^.dres IRed-a-lscyi: IKIrałrcT^rsł^ie-^rzed. mieście, 2STr ©S. JM

JM 13. Warszawa, d. 27 Marca 1887 r. T om V I.

PRENU M ERA TA „ W S Z E C H Ś W IA T A "

W W a rs z a w ie : ro c z n ie rs. 8 k w a rta ln ie „ 2 Z p rz e s y łk ą poc zto w ą : ro c zn ie „ 10 p ó łro c z n ie „ 5 P re n u m ero w a ć m o żn a w R e d a k c y i W sz ec h św ia ta

i w e w s z y s tk ic h k s ię g a rn ia c h w k r a ju i zagranicy.

Kom itet R edakcyjny stan o w ią: P. P . D r. T. C h a łu b iń sk i, J . A le k sa n d ro w ic z b. d z ie k an U niw ., m ag . K. D eike, m ag. S. K ra m szty k , W ł. K w ietn ie w sk i, J . N atan so n ,

D r J . S ie m ira d z k i i m ag. A. Ś ló sarsk i.

„W sze ch św iat11 p rz y jm u je ogłoszenia, k tó r y c h tre ś ć m a ja k ik o lw ie k zw iązek z n a u k ą, n a n a stę p u ją c y c h w a ru n k a c h : Z a 1 w iersz zw ykłego d r u k u w szpalcie a lb o jeg o m ie jsc e p o b ie ra się za p ierw szy r a z kop. 7 ‘/a>

za sześć n a s tę p n y c h ra z y kop. 0, za dalsze kop. 5.

^.dres IRed-a-lscyi: IKIrałrcT^rsł^ie-^rzed. mieście, 2S T r ©S.

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

DW A \ Y S r O \ I M E \ l V

STULETNIE.

W dwu różnych punktach E uro p y , w D u­

brow niku czyli Raguzie i w M onachijum , współcześnie niem al, obchodzono uroczyście wspom nienie dw u mężów, któ rzy w dzie­

ja c h nauki dobrą, po sobie pozostaw ili p a­

mięć. C hw ila zgonu jednego zeszła się p ra ­ wie z dniem urodzenia drugiego: R oger J ó ­ zef Bosko wicz, czyli w edług pisowni w ło­

skiej, jaką. p rzy jął, Boscovich, zm arł d. 13 L utego 1787 r., Jó ze f F rau n h o fer urodził się d. 6 M arca 1787 roku. K oniec zeszłego stulecia stanow i też niejako rozgraniczenie między daw niejszym i nowym okresem roz­

woju wiedzy przyrodniczej, żyw oty tedy dw u tych ludzi rysują się na tle rozmai tem, które zm ieniło się pod wpływem w ielkich odkryć i w ynalazków ,znam ionujących schy­

łek osiemnastego i początek dziew iętnaste­

go stulecia, że przypom nim y tu tylko stos galw aniczny, w ytw orzenie się chemii i udo­

skonalenie m achiny parow ćj. Samo w resz­

cie wzmożenie się zastępu pracow ników na polu badań przyrodniczych n adaje odm ien­

ny ch a rak ter najnowszym dziejom nauki.

R oger Józef BoscoYich u ro dził się w D u ­ brow niku d. 11 M aja 1711 roku; w czterna­

stym już roku życia w stąpił do zakonu je ­ zuitów, ale z w yjątkiem jednój misyi dyplo­

matycznej do W iedn ia w spraw ie niepodle­

głej jeszcze podówczas rzeczypospolitćj L ukki, oddaw ał się w yłącznie pracom n au ­ kowym. W roku 1740 został profesorem w kolegijum rzymskiem , następnie profeso­

rem w Paw ii; L u dw ik X V I wezwał go w ro ­ ku 1775 do P a ry ż a i pow ierzył m u stano­

wisko optyka m arynarki; względy w szak­

że królew skie, okazywane cudzoziemcowi, w zbudziły zawiść ciała akadem ickiego, wró­

cił tedy do W łoch i osiadł w M edyjolanie, gdzie u m arł d. 13 L utego 1787 r., nie w n a­

padzie gw ałtow nego szaleństwa, ja k to roz­

głaszali jego nieprzyjaciele, ale w skutek wrzodu na piersi. Pozostaw ał w bliskich stosunkach z wielu współczesnymi uczony­

mi, znaczną część życia przepędził w po­

dróżach, które opisał w dziele „Jo u rn al d ’un

194

N r 13.

voyage de C onstantinople en P o lo g n e.” Ż y­

ciorys jego skreślił słynny astronom L a la n - de, zw iązany z nim w ęzłam i przyjaźni; od­

daje on hołd jeg o przym iotom tow arzyskim , wychwala jego zdolności, dobry zawsze h u ­ mor, wymowę i dobroczynność. Starszy je ­ go b ra t P io tr Boskowicz pam iętny je st w pi­

śm iennictwie chorw ackiem ja k o tłum acz ,.C yda”, siostra, Anica, rów nież znaną jest w oj czy stój swój literatu rze.

Boscoyich pozostaw ił znaczną, liczbę dzieł w ytw ornie pisanych, poem at o zaćmieniach wyłożony je s t pięknym wierszem łacińskim i zapełniony obrazam i poetycznem i. P r a ­ cow ał nad oznaczeniem czasu obrotu słońca około osi, który wszakże z późniejszych do­

piero badań mógł być należycie określony.

W roku 1755 dokonał w państw ie kościel- nem pom iaru długości stopnia p ołudnika ziemskiego, w czem pom agał mu M aire i po­

dobnie ja k Buffon i de la C ondam ine sądził, że ziemia w ogólności nie posiada postaci praw idłow ej, ale że południki nie są m iędzy sobą podobne: pom iary czasów najnow szych pogląd ten potw ierdziły.

Choćby z rysunku, każdem u je st znaną w spaniała kopuła k atedry św. P io tra w R zy­

mie; obita obręczami, tą drogą ocaloną zo­

stała od ru in y w edług skazów ek Boskowi- cza, do którego zw rócił się o radę papież B enedykt X IV .

P am iętny je st wszakże Boskowicz głów - nie z poglądów swoich filozoficzno-przyro- dniczych, a pod tym w zględem p rzy p ad a mu jedno z najw ybitniejszych miejsc śród twórców teoryi atomistycznój budow y ma- teryi.

W m iarę, ja k fizycy osw ajali się coraz bardziój z nauką Newtona o ciążeniu po- wszechnem, starano się siłam i w zajem nego przyciągania tłum aczyć objaw y w ytrzym a­

łości ciał, włoskowatości, sprężystości i t. d., przyjm ow ano wszakże dla w yjaśnienia róż­

nych tych zjaw isk także i odrębne siły, a niepodzielność atomów nap otykała sta­

now czych przeciw ników . M onady L eibn i­

za były to u tw o ry zbyt osobliwre, aby się fizyka z niem i zaprzyjaźnić m ogła, a E u le r oświadczył się stanow czo przeciw poglądom Leibniza. Otóż na polu tych sporów i d o ­ ciekań w ystąpił Boscovich, a system swój rozw inął w k ilku rospraw ach i w- głów nem

swem dziele, ogłoszonem w W iedniu, w ro­

ku 1759: „Philosophiae n atu ra lis theoria, re- d acta ad unicam legem yirium in n a tu ra existen tium ”. M ateryja, w edług niego, skła­

da się z punktów nieposiadających roscią- głości, k tóre w przestrzeni nieskończonej mogą się między sobą oddalać do nieskoń­

czoności, ale nigdy tak do siebie zbliżać się nie mogą, by ich w zajem ne odległości do­

chodziły do zera. P u n k ty te nie są to tylko m iejsca w przestrzeni, nie są to p u n k ty m a­

tem atyczne, ale p u n k ty fizyczne, obdarzone bezw ładnością i pew ną siłą, w skutek której odpychać się i przyciągać mogą. C zynna ta siła w całym wszechświecie je s t jednego ro d zaju i zależy tylko od położenia p u n k ­ tów. W najd ro bn iejszy ch odległościach dw u punktów staje się odpychającą i w m ia­

rę zm niejszania się odległości w zrasta do nieskończoności, dlatego to właśnie punkty te zetknąć się nie mogą. P rz y pow iększa­

niu się natom iast odległości siła odpychają­

ca m aleje do zera i przechodzi w siłę p rzy ­ ciągającą, a skoro odległość staje się wido­

czną, siła ta staje się ciążeniem powszech- nem, k tó ra m aleje w stosunku odw rotnym kw adratów z odległości. P rz y pomocy tćj siły hipotetycznój tłum aczy on w sposób p ro sty zasadnicze własności m ateryi, ja k spójność, sprężystość, ciężkość; cząstki ciał stałych pozostają w takich w zajem nych od­

ległościach, że siła właśnie z odpychającej przechodzi w przyciągającą. Gdy ciało ros- ciągam y, cząstki oddalają się m iędzy sobą, siła międzyatomowra staje się przyciągającą

| i dąży do sprow adzania cząstek do pierw o­

tnego położenia; gdy ciało ściskamy, siła przechodzi w odpychanie i rów nież dąży do p rzyw ró cen ia pierw otnego stanu rów no­

wagi.

Z pobieżnego tego przedstaw ienia czytel­

n ik łatw o wnieść może, że system Boskowi- cza zbliżony je s t do dzisiejszój atom istyki, a przynajm niój, ja k była rozum ianą, zanim teo ry ją m echaniczna ciepła różne stany sku ­ pienia m ateryi rucham i cząsteczek w yjaśni­

ła. W każdym razie powiązał on szczęśli­

w ie w ielkie badania N ew tona z atom istyką daw niejszą, a tą drogą n au k a i dalćj się po­

sunęła.

Pom im o to zasługi Boskowicza nie były

należycie uznaw ane. W Niemczech po my-

N r 13. 195 sły jego zaćmione zostały przez poglądy

K anta, któ ry w trzydzieści la t później p rz y ­ pisał m ateryi dw ie siły, odpychającą, i p rzy ­ ciągającą, które się wszakże w działaniach swych ujaw niają, ja k je d n a siła Boskowi- cza. W e F ra n c y i i

A n g lii system Bos- kowicza znalazł nieco więcej uznania. P rie - stley w swój historyi optyki uznaje, że n au ­ ka ta może najlepiej usunąć wszelkie tr u ­ dności panującej podówczas teoryi em isyj­

nej św iatła, a F ech n er w swój nauce o ato­

mach zw rócił znów uw agę n a Boskowicza i podał wyciąg z jego dzieła.

W sto la t po śmierci tego znakom itego m yśliciela słow iańskiego należało i pismu naszem u pam ięć jego ożywić.

Nazwisko F rau n h o fera lepiej je s t znane ogółowi, zw iązało się ono bowiem z linijarni czarnemi, przerzynającem i widmo słonecz­

ne, które zyskały tak rozgłośne znaczenie w fizyce i astronom ii,— pomimo to i zasługi F raun h o fera, ja k ie położył dla optyki teore­

tycznej i praktycznej, a pośrednio i dla astronom ii, niedostatecznie są uznaw ane.

Józef F ra u n h o fe r należy do zastępu tych w ybitnych w dziejach nauki mężów, którzy, zrodzeni w w arunkach niesprzyjających w ykształceniu um ysłow em u, w łasną tylko dzielnością pokonać um ieli w szelkie prze­

szkody, w łasną pracą zdobyli wiedzę a d al­

szemu rozwojowi nauki now e otw orzyli d ro ­ gi. F rau n h o fer bowiem , urodzony d. 6 M ar­

ca 1787 r. w S traub in g w B aw aryi, by ł sy­

nem ubogiego szklarza, któ ry go do w łasne­

go tylko zapraw ić m ógł rzem iosła; osieroco­

ny w czternastym ro k u życia, term inow ał w Monacliijum u fab rykanta zw ierciadeł i szlifierza szkła. Nieszczęśliwy przypadek dobrze mu posłużył, — dom bowiem jego pryncypała zaw alił się w gruzy, on sam wszakże został ocalony i z tego powodu przez króla M aksym ilijana Józefa obdarzo­

ny 18 dukatam i. Za drobną tę kwotę n a­

był w arsztacik szlifierski, a szkła jeg o op­

tyczne w krótce tak zasłynęły, że uzyskał miejsce optyka w m atem atyczno-m echanicz- nym instytucie Reichenbacha, U tzschneide- r a i L iebherra, gdzie obliczał i szlifował szkła pochodzące z huty szklanej w Bene- diktbeuern. W r. 1814 instytut m atem aty- czno-mechaniczny oddzielony został od za­

k ładu optycznego w B enediktbeuern, a od­

tąd ten ostatni prow adzony był przez U tz- schneidera i F rau nh ofera, który go wreszcie, po przeniesieniu do M onacliijum, pod w y­

łączny swój k ierun ek objął. Osiadłszy w sto­

licy, został profesorem fizyki, a w r. 1823 konserw atorem gabinetu fizycznego w ba­

warskiej akadem ii nauk. Niedługo wszak­

że stanowisko to zajm ow ał, w krótce bowiem um arł w czterdziestym ledwie roku życia, d. 7 Czerwca 1826 r.

Zasługi jego, ja k powiedzieliśmy, zaró-

A vn o

są doniosłe w optyce praktycznej ja k i teoretycznej. W szczególności astronom i- ja zawdzięcza mu udoskonalenie lu n et achro- m atycznych. Do końca zeszłego stulecia nie um iano w yrabiać w ielkich, je d n o ro ­ dnych płyt flintglasu, a tem samem nie mo­

żna było zestawiać wielkich soczewek achro- m atycznych W początku dopiero bieżące­

go stulecia G uin and w S zw ajcaryi w ykrył metodę, k tó ra mu dozw oliła otrzym yw ać płyty llintglasowe nieosięganej poprzednio wielkości i czystości. Na propozycyją, U tz- schneidera G uinand przeniósł się w r. 1807 do B enediktbeuern i tam dostarczał m ate- ry jału surowego dla F rau n h o fera, który w ła­

śnie w owym czasie do insty tutu U tzschnei- dera wstąpił. Soczewki achrom atyczne, w yrabiane przez F raun ho fera, zainauguro­

w ały now ą erę w budowie szkieł optycz­

nych i insty tu t m onachijski zyskał powsze­

chną sławę. N aw et m niejsze lunety zdo­

były pierwszeństwo nad najcelniejszem i po­

przednio lunetam i Dollonda, a w ielkie re- frak to ry o 24 cm średnicy i 4 m etrach odle­

głości ogniskowój, dostarczone przez insty­

tu t w r. 1824 do D orpatu, a w r. 1837 do B erlina, ryw alizow ać m ogły z teleskopam i H erschla średniej wielkości, dla celności zaś swych urządzeń m echanicznych i m niejszych w ym iarów w yrugow ały zupełnie praw ie po­

tężne refrak to ry zw ierciadlane.

L u n ety astronom iczne, wynalezione jesz­

cze przez K ep lera, z powodu niemożebności

! nadania soczewkom achrom atyzm u, ustąpić

| musiały teleskopom , złożonym ze zw iercia­

deł; dzięki F raunhoferow i odniosły znów

| zw ycięstwo nad temi ostatniemi, a wielkie refrak to ry (przyrządy soczewkowe) łączą

j

się z nazwiskiem F raunhofera, podobnie ja k

wielkie reflektory (przyrządy zw ierciadła-

I ne) związane są z nazwiskiem H erschla.

196

N r 13.

Z licznych innych przyrządó w astrono- J micznych przez F ra u n h o fe ra obm yślanych lub udoskonalonych, wspom nim y tu tylko j 0 helijom etrze, um ożebniającym ścisłe m ie­

rzenie drobnych na niebie odległości; ju ż

sam ten przyrząd m ógłby sławę jeg o zape­

wnić.

W zakresie optyki teoretycznej prace F ra u n h o fe ra nie u stępują doniosłością p ra k ­

tycznym jeg o robotom . K lasyczne jeg o b a­

dania nad zdolnością załam yw ania i ros- szczepiania różnych rodzajów szkieł zw ró ­ ciły jego uw agę na linije ciemne w idm a sło- I necznego, które w praw dzie dostrzeżone 1 opisane były jeszcze w r. 1802 przez W ol- lastona, ale k tóre dopiero F ra u n h o fe r do­

kładn ie zbadał i położenie ich ściśle ozn a­

czył w latach 1814 •— 1815.

do tych linij, które są ja k b y stałem i w skaźni­

kam i różnych okolic widm a, mógł dopiero F ra u n h o fe r dokładnie oznaczyć zdolności załam yw ania i rosszczepiania św iatła przez różne substancyje. P rze z udoskonalenie spo­

sobów oznaczania długości fal różnych rod za­

jów św iatła, zarów no ja k i przez w skazanie ' now ych m etod w yw oływ ania i badania z ja ­ w isk uginania, zajął F rau n h o fer ja k o nastę­

pca F resnela, godne stanow isko w rzędzie tw órców teoryi u n dulacyjućj św iatła.

Jeżeli krótkość życia F ra u n h o fe ra zesta­

wimy z tą okolicznością, że był sam oukiem i do pracy naukow ej późno stosunkowo mógł się zw rócić, to znaczna ilość prac, tak tru d n y ch i tak dla dalszego rozw oju nauki ważnych, czyni go niew ątpliw ie człow ie­

kiem niezw ykłym .

S. K.

WYCIECZKA BOTANICZNA

W rÓLNOCNE OKOLICE

A U G U S T O W S K I E G O .

(Z m apą na s tr. 2 0 1 ).

W iadom o, że od gór U ralskich, od źródeł P eczory i D źw iny północnej, poczyna się i ciągnie w poprzek S arm ackiej i G erm ań ­

skiej niziny, aż do półwyspu Ju tlandzkiego , ta k zw ana U ralo-B ałtycka wyżyna, k tó rą p rz erz y n ają w szystkie rzeki większe, w lew a­

jące wody swe do B ałtyku. Część tćj w y ­ żyny, zam knięta pomiędzy W isłą i N ie ­ m nem, nosi nazw ę P ojezierza Polskiego z tój przyczyny, że zagłębienia w niej u tw o ­ rz y ły m nóstwo jezior, których liczba w sa­

mej gubernii Suwalskiój przenosi 480. W P o ­ jezierzu tem m ożna rozróżnić trzy typy m iejscowości: 1) najw yższą, środkow ą część zajm uje pasmo jezio r, 2) do niego od p o łu ­ dnia przylega pasmo żwirów i piasków , mniój więcej strom o zlew ające się z sąsie­

dnią ró w n in ą środkow ej W isły, a 3) od pół­

nocy przechodzi ono nieznacznie w g lin ia­

stą rów ninę.

W celu zaznajom ienia się z florą okolic nadniem eńskich, zw iedziłem w 1885 i 1886

i

rok u część w łaśnie

rów niny, zaw artej w granicach tró jk ą ta prostokątnego, k tó re ­ go przeciw prostokątn ą stanow i Niemen od K ow na do S u darg, a z dw u innych boków dłuższy —

żelazna od K ow na do W ył- kowyszek, krótszy zaś — linija, łącząca d o ­ piero co wym ienioną miejscowość z W ład y ­ sław ow em i gran ica pruska z rzeką Szeszu- pą. W trójk ącie wspom nianym rossiadł się cały powiat W ładysław ow ski, część pół­

nocna M aryjam polskiego i W yłkow yskiego i

tych tylko miejscowościach mówić tu będę.

T ró jk ą t ten w ogólnych zarysach pochyla się zlek ka ku zachodow i, ja k to wskazuje bieg rzek i rzeczek, tycli ostatnich zacho­

dn ią g ran icą pochylenia je s t Szeszupa. D a­

ne, przez ja k ie wysokości w k ieru nk u rzek przebiega kolej żelazna, jeszcze lepiej wy­

każą stopień pochylenia. I tak, stacyja K o­

wno w dolinie N iem na wznosi się na 33,85 m nad poziom m orza, pierw sza stacyja za K o­

wnem, M aurucie, je s t najwyżej w yniesioną, dosięga bowiem 92,68 m, odtąd następuje stopniow e zniżanie się plantu kolejowego, gdyż d ru g a stacyja, K ozłow a R uda, je s t w zniesiona n a 68,64 m, Pilw iszki, gdzie k o ­ lej p rzecin a Szeszupę, tylko 44,42 m, a W y ł- kow yszki 54,24 m .

P o w ierzch n ia tego tró jk ąta, znacznie

wzniesiona nad poziom wód Niem na i Sze-

szupy, przedstaw ia, rzec można, dokładną

rów ninę, zniżającą się ku głównej rzece li-

N r 13.

197 tewskiój dwoma tarasam i (upłazam i): 1) wy­

żej wzniesiony nad zw ierciadło wód nie- mnowych zajm uje praw ie całą, przestrzeń zwiedzoną i 2) nadbrzeżny, biegnący ró ­ w nolegle do rzeki, w m iejscach niższych za­

lew any podczas wylewów, być może, je s t tylko odsepiskiem wód rzecznych z tego czasu, kiedy Niem en b y ł obfitszym w wody i płynął szerszem korytem , od daw nych g ra ­ nic którego poczyna się obecnie taras wyż­

szy. R ów nina ta w stronie zachodniej p rze­

chodzi w m ałe wzgórki, stopniowo zniżają­

ce się w m iarę posuw ania się k u północy, chociaż niektóre z nich naw et nad samym Niemnem przechodzą średnią wysokość (64,33 w ) o parę dziesiątków m etrów . P u n k t najwyższy, leżący na połow ie drogi pomię­

dzy W yłkow yszkam i a W ładysław ow em , dochodzi 71,18 m. L ew y brzeg (66,87 m) Szeszupy pod W ładysław ow em je st nieco wyższy od praw ego (65,97 to). Dalój zaś ku północy aż do Słow ik, leżących przy ujściu C esarki do Szeszupy, wysokość wznie­

sień pow ierzchni w aha się od 55,75 to do 64,20 to; wspom niana miejscowość leży na 62,13 to nad p. m., a S ud arg i nad Niemnem podniosły się jeszcze o 2 2 to wyżej (84,30 m).

P iękny w idok odsłania się z tego pagórka:

oko daleko biegnie po zw ierciedle wód nie- mnowych, na łąk i i niw y, dopóki się nie oprze o Z m ujdzi świętej lasy.

T ró jk ą t pow yższy, należący do zlew u ma­

cierzy rzek litew skich, oprócz rzeczki Jesi, płynącej w k ieru n k u północno-w schodnim i wlew ającej wody swe powyżej K ow na do Niemna, niem ówiąc ju ż o tój ostatniej rze­

ce, zroszony je s t głównie przez Szeszupę, od P ilw iszek do W ładysław ow a, k tó ra ma bieg zachodni, następnie północny, by nie- dochodząc do S u d arg znow u zw rócić się na zachód. Z dopływ ów Szeszupy na teryto- ryjum powyższem p rzep ły w ają następujące:

Szejm ena pod W yłkow yszkam i, w padająca w łaściw ie doS zy rw in ty , a ta ostatnia do Sze­

szupy, J u ra , Nowa, C esarka, nad którą leżą Szaki, je d y n e m iasteczko, oprócz stolicy po­

wiatu, w powiecie W ładysław ow skim i Jo - tyja. W szystkie te rzeki, chcąc się przedo­

stać przez w spom nianą Uralo-JBaltycką w y­

żynę, m usiały wyżłobić głębokfe doliny i p a­

row y, przez które płyną. Rzeczki pow iatu W ładysław ow skiego biorą początek w m iej-

scowościach błotnistych lub leśnych p rz e­

strzeniach lewego brzegu Niem na i płyną

j

rów nolegle do siebie w kieru nk u, ja k po­

wiedzieliśmy, zachodnim.

Część tej rów ninnej wyżyny ponad N ie­

mnem przecięta je s t licznemi i głębokiem i parow am i, ju ż to pojedyńczemi, posępnem i i wilgotnem i, j a k np. pod Błogosławień­

stwem, ju ż to do głównego wąwozu zbiega­

j ą się m niejsze na podobieństwo m ałych rzeczek, spływ ających do większych, ja k pod G iełgudyszkam i, a szczególniej pod It- gowem. L itw in i zachw ycają się pięknem położeniem tego ostatniego i zowią go „Dja- blim wąwozem ”, „W elnerew is” (welnes — djabeł, riaw as — rów , wąwóz). Zw ykle dnem tych wąwozów płyną małe strum yki, tocząc swe czyste wody do królow ej rzek litewskich.

Strom e bardzo brzegi Niemna, Szeszupy, Jesi, poszarpane w parow y, odznaczają się pięknością i malowniczością, przytem p o ­ k ry te są wieńcem bujnej roślinności: tu (Sło­

wiki, S ud arg i) ciem ną zielenią n a t l e j a - śniejszem ry sują się kępy jesionów , złożone

j

z kilkudziesięciu drzew, tam (Poniem uń dolny), klony, grusze i jabłon ie dzikie, cze-

| rem chy, lipy i inne drzew a splatają swe g a­

łęzie w jed en w spaniały bukiet, owdzie (G iełgudyszki) cały wzgórek literaln ie r u ­ mieni się (w Sierpniu) od dojrzew ających jag ó d bzu koralow ego (Sam bucus racem o- sa L .), a wiadomo, że krzew ten je s t bardzo rzadkim i dotąd dostrzegany był w p o łu ­ dniowej części K rólestw a.

W rów ninnej części wyżyny jezio r nie­

ma, zwiedziłem tylko jed n o , P ojeziory pod W yłkow yszkam i, lecz obszerne błota pod Sapieżyszkam i świadczą zapewne o istnie­

jących niegdyś, a z czasem zarosłych jezio ­ rach.

W niektórych miejscach w śród rów niny znajdują się podm okłe zagłębia, obfitujące w torf, z którego mieszkańcy w braku p ali­

wa coraz więcój korzystają; sąsiedztwo bo­

wiem spław nego Niemna i kolei żelaznej,

przechodzącej przez pow iat W yłkow ysld

i M aryjam polski, spraw iło, że lasy zaledw ie

w ynoszą 10% ogólnej przestrzeni; pierw sze

miejsce z drzew , tw orzących lasy, p rzypada

świerkowi, dalej idzie sosna, olcha, brzoza,

dąb, lipa i jesion. Najw iększe lasy zn ajd u -

198

N r 13.

ją się w okolicy Sapieżyszek, położone są.

najczęściej w m iejscach niskich, skąd są.

podmokłe, z nadzw yczaj gęstem podszyciem bagna (Ledum p alu stre L .) i mniej licznem łochyni (Y accinium uliginosum L .). Ł ąk wogóle niew iele, najw ięcej nad Szeszupą;

nad Niem nem zajęły one m iejscami niższy taras i ujścia parowów.

B adania gieologiczne w ostatnich latach dokonane przez księcia G iedroycia (P am ię­

tn ik F izy jo g r. t. Y I, dz. U , str. 17) w yka­

zały, że tery to ry ju m , o którem mowa, zale­

gają. u tw o ry kredow e, które jednakow oż praw ie na całej przestrzeni są. pokryte n a­

pływ am i: dawniejszem i dyluw ijalnem i i no- wszemi aluw ijalnem i, obnażenia zaś w arstw kredow ych w postaci białego m arglu k re ­ dowego badacz odkrył tylko w m ajątku K a j- mele i koło G iełgudyszek nad Niemnem;

w spom ina wszakże nadto, że prof. G re- w ingk w okolicy K ow na n ad rzeczką Jesią rów nież o d k ry ł i opisał kredę.

Z tw orów m ineralnych torf, k tó ry służy jak o m ateryjał opałow y, w ydobyw any jest w n ader pierw otny sposób: k ra ją go ręcznie w cegiełki, k tó re u k ład ają się w niew ielkie piram idy dla przesuszenia, lub też z błota torfow ego robią m ałe cegiełki. W okolicy K ow na nad Niemnem pom iędzy głazam i na- rzutow em i dużo znajduje się kam ieni w a­

piennych, używ anych do w ypalania w apna.

P otężne pokłady gliny ułatw iają rozwrój ce­

gielni szczególniej pod K ow nem . R udę że­

lazną darniow ą w niew ielkiej ilości w idzia­

łem kilka razy podczas mych wycieczek.

W spom nieć też jeszcze m uszę o bursztynie, ja k i wym yty wodami N iem na mieszkańcy Poniem unia dolnego (F ergussa) znajd ują niekiedy na jeg o brzegach. Jed e n tak i k a­

w ałek otrzym ałem w darze od ks. D w ora- nowskiego, proboszcza miejscowego, który u dzielił mi powyższej wiadomości i dodał, j a k o tem słyszałem i od innych osób, że |

b u rsztyn bywa i w większych odległościach od brzegów rzeki przypadkow o znajdow a­

n y p rzy kopaniu studzien, rowów , funda­

mentów i t. d. P rzy taczam te k ilk a słów I dlatego, że ks. G iedroyciow i, badającem u właśnie strony nadniem eńskie, nie udało się zauważyć nigdzie b u rsztynu , j a k o tem wspom ina w swój pracy. Naw iasow o d o ­ dam, że w P oniem uniu z piaszczystych brze­

gów najw iększej rzeki litew skiej w ynurza się od czasu do czasu jak i przedm iot bron- zowy; w posiadaniu ks. D w oranow skiego zn ajd u je się bardzo piękna iglica bronzowa, a przed p aru laty kilka takich przedm iotów po darow ał zw iedzającem u te okolice archeo­

logowi czy też am atorow i wykopalisk.

G ru n t wyższego tarasu je s t gliniasty, niż­

szego i ponad Szeszupą piaszczysty; gdzie­

niegdzie w pobliżu rzek występuje szczery piasek, n iep o k ry ty żadną lub nader sk ro ­ m ną roślinnością, w okolicy K ajm el prze­

chodzi on n aw et w lotny. C h arak tery sty ­ czną bardzo cechą tych stron je st zupełny brak kam ieni. N a drodze, na polu, naw et w m iejscowościach, gdzie czysty piasek wy­

stępuje, najm niejszego kam yka nie u jrzy zw iedzający te pow iaty. G łazy narzutow e (większe bardzo rzadko ) można spotkać ty l­

ko na dnie głębokich parow ów , po brzegach strum yków i rzek, z czego w ynika, że choć niezby t licznie, jednakow oż się znajdują, p rz y k ry te grub ą bezkam ienistą w arstw ą gliny, lub co pew niejsza, zrzadka rossiane w napływ ow ych w arstw ach, a przez wody w ym yte i osadzone w parow ach. J a k po­

szukiw anym m ateryjałem są tu kamienie, można pow ziąć w yobrażenie z tego, że

| m ieszkańcy zakordonow i w yszukują kam ie­

ni n a dnie i praw ym brzegu Szeszupy i p rz e­

noszą je pod wodą na swój brzeg lewy.

j

Środki kom unikacyjne przy takich w arun­

kach są w stanie pierw otnym , szczególniej w powiecie W ładysław ow skim , gdzie droga bita od W ładysław ow a do S yntow t wynosi zaledw ie kilkanaście w iorst długości. Nic więc dziw nego, że po każdym większym

| deszczu, a przedew szystkiem podczas rosto- pów wiosennych i jesiennych, w drogę wy-

j

rusza tylko ten, kto koniecznie musi.

K ied y roln ik rów n in M azowsza sprzątn ął ju ż szczęśliwie z pola plon swej

pracy, wtedy up raw iacz nadniem eńskich okolic drży jeszcze z obawy, by deszcz lub g ra d nie zniszczył niw posrebrzanych ży­

łem, w yzłacanych pszenicą. W ogóle

powiedzieć, że owoce i zboże w okolicy W arszaw y n a dw a lub trzy tygodnie wcze­

śniej do jrzew ają niż ponad Niemnem: tak znaczna je st różnica w klimacie.

Okolice nadniem eńskie zam ieszkują L i­

tw ini; nie sk up iają się oni w długie wioski,

ja k to ma miejsce w innych stronach K ró ­ lestwa, lecz osiedlają się w oddzielnych ko­

lon ij ach, m ających często 3 do 5 w łók ob­

szaru, co, przy oszczędności i pracowitości, pozw ala im dochodzić do znacznej zamoż­

ności. T ak a kolonija zabudow ana jest w czworobok, je d e n z jego boków zajm uje zazwyczaj wznoszący się na p arę stóp nad ziemią śpichlerz, do którego w lecie cala rodzina się przenosi: tu śpią, tu przyjm ują gości. L itw in nie uczuw a zakłopotania, ja k chłopek m azurski, wobec gości nie z jego sfery pochodzących, a śmiało, w itając ich, podaje rękę; je st przy tem gościnny nadzw y­

czaj, przybyłych zaraz częstuje wódką, h e r­

batą i pysznemi wędlinami, sąsiad dla uczcze­

nia gościa chętnie użycza sąsiadow i trunku lub przekąski.

P rzy każdej zw ykle chacie, ja k ie budują z drzew a, składającej się z paru, często b a r­

dzo obszernych izb, znajduje się sad owoco­

wy, w którym na jed nej lub kilku olbrzy­

mich tyczkach pnie się fantastycznie chmiel, nadający odrębny w dzięk chatom , zw łasz­

cza wtedy, je śli ich kilk a leży niedaleko j e ­ dna d rug iej. W pobliżu kolonii parę zago­

nów zajętych je st pod up raw ę lnu, a po sto­

kach parow ów pasie się po kilka czarnych i białych owiec, w nadniem eńskich bowiem okolicach mężczyźni i kobiety ubierają się w rą k własnych wyroby, na które w arsza­

wiacy może nie zw rócili uw agi na ostatniej przem ysłow ej wystawie, a pochodziły one właśnie z pow iatu W ładysław ow skiego.

P rzem ysł w tych stronach je s t jeszcze w kolebce; lud litew ski z zam iłowaniem od­

daje się rolnictw u, u p raw iając też same ga­

tunki zboża, co w całym k raju ; używa on w yłącznie swego rodzinnego języka, nieli­

czne tylko jed n o stk i znają nieco polskiego, chętnie oddają dzieci swe do szkół publicz­

nych, a uczniow ie gim nazyjum M aryjam - polskiego praw ie wszyscy są pochodzenia włościańskiego.

O byw ateli P olaków w stronach nadnie­

meńskich praw ie niem a, zato znaczne ob­

szary ziemi znajdują się w rękach Niemców;

oprócz kolonistów niem ieckich, rossianych po całym obszarze tego zakątka k ra ju nasze­

go, jeśli nie połowa, to najm niej trzecia część pow iatu W ładysław ow skiego należy do potom ka K rzyżaków , którego liczne fol-

N r 13. 199

w arki są również zarządzane przez jeg o ro­

daków.

O m iastach nie mówiłem, — na opisywa- nem tery to ry ju m je s t ich tylko trzy: W y ł- kowyszki, W ładysław ów i Szaki, zamiesz­

kane, ja k wszystkie nasze miasteczka, przez żydów, a tu dodać należy i Niemców.

W iększa część miejscowej ludności je s t k ato liek ą, relig iją protestancką w yznają tylko koloniści niemieccy i nieliczna garst­

ka Litw inów , dla których odbyw ają się n a ­ bożeństwa w ich ojczystym języku.

W spom niany północny zakątek K ró le­

stw a zw iedzałem od połowy L ipca do poło­

wy S ierpnia 1885 i 1886 roku i w tym prze­

ciągu czasu zanotow ałem lub zebrałem prze­

szło 500 gatunków roślin, z tych do trzech rodzin skry tok wiatowych naczyniow ych na­

leży 14 gatunków , do 82 rodzin jaw nokw ia- towych — pozostała liczba. Ciekawego czy­

telnika, chcącego się dowiedzieć na jak ich stanow iskach i ja k ie mianowicie rośliny ze­

brałem , odsyłam do Y II tom u P am iętnika F iz jo g ra fic z n e g o , m ającego wyjść w roku bieżącym.

Karol D r y mm er.

BRZUCHOMÓWCY

i

BRZUCHOMÓWSTWO.

(D okończenie).

P rzedstaw iw szy rozm aite rodzaje, sposo­

by i sztuczki brźuchomówców, a nadto ich znaczenie w historyi, przejdźm y teraz do teoryi brzuchom ówstwa.

S ztuka brzuchom ówcza polega przede- wszystkiem na pewnem zjaw isku akustycz- nem, a mianowicie na trudności odróżnienia uchem pun ktu skąd głos wychodzi. Tę n ie­

pewność k ierunk u łatw o spraw dzić dośw iad­

czeniem.

Znany kuglarz S tu a rt C um berland w y­

konyw ał, po swych zw ykłych sztuczkach, małe doświadczenie akustyczne, które za­

wsze wywoływało w widzach zdumienie.

WSZECHŚWIAT.

200

N r 13.

K tórakolw iek osoba z publiczności sie­

dzi na środku salonu z zaw iązanem i oczy­

ma, C um berland trzym a w palcach m onetę srebrną i uderza w nią kluczykiem , a osoba owa ma oznaczać k ierunek i odległość z k tó ­

zawsze, a b łęd y te byw ają tak znaczne, że widzowie ciągle w ybuchają śmiechem. Co w ięcej, gdy C um berland trzym ał ciągle w jednem m iejscu pieniądz, zasłaniając go dłonią, przed uchem owój osoby, zdaw ało się jój, że dźw ięk biegnie z coraz to innego p u n k tu , choć C um berland ani krokiem z miejsca się nie ruszył.

W eźm y inny jeszcze przyk ład. Jeżeli 0 k ilk a kroków przed nami stoi szereg wie­

lu osób i jeśli k tóra z nich wryda ton p rze­

ciągły, niew ym agający poruszenie w arg np.

aaaa, to nie będziemy mogli rozeznać, k tó ra

z nich głos w ydała.

G dy brzuchom ów ca stoi obok lalek i m ó ­ wi, nieporuszając wcale w argam i, podczas

gdy lalki są w ciągłym ru c h u , m achają rę ­ kam i i poruszają w argam i, to złudzenie, j a ­ kiego doznajem y, polega w łaśnie na wyżej wspom nianem zjaw isku akustycznem . N a j­

trudniejsze zadanie brzuchom ów cy polega w łaśnie na um iejętności zachow ania pod­

czas mowy zupełnej nieruchom ości tw arzy, tak, aby ani je d e n mięsień nie d rg n ą ł. B rzu­

chomówca m ówiąc do swój lalki, staw iając pytania, w ym aw ia w yrazy swym głosem zw yczajnym , lecz gdy lalka odpow iada, m ię­

śnie tw arzy brzuchom ów cy ju ż się nie k u r ­ czą a w argi zaledw ie się odchylają dla lek­

kiego uśm iechu. Nieruchom ość tw arzy pod­

czas mowy da się w ytłum aczyć na zasadach gram atycznych, a raczej na zasadach fizyjo- logii głosu. O o

M ow a artykułow ana (członkow ana), któ­

ra odróżnia mowę człow ieka od mowy zw ie­

rz ą t, dzieli się, j a k uczy gram atyka, n a sa­

mogłoski i spółgłoski. Pierw sze tw orzą dźw ięki ciągłe i jednostajne, które mogą w ydaw ać organy mowy, m ożna j e p rz e d łu ­ żać bez końca np. aaaaa.

Sam ogłoskom m ożna nadaw ać dźw ięk różny, co je s t tylko rezultatem większego lub mniejszego ściśnięcia w arg, gdyż język 1 inne organy głosowe nie podlegają żadnej

zmianie. T ak np. dla a są dźw ięki w y ra­

żane w alfabecie francuskim a, a, ;'i, fi, ó, o,

0, ou, ou; dla e: ó, ó, óo, e, eu, eux; dla i:

1, i, u, vi.

W ym aw iając którąkolw iek z tych głosek, jeżeli bez zm iany pozycyi języ k a i warg, cofniem y podstaw ę języ k a k u k rta n i, to otrzym am y dźw ięk nosowy tej głoski. I i y niem ają dźw ięku nosowego dlatego, że p rzy ich w ym aw ianiu podstaw a języ k a leży z ty ­ łu w ten sposób, że mało się różni od pozy­

cyi, k tó rą usiłujem y im nadać ton nosowy.

Ze stanow iska brzuchom ów stw a należy zauw ażyć, że dla w ym aw iania sam ogłosek nie potrzeb a wcale poruszać wargam i: dość żeby cokolw iek b y ły odchylone, co osięga się zw ykle zapomocą uśmiechu. Podobnież można sam ogłoski w rozm aity sposób mo­

dyfikować, niezdradzając na tw arzy żadne­

go ruchu.

Nie ta k się rzecz ma ze spółgłoskam i.

W ym aw ianie niektórych szczególniej bez poruszania w argam i stanow i trudność, któ­

rą brzuchom ów ca musi przezw yciężyć usil- nością i w praw ą. R adzi sobie też „przybli- żonem w ym aw ianiem ”, t. j . zastępuje głoski k tó re trud no wymówić bez poruszania w arg, głoskam i, do których potrzeba tylko ruchu organów w ew nętrznych ust. Spółgłoski dzielim y na kategoryje stosownie do orga­

nów głosowych, używ anych do ich w ym a­

wiania. W każdój znów k ateg ory i dzielą się na słabe i mocne. Ze stanow iska brzu- chomówczego w ażnym je s t ich podział na dw a szeregi, w edług następującej tabliczki:

I. S półgłoski w ym aw iane zapomocą n arzą­

dów w ew nątrz ja m y ust się znajdujących.

mocne słabe

g a r d ł o w e ... k <T języ ko w o -podniebienne ł 1 języ k o w o -zęb o w e. . . r —

zębowe . . . . . . t d

zębow o-podniebienne . n n

syczące zębowe . . s z

syczące g ard ło w e. sz z

II. S półgłoski w argow e.

mocne słabe

dm uchająco-w argow e . w argow e proste . . . w argow e w ciągające. .

f

£

w

1.

N r 13.

201

202

N r 13.

Zastanaw iając się nad tą tablicą spółgło­

sek, widzimy, że można je w ym aw iać ru ­ chem języka albo sam ego, albo działającego przy pomocy gardzieli, podniebienia lub zę­

bów, bez pom ocy w a rg i mięśni tw arzy.

B rzuchom ów ca więc może w ym aw iać wszel­

kie w yrazy składające się z głosek p ierw ­ szego szeregu bez najm niejszego ruch u tw a­

rzy. Inaczej rzecz się ma ze spółgłoskam i wargowem i f, w, p, b, m. S ztuka brzu - chom ów stw a polega w łaśnie na w ym aw ia­

n iu tych głosek bez ruchu w arg lub mięśni tw arzy. P rz y pew nej w praw ie łatw o dojść do tego rezultatu z głoskam i f i w, które można wymówić, poruszając tylko mięśnie w ew nętrzne w arg. P i b a nadew szystko m przedstaw iają więcej trudności i najczę­

ściej brzuchom ówcy nie w ym aw iają wcale tych głosek ja k b y się należało, lecz zastę­

pu ją je wogóle pewną arty k u la cy ją podobną do n, dlatego też daleko lepiej n aśladują dzieci i prostaków niż osoby praw idłow o mówiące.

T a k więc złudzenie w yw ołane przez brzu - chomówców, każących mówić swym lalkom , je st rezultatem naprzód zjaw iska akustycz­

nego, a m ianow icie niepew ności k ieru n k u dźw ięku, a następnie osięgniętćj przez brzu - chomówcę w praw y w w ym aw ianiu bez po­

ruszania mięśni tw arzy.

D la położenia nacisku na kieru n ek , skąd ma głos niby przychodzić, brzuchom ów ca używ a wydatnej m imiki, zw raca oczy ku tej stronie i w skazuje palcem, gdy tw arz zd ra­

dza w yraz przestrachu, zajęcia lub zdum ie­

nia; w skutek naśladow nictw a widz łatw o przychodzi do przekonania, że dźw ięk, któ­

ry słyszy, przychodzi rzeczywiście z m iejsca w podobny sposób jak b y bezw iednie w ska­

zanego. W yrazy w ym aw ia on w sposób zw ykle dość niedokładny, głosem tajem ni­

czym, a najczęściej stara się uczynić ie zro- zum iałem i, pow tarzając je swym głosem zw ykłym , ak centując je i objaśniając; w m a­

wia tym sposobem w słuchaczy, że to są w łaśnie słowa, k tó re słyszeli.

D la w ym ów ienia dźw ięku zamglonego, zdającego się pochodzić ze znacznej odle­

głości, brzuchom ów ca używ a języ k a w ten sposób, że koniec jego, albo podstaw a, przy­

legając do podniebienia tw orzy rodzaj p rz e­

pony przepuszczającej głos słabo. G dy zaś

arty k u łu je swe w yrazy z silnym głosem gardłow ym , zdaje się, że głos wychodzi z ziem i lub z m iejsca zam kniętego np. z gro­

ty, skrzyni, szafy. G dy przeciw nie, przy tem samem położeniu języka, brzuchom ów ­ ca mówi głosem ostrym , to pow staje złudze­

nie, że głos przychodzi z miejsca w yniosłe­

go, np. z sufitu, z w ierzchołka drzew a, z da­

chu. W każdym zaś razie w ydając głos przytłum iony, niezbyt w yraźny, brzucho­

m ówca ma płuca rozdęte i wym aw ia albo w ciągając pow ietrze albo też przynajm niej 0 ile można najm niej wydechnjąc.

Z nakom ity fizyjolog R iclieran d, który m iał sposobność zbadania brzuchom ówcy F itz -Jam esa powiada:

„C ały mechanizm polega tu na powolnem 1 stopniow em w ydechaniu, poprzedzanem zawsze zaczerpnięciem znacznego zapasu pow ietrza, którego potem brzuchom ówca oszczędnie używ a”.

Co się tyczy naśladow ania głosu starców i dzieci, głosów zakatarzonych i nosowych, krzyków zw ierząt, szm eru tłum u, dźw ięku piły, hebla i t. d., to brzuchom ówca osięga to wszystko zapomocą w praw y. W szakże nietylko brzuchom ówcy um ieją naśladować te głosy. I pom iędzy czytelnikam i znaj­

dzie się wielu, k tó rzy robiąc próby dla p rze­

konania się o praw dziw ości teoryi, o d kryją w sobie ten talent, który po k ilk u albo k il­

kunastogodzinnej w praw ie może ju ż dojść do roskw itu. Co więcej, może odk ry ją w so­

bie talen t brzuchom ów stw a, tak ja k ów S aint Gilles, k tó ry w tydzień został słyn­

nym brzuchom ówcą! P o d ając ten arty k u ł, nie mieliśm y bynajm niej na celu stw orzenia falangi rodzim ych brzuchom ówców, kiero­

waliśm y się je d y n ie chęcią zarysow ania zna­

czenia brzuchom ów stw a w historyi ludzko­

ści i w ykazania, że to zjaw isko, jak ko lw iek służy do rozm aitych niby nad naturaln ych ku glarstw , nie m a w sobie nic n ad n a tu ral­

nego ani n iezrozum iałego1).

Bronisłaiu Rejchmcin.

*) C zęsto s p o tk a ć się m o żn a z p o g lą d e m , o k tó ry m a u to r słu szn ie p o b ież n ie ty lk o w sp o m in a, że b r z u ­ chom ów cy mówi% n ie p rz y w y d y c h an iu , a le p rz y

N r 13.

203

OSTATNIE

T R Z Ę S I E N I E Z I E M I

W PO Ł U D N IO W E J FRAN CYI.

N otatka, zamieszczona w zeszłotygodnio- wym num erze naszego pisma, dala ogólne wyobrażenie o przebiegu lutow ego trz ę sie ­ nia ziemi; uzupełniam y je dziś niektórem i szczegółami, które czerpiem y głównie z fran ­ cuskiej N aturę.

P ierw sze w strząśnienie dało się uczuć w M entonie w d. 23 L utego około godziny 5 '/ 2 z rana, w pół godziny potem o 5 m. 58 miało miejsce wstrząśnienie najsilniejsze.

Pom im o znacznej siły w strząśnienia wszyst­

kie praw ie przedm ioty w m ieszkaniu kores­

pondenta pozostały na m iejscu, tylko woda z dzbanka stojącego na krześle została wy­

rzuconą. na odległość 60 cm z każdej strony na P nZ i P d W . P o czterech oscylacyj ach początkowych dom zaczął drżeć na miejscu, j a k pokryw ka gotującego się kotła, z prze­

rażającym hałasem szyb, naczyń i t. d. K a ­ w ałki ty n k u opadały z sufitu, a m ury u de­

rzając jed n e o drugie w ydaw ały huk podo­

bny do dźw ięku pustej beczki na wozie szyb­

ko jadącym po b ruku. W 10 m inut potem wstrząśnienie słabsze, później trzecie, jesz­

cze słabsze. W strzęśnienie pierw sze trw a­

ło około 25 sekund. W pół godziny póź­

w d y c h a n iu p o w ie trz a . T łu m a c z en ie to w ła śn ie po­

d a ł w sp o m n ia n y w a r ty k u le k sią d z d e la C h ap elle, o b ecn ie j e d n a k n ie je s t ono p rz y jm o w a n e . M ożna w p ra w d z ie , p o m im o tru d n o ś c i, u r a b ia ć głos p rz y w d y c h a n iu i p rz e d s ta w ia on w te d y zap ew n e n ie ja ­ k ie p o d o b ień stw o do g ło su b rz u c h o m ó w c y , w ed łu g w szakże z d a n ia fizyjologa J a n a M u llera m o żem y d a ­ leko ła tw ie j m ow ie sw ej n a d a ć c h a r a k te r y s ty k ę w ła ­ śc iw ą m ow ie b rzu ch o m ó w c ó w , je ż e li w d y c h a m y g łę ­ b oko, t a k a b y p rz e p o n a o d e p c h n ę ła ku p rzo d o w i trz e w ia b rz u szn e , a n a s tę p n ie m ó w im y p rz y w y d y ­ c h a n iu , je ż e li p rz y te m s z p a ra głosow a je s t b a rd zo zw ężona a u su w an ie p o w ie trz a z p łu c d o k o n y w a się je d y n ie p i zez śc ią g a n ie śc ian ja m y p iersio w ej. P o ­ n iew aż w te d y , p o d czas m ó w ien ia, ja m a b rzu szn a p o zo staje w y d ęta, ła tw o u led z m o żn a złu d zen iu , że b rzu ch o m ó w ca m ów i p rz y w d y c h an iu .

(P rzyp. R ed.).

niej znow u dwa słabe w strząśnienia, o 8 '/ 2 dwa silne w strząśnienia poprzedzone ostrym świstem. Późniśj jeszcze kilk a lekkich drgań aż do południa. Od południa do go­

dziny 11 w nocy spokój, o l l '/ 2 dwa dość znaczne w strząśnienia. O 1-ej w nocy sil­

ne uderzenie, m ury pękają znowu. P rze z noc naliczono dziewięć wstrząśnień, we C zw artek d. 24 z ran a pięć nowych w strzą­

śnień.

Spomiędzy najciekaw szych skutków ka­

tastrofy zaznaczyć należy, że wszystkie przedm ioty zrzucone przez w strząśnienie:

wazony kw iatow e, kominy, balustrady, bez w yjątku spadły na P d W względem swego pierw otnego położenia. M ury są poryso­

wane na krzyż. Na Prom enade du M idi słup kam ienny złożony z trzech kam ieni o 60 cm grubości został zm ieniony w ten sposób, że każdy z kamieni obrócił się na pew ien k ąt około osi środkowej, ja k to wska­

zuje załączona rycina; kam ień najwyższy

PdW

najw iększe w ykazuje zboczenie, dolny zaś pozostał na miejscu. N a ulicach potw orzy­

ły się rospadliny, chodniki są oddzielone od b ruk u. B arom etr żadnej zm iany nie w ska­

zywał.

W ogóle w M entonie trzęsienie ziemi dało się uczuć z w ielką gwałtownością w pasie około 500 m etrów szerokim, przecinającym miasto ukośnie z P nZ na P d W . W pasie tym domy są zburzone, ziem ia spękana, a w ew nątrz nielicznych domów, które oca­

lały na zew nątrz, wszystkie sprzęty pozrzu- cane na ziemię, najw iększe szkody na wyż­

szych piętrach, na parterze praw ie żadnych.

Co je s t godnem zaznaczenia jeszcze, to, że morze pozostało przez cały czas trw an ia k a­

tastrofy zupełnie spokojnem.

W Nizzy wstrząśnienie dnia 23 L utego

o godz. 5 m. 53 z ran a było faliste, a w czę­

ści pionowe, trw ało około 35 sekund. W pięć m inut potem w strząśnienie nowe, bardzo silne, słabsze je d n a k od poprzedniego, trw a ­ ło 5 — 10 sekund. S kutki trzęsienia były bardzo oryginalne: niektóre rogi domów zo­

stały zniesione ja k b y uderzeniem piorunu, je d n e domy są zrujn o w an e do szczętu, tuż obok inne żadnej nie poniosły szkody; o go­

dzinie 8-<5j trzecie w strząśnienie słabe. D o­

mów uszkodzonych niewiele, najwyżej oko­

ło 20, osób zabitych 1, rannych 5 czy 6.

O 2-ój z ra n a w strząśnienie nowe, lekkie.

S łabe w strząśnienia trw a ły do 28 L utego wieczorem. D . 1 M arca zapanow ał spokój.

W Cannes pom iędzy godz. 11 wieczorem a 5 rano naliczono 12 słabych wstrząśnień.

W A ntibes morze cofnęło się, obniżając p o ­ ziom swój o dwa m etry. W P erp ig n an seis- m ograf Secchiego w ykazał w strząśnienie fa­

liste, dochodzące am plitudy 1°,8'.

W Szw ajcaryi podług obserw acyj profe­

sora F o rela z G enew y w strząśnienia aczkol­

w iek bardzo niewinnej n atu ry , dały się uczuć na znacznćj przestrzeni. W strząśnie­

nia przedw stępne nie doszły do Szw ajcaryi.

W strząśnienie głów ne objaw iło się pow sze­

chnie w Szw ajcaryi południow ej, w k an to ­ nach Tessino, Y aud, Valais, G enew a, F r y ­ burg, Neuchatel, B ern. W północnej, w nie­

których .p u n k ta ch rów nież je zauważono.

P ro m ień pasa seismicznego wynosi conaj- mniej 400 kilom etrów . W niektórych m iej­

scowościach d rgania były południkow e, w innych — rów nikow e, ze W — Z. D rgania pionowe były bardzo słabe lu b żadne. Ze­

g a r obserw atoryjum w Bazylei stanął o go­

dzinie 6 min. 4 sek. 17, co odpow iada 5 g.

43 m. 35 s. czasu paryskiego, 5 g. 55 m.

43 s. czasu m arsylijskiego, 6 g. 3 m. 21 s.

czasu nicejskiego, 6 g. 24 m. 3 s. czasu rzym skiego; cyfry te służyć mogą do porów - n a n ia d a t wstrząśnieńszwajcai^sltichz w strzą- śnieniam i francuskiej i włoskiej Riviery.

D la w yjaśnienia wreszcie przyczyn tego groźnego zjaw iska odwołać się nam w ypada do teoryi pow staw ania gór, podanój przez Suessa *). T u dostatecznem będzie przypo-

204

*) Ob. „O ro g ien icz n a te o r y ją Suessa i H e im a w za­

stosow aniu do g ieo lo g icz n ej b u d o w y A n d ó w 11, p rz e z J ó z e fa S ie m ira d zk ieg o (W s z e c h ś w ia t z r . 188f>, str.

385 i n a st.)

N r 13.

m nieć, że podług tej teoryi wszelkie w ięk­

sze garby ziemskiej skorupy, tw orzące ła ń ­ cuchy górskie, są jednostronno, to znaczy, że z jed n aj strony m ają one upad bardzo strom y, gdy z przeciwnej stopniowo się zle­

w ają z okalającą rów niną. P iren eje od stro ­ n y francuskiej, A lp y od strony m orza Ś ród­

ziem nego, K a rp a ty od W ęg ier, A ndy od stron y O ceanu Spokojnego, H im alaje od stro n y Indyj przedstaw iają spadki urw iste, a rów nin y ciągnące się u podnóża tych u r ­ w isk przedstaw iają linije najsłabszego opo­

ru , w których sko ru pą ziemska n ajsil­

niej spękaną i pokurczoną została.

O d czasu, gdy ścisłe pom iary w ykazały, że siedlisko trzęsień ziemi nie w ew nątrz ogniopłynnego ją d ra , lecz znacznie bliżej pow ierzchni, w odległości najwyżej k ilk u m il, częstokroć zaś bliżej jeszcze się zn ajd u ­ je , teo ry ją Suessa w rozmieszczeniu naw ie­

dzanych przez trzęsienia ziemi okolic, czyli t. zw. pasów seismicznych, znakom ite znala­

zła poparcie. W samej rzeczy, jeżeli wyo­

brazim y sobie, że A lp y np. lub K o rd y lijery nie są nieruchom e, lecz jeszcze się n ieustan­

nie podnoszą, sk u tk i tego ruchu, o bjaw iają­

ce się pękaniem i w strząśnieniam i skorupy ziem skiej muszą się w postaci trzęsień zie­

mi u ich podnóża objawiać. W istocie też, pom ijając ju ż inne okolice, z liczby 4620 trzęsień ziem i, zaznaczonych w latach 1850 — 1857 p rzy p ad a na same A lpy 1086, a na am erykańskiem pobrzeżu oceanu S po­

kojnego trzęsienia także należą do zjaw isk codziennych, z lctóremi ludność miejscowa je s t bardzo oswojoną. Poniew aż pew na w arstw a sk orup y ziemskiej pęka wzdłuż pe- wnój linii, zw ykle rów noległej do górskie­

go pasm a, w strząśnienie da się najsilniej uczuć w k ieru n k u pionow ym nad tą now o­

utw orzoną szparą, po obu zaś stronach linii pęknięcia w strząśnienie będzie znacznie słabszem , niekiedy m ija praw ie niepostrze­

żenie. Stosow nie do w arunków lokalnych oraz do k ieru n k u , w jak im fala seismiczna przecina poziom ą pow ierzchnię, w strząśnie­

nie byw a pionowe, dające się uczuć jak o uderzenie z dołu, częstokroć pomimo w iel­

kiej siły zrządzające bardzo nieznaczne szkody, lu b też faliste,najniebespieczniejsze, p rz y ru c h u tym bowiem przedewszyatkiem roschodzącym się w różne strony od pionu,

W SZECH ŚW IAT.

w skutek falow ania pow ierzchni, m ury d o ­ mów pękają, a najpospolitszym objawem je st podówczas zapadanie się sklepień w g ó r­

nych piętrach domów.

F ak ty przytoczone pow yżej, zwłaszcza ta rozległość pasa seismicznego, k tó ry sięgał od południowej F ran c y i do B ałkanów w ska­

zuje, że trzęsienie ziemi N icejskie należy za­

równo ja k słynne trzęsienie Lizbońskie lub K alabryjskie do liczby zjaw isk orogienicz- nycli, zw iązanych z pow staw aniem gór łańcu­

chowych, niem ających natom iast nic wspól- nego z właściwym wulkanizm em .

T rzęsienie ziemi n atu ry w ulkanicznej, d a­

je się uczuw ać w najbliższej tylko okolicy czynnego w ulkanu, zw ykle poprzedzając j e ­ go w ybuchy. Znaczenie ich je s t też czysto lokalne, do liczby tych zjaw isk należą czę­

ste choć słabe w strząśnienia w ulkanicznych okolic N eapolu lub Sycylii.

T rzecią wreszcie k ateg o ry ją trzęsień zie­

mi, jeszcze bardziej lokalny c h a rak ter n o ­ szącą, przedstaw iają trzęsienia, w których mamy do czynienia z zapadaniem się jaskiń obszernych, w yługow anych w rospuszczal- nych pokładach w apienia, gipsu lub soli

•przez wody podziemne, lub, ja k w Casa- m iccioli, w p ro st niedbalstw u ludzkiem u istnienie swe zaw dzięczających, albo też z obsuwaniem się gór w skutek własnego ciężaru, nasiąknięcia wodą i rozm iękczenia w arstw podkładow ych, ja k to m iało miejsce w Zagrzebiu.

J ó z e f Siem iradzki.

_ N,,i 3-

Towarzystwo Ogrodnicze.

P o s i e d z e n i e p i ą t e K o m i s y i t e o - r y i o g r o d n i c t w a i n a u k p r z y r o d n i c z y c h p o m o c n i c z y c h o d b y ło się d n ia 17 M a rca 1887 ro k u , w lo k alu T o w a rz y stw a , o g o d z in ie 8 w ie­

czorem .

1. P ro to k u ł p o sie d ze n ia p o p rz e d n ie g o zo stał o d ­ c z y ta n y i p rz y ję ty .

2. P . II. C y b u lsk i p o k a z y w a ł liś ć i k w ia t S t r a ­ c en ia C helsonii, w y h o d o w an y w c ie p la rn i O grodu B o tan ic zn e g o . O sobliw a i o k a za ła ta ro ś lin a ow a- d o ż e rn a , n a le ż ą c a d o ro d z in y S a rra c e n ia c e a e , o d ­ z n acza się liśćm i w k s z ta łc ie d łu g ic h n a 25 cm lejków , słab o zg ięty ch , k tó r y c h o tw ó r o ś re d n ic y 4,5 cm p o sia d a b rz e g z g ru b ia ły , c ie m n o -b r u n a tn y .

O tw ór lejk o w ateg o liścia o p a trz o n y jo3t blaszkow a- ty m w y ro s tk ie m , elip ty czn ej fo rm y , o śre d n ic y d łu ższe j 8 cm a k ró tsz e j 4 cm. N e rw y ta k w blasz- k o w aty m w y ro stk u , ja k o te ż w lejk o w atej części są, b r u n a tn e g o koloru.

K w iat w y ra sta n a b a rd z o d łu g ie j szy p u lce (00 cm) p o sia d a p rz y k w ia te k złożony z tr z e c h łu seczek , k ie lic h p ięcio -listk o w y fo rem n y , o lis tk a c h od z e ­ w n ą trz b ru n a to a w y c h , od w e w n ą trz zielonych. K o ­ r o n a p ię e io p ła tk o w a fo rem n a , o p ła tk a c h k s z ta ł­

t u sk rz y p có w bez szy jk i; p ła tk i w 2/3 g ó rn y ch czę­

ś c iac h są c ze rw o n o zab a rw io n e, w dolnej ja- sn o żó łte. P rę c ik ó w w iele, o p y ln ik a c h d u ży ch dw u - worc czk o w y ch . S łu p e k je d e n , z aw ią ze k m a g ó r- ny, js jo w a to -p ię c io ś c ie n n y , p ięe io k o m o ro w y , sz y j­

k a n ie z b y t k ró tk a i zn am ię b a rd z o w ielk ie, j a s n o ­ zielo n e, w k s z ta łc ie g w iazd y o {ńęciu k ró tk ic h p r o ­ m ie n ia c h , n a k o ń c u d w u d z ieln y ch . Ś re d n ic a z n a ­ m ie n ia w ynosi 7 cm. Z n am ię p rz y k ry w a n a p o d o ­ b ień stw o p a ra so la p rę c ik i. S ar. C h elso n ii j e s t m ię- sz ań ce m S ar. p u r p u r e a i S ar. D ru m m o n d ii.

3. N a stę p n ie p. S. G rosglik m ó w ił o b u d o w ie i p o w s ta w a n iu c ia łe k chlorofilu.

R ospoczął od o k re ś le n ia c h ro m ato fo ró w i p o d z ia ­ łu ic h n a ch lo ro -, leu k o - i c h ro m o p las ty . N a stę p n ie o k re ślił ch lo ro p las ty , m ów ił o ic h k s z ta łc ie u w o ­ d o ro stó w i w yższych ro ślin , z ależn o ści fu n k c y i od k s z ta łtu ( I l a b e r la n d t ) , o b u d o w ie w ew n ętrzn ej.

P rz y to c z y ł te o ry ją pęch erzy k o w ą (S p re n g el, T u r - p in , R is p a il, M eyen, N iigeli, w n o w szy ch czasach T sc h irc h 1834), b a d a n ia M ohla 1837, S achsa 1862 i 1863 (cia ło b iałk o w e i b a rw n ik ), d a le j b a d a n ia P riu g s h e im a 1879 (su b s ta n c y ią p o d sta w o w a czyli s tro m a i b i r w n i k n ie są p o łączo n e c hem icznie:

p ierw sza p rz e d s ta w ia ciało g ą b c z a s te , n a p o jo n e ro s tw o re in zielo n y m , złożonym z s u b s ta n c y i o le i­

stej, w k tó re j ro sp u szczo n y je s t b a rw n ik ), o raz p o ­ g lą d y S c h m itz a (1882), M ey era (18S3) i S chim pc- r a (1885). W k o ń c u zastan o w ił się n a d p y ta n ie m , czy stro m a je s t z u p ełn ie b e z b a ’ w na czy też z a ­ b a rw io n a .

W dalszy m c ią g u o p isał leu k o p lasty , k s z ta łt ic h , siedlisko, w łasn o ści c h em icz n e (Z a c h a ria s ), z n acze­

n ie fi/.yjologiczne w e d łu g S h im p era i D eh n eck eg o (1880), w reszcie m ó w ił o p rz ejśc iu leu k o p lastó w w c h lo ro p las ty . P rz e s z e d ł n a stę p n ie p. S. do ch ro - m o p lastó w p o d a ł ich o k re ślen ie i p o w staw an ie.

W k ońeu z a trz y m a ł się d łu że j n a d k w e sty ją po ­ w sta w a n ia ch ro m a to fo ró w , p rz y to c z y ł te o ry ją p ro - to p la z m a ty c z n ą , b a d a n ia ł lik o s c h a (1885) n a d li- śc ien iam i sło n e c z n ik a , liśćm i c eb u li, w ie rzch o łk iem w z ro stu E lo d e a ; d a le j m ów ił o te o r y i S o h m itza (w o d o ro sty ) i S c h im p e ra (k o m ó rk i ja jo w e , spory, 1883), o d a w n iejszy ch p o g ląd ach n a p o w staw a n ie chlo ro filu . B a d a n ia m i M ohla (1855), H a b e r la n d ta i M ikoscha (rze k o m e c ia ik a chlorofilu), dalej z a ­ p rz e c z e n ie m D e h n ec k e g o i S c h im p e ra (1880), p r z y ­ to c z e n ie m p o g ląd ó w G risa (1856) i T r e c u ls , o ra z ro z m n a ża n iem ch ro m ato fo ró w p rz ez p o d zia ł, z a k o ń ­ c zy ł p. G rosglik sw o ją p o g a d an k ę .

N a te m posiedzenie ukończone z o stało .

205 _

W EŚZCHŚW IAT.