sk ła d oddzielnych ciał ro ślin n y ch , a p rzed ew szy stk iem w odanów w ęgla i zw iązków azotow ych. N astęp n ie p rz e c h o d z i do o p isan ia b u dow y w ew nętrznej ro ślin , p o u c z a , co j e s t k o ­ m ó rk a i ciała w niej z a w a rte , m ów i o d zielen iu się k o m ó rek i ją d e r , o tk a n k a c h ro ślin n y ch i ich p o d z ia le , ro z p a tr u je w iązk i w łókno-naczyniow e i p ie rw ia stk i j e sk ła d a ją c e i k o ń c z y d ow odzenia ogólne o b u d o w ie ro ś lin w spom nieniem o n a c z y ­ niach m lecznych i b arw nikow ych. W d alszy m ciąg u a u to r s ta ra się w y k azać, że ro ś lin y n a jn iż ­ sze, jed n o k o m ó rk o w e, w łaściw ie nie giną, poniew aż k o m ó rk a ich u staw iczn ie się d zieli, i ro z p a tru je w yższe jed n o k o m ó rk o w e, k tó ry c h ciało zró żn iczk o ­ w ało się ju ż w pew ne dosyć w ybitne n a rz ą d y , s ta ­ w iając za p rz y k ła d zn a n ą pow szechnie p e łz a tk ę (C a u ie rp a ), w spom ina o czynnościach ró żn y ch k o m ó re k i n a rząd ó w , w chodzących w sk ła d ro ś lin w yższych. Z re s z tą m ów i t u je s z c z e a u to r o ró ż ­ nych czynnikach, w pływ ających n a zm ienność i d o ­ skonalenie się oddzielnych g atu n k ó w , z a z n a c z a , co j e s t dziedziczność, d o b ó r p rz y ro d z o n y i w a lk a o b y t, w szystko ściśle w d u c h u te o ry i D arw in a.

N a stę p n ie m ów i o w ażności w ody d la ro ślin y , o ró żn y ch ro d z a ja c h ziem i i je j sk ład n ik ach , 0 w pływ ie ty ch o sta tn ic h n a ro ślin n o ść i o ró żn y ch o d m ian ach g o sp o d a rstw a polow ego.

O d ty ch ogólnych w iadom ości p rz y s tę p u je do b a rd z ie j szczegółow ych, a n a p rz ó d do o p isan ia k o rz e n ia , ta k p o d w zględem je g o budow y, j a k 1 czynności, n a stę p n ie łodygi, p ączków i w ie rz ­ ch o łk a w zro sto w eg o ,— m ów i o sad zen iu , szczep ie­

n iu i oczkow aniu, o ro zm iesz czen iu liści n a lody-