Rozprawa doktorska PhD dissertation WIELKIE PROJEKTY KULTURALNE JAKO NARZĘDZIA ROZWOJU WSPÓŁCZESNYCH MIAST GREAT CULTURAL PROJECTS AS A TOOL FOR THE DEVELOPMENT OF CONTEMPORARY CITIES

(1)

Poznan University of Technology - Faculty of Architecture

Rozprawa doktorska PhD dissertation WIELKIE PROJEKTY KULTURALNE JAKO NARZĘDZIA ROZWOJU WSPÓŁCZESNYCH MIAST GREAT CULTURAL PROJECTS AS A TOOL FOR THE DEVELOPMENT OF CONTEMPORARY CITIES

promotor:

PhD director:

dr hab. inż. arch. Anna Januchta-Szostak,

autor:

author:

mgr inż. arch Anna Maria Biedermann

Uniwersytet w Saragossie University of Zaragoza

(2)

Dla Stefanii, Zuzii, Mikusia i Jasia.

(3)

1.1.

Wprowadzenie- przedmiot badań i problem naukowy ... 4

1.2.

Autorska definicja Wielkich Projektów Kulturalnych. ... 5

1.3.

Cele badawcze i teza pracy ... 6

1.4.

Obszar i zakres badań ... 7

1.5.

Układ pracy i metody badań ... 8

1.6.

Definicje i skróty zastosowane w pracy ... 10

2.

Stan badań ____________________________________________________________________________ 11

2.1.

Rozwój współczesnych miast ... 11

2.2.

Przegląd literatury dotyczącej Wielkich Projektów Kulturalnych ... 13

3.

Zarys historyczny i typologiczny WPK ____________________________________________________ 21

3.1.

Ewolucja charakteru wystaw światowych i międzynarodowych. ... 21

3.2.

Ewolucja charakteru olimpiad sportowych. ... 30

3.3.

Ewolucja charakteru wystaw ogrodniczych ... 38

3.4.

Ewolucja charakteru europejskiej stolicy kultury ... 41

3.5.

Instytucje międzynarodowe pełniące funkcje organizacyjno–kontrolne ... 45

4.

Badanie przekrojowe WPK ______________________________________________________________ 48

4.1.

Badanie przekrojowe wystaw światowych i międzynarodowych ... 51

4.2.

Badanie przekrojowe letnich i zimowych igrzysk olimpijskich ... 70

4.3.

Badanie przekrojowe wystaw ogrodniczych ... 91

4.4.

Badanie przekrojowe Europejskich Stolic Kultury ...102

4.5.

Wnioski ...118

5.

Badanie szczegółowe na przykładzie miasta Saragossy _________________________________ 127

5.1.

Wprowadzenie do badań szczegółowych ...127

5.1.1.

Cele, zakres i metody badań...127

5.1.2.

Zarys historyczny rozwoju miasta Saragossy ...129

5.1.3.

Tradycje historycznych projektów kulturalnych na obszarze miasta. ...132

5.1.4.

Sytuacja i strategia rozwoju miasta przed organizacją Expo 2008 ...139

5.2.

WPK - EXPO ZARAGOZA 2008 ...140

5.2.1.

Przygotowanie projektu i wybór lokalizacji Expo 2008 ...140

5.2.2

Transformacja tkanki miejskiej związana z organizacją Expo 2008 ...146

5.2.3

Tereny wystawiennicze ...147

5.2.4.

Projekt Towarzyszący ...158

5.2.5

Dziedzictwo wystawy międzynarodowej -pięć lat później ...169

5.2.6

Analiza aspektów ekonomicznych ...180

5.2.7.

Podsumowanie i wnioski ...186

5.3.

Kandydatura miasta do WPK - EXPO PAISAJES 2014 ...187

5.3.1.

ExpoPaisajes 2014 ...187

5.3.2.

Wpływ kandydatury do WPK - dziedzictwo niematerialne ...193

5.4.

Wnioski z badań szczegółowych na przykładzie miasta Saragossy ...195

6.

Synteza wyników badań i ich zastosowanie ____________________________________________ 196

6.1.

Szanse i zagrożenia związane z organizacją WPK ...196

6.2.

Porównanie charakterystyki różnych typów WPK ...201

6.3.

Propozycja procedury organizacyjnej WPK ...205

7.

Podsumowanie i wnioski _______________________________________________________________ 207

7.1.

Ocena WPK jako narzędzi rozwoju współczesnych miast. ...207

7.2.

Obszary i kierunki dalszych badań ...210

Bibliografia __________________________________________________________________________________ 212

Spis rycin ...221

Spis fotografii. ...224

Spis tabel. ...224

Streszczenie ...225

Abstract ...226

Resumen ...228

Załącznik 1. Plany i schematy lokalizacji WPK. ...230

Załącznik 2. Interwencje artystyczne i zabudowa Expo 2008...261

(4)

Wielkie Projekty Kulturalne jako narzędzia rozwoju współczesnych miast Strona I 4

ROZPRAWA DOKTORSKA ANNA MARIA BIEDERMANN

1. Wstęp

1.1. Wprowadzenie- przedmiot badań i problem naukowy

Przedmiotem badań niniejszej rozprawy są Wielkie Projekty Kulturalne (WPK) – wielkie wydarzenia, typu wystawy Expo, mistrzostwa sportowe, pełnienie roli Europejskiej Stolicy Kultury, które przyczyniają się do przekształceń współczesnych miast na wielu płaszczyznach i bywają z różnym skutkiem wykorzystywane przez miasta-organizatorów do osiągnięcia zamierzonych celów. Poszczególne typy WPK znacząco różnią się między sobą. Łączy je to, że są to wydarzenia organizowane na wielką skalę, adresowane do szerokiej publiczności i z reguły wymagają dużego wysiłku inwestycyjnego i organizacyjnego, co sprawia, że WPK mogą i powinny być stymulatorem zmian rozwojowych na najróżniejszych poziomach, począwszy od tych związanych z budowaniem tożsamości kulturowej i marki miasta, aż po głębokie przemiany ekonomiczne, funkcjonalne i przestrzenne.

Możliwość organizacji któregoś z Wielkich Projektów Kulturalnych jest przywilejem, wyróżnieniem, ale łączy się również z wielką odpowiedzialnością i znacznymi nakładami finansowymi. Świadome wykorzystanie tych instrumentów o wielkiej sile sprawczej, może wspomagać rozwój przestrzenny, gospodarczy, demograficzny i kulturalny współczesnych miast.

Istotny problem naukowy stanowi możliwość zbadania potencjału takich wydarzeń dla wielopłaszczyznowego rozwoju miast. Ich klasyfikacja i rozpoznanie specyfiki poszczególnych typów WPK, a także analiza skali i efektów tych wydarzeń organizowanych w różnych miastach dają szansę stworzenia narzędzi ułatwiających miastom-organizatorom podejmowanie decyzji, uwzględniających potencjalne zagrożenia, korzyści i szanse rozwojowe płynące z organizacji WPK.

Organizacji wielkich wydarzeń międzynarodowych przyświecają zwykle cele kulturalne i humanistyczne o znaczeniu globalnym. Jednak widocznymi i mierzalnymi efektami organizacji tego typu wydarzeń są oddziaływanie medialne, wymierne skutki gospodarcze i zmiany w strukturze funkcjonalno- przestrzennej miasta, które mają znaczący wpływ na budowę jego wizerunku i możliwości rozwoju.

Celem pracy jest analiza tych zmian i ich skutków na przykładzie historycznych WPK rozpatrywanych w następujących kategoriach: wystawy światowe i międzynarodowe, igrzyska olimpijskie, wystawy ogrodnicze i pełnienie roli Europejskiej Stolicy Kultury.

Analiza przekrojowa uzupełniona została analizą szczegółowych danych na

przykładach WPK zorganizowanych lub planowanych w Saragossie, co pozwoliło

na dokładne zbadanie procesu przygotowania i efektów tych wydarzeń.

(5)

1.2. Autorska definicja Wielkich Projektów Kulturalnych.

Na potrzeby badań sformułowano autorską definicję Wielkich Projektów Kulturalnych:

Wielkie Projekty Kulturalne (WPK) – wydarzenia kulturalne o dużej skali i sile oddziaływania medialnego, które charakteryzują następujące cechy:

 periodyczność,

 międzynarodowa organizacja dokonująca wyboru miasta-organizatora i sprawująca kontrolę nad przestrzeganiem ustalonych procedur,

 ustalony protokół kandydowania do miana organizatora, jak również przebiegu samej imprezy,

 kilkuletni okres przygotowywania wydarzenia i przekształceń infrastrukturalnych z nim związanych,

 cele skierowane na popularyzację światowych osiągnięć związanych z postępem cywilizacyjnym: kulturalnych, sportowych lub technologicznych,

 ograniczony okres trwania wydarzenia,

 zdefiniowany obszar realizacji projektu (zwykle ściśle ograniczony),

 wydźwięk dyplomatyczny imprezy: udział głów państw, osobistości, itd.,

 ceremonia otwarcia i zamknięcia okresu trwania wydarzenia ciesząca się zainteresowaniem mediów,

 zainteresowanie szerokiej, międzynarodowej publiczności i mediów,

 ściśle określona symbolika wydarzenia, logo, flaga, maskotka itp.,

 produkty oficjalne.

W pewnym stopniu definicja Wielkich Projektów Kulturalnych zbieżna jest z występującym w literaturze, głównie angielskojęzycznej, pojęciem mega-events.

Różnica polega jednak na tym, iż sformułowanie "mega-events" podkreśla przede wszystkim ogromną skalę wydarzenia, jak i jego krótkotrwałość i spektakularność, natomiast określenie "Wielkie Projekty Kulturalne" oprócz skali kładzie nacisk na proces planowania oraz czynnik kultury, a więc i dziedzictwa pozostawionego po danym projekcie, odróżniając tym samym te przedsięwzięcia od innych, stricte komercyjnych.

W celu zdefiniowania zakresu prowadzonych badań na potrzeby niniejszej pracy WPK ograniczone zostaną do wystaw światowych i międzynarodowych, letnich i zimowych igrzysk olimpijskich, wystaw ogrodniczych i Europejskiej Stolicy Kultury.

Wybór ten podyktowany jest następującymi przesłankami:

 są to przykłady WPK charakteryzujące się dużą liczbą zrealizowanych projektów,

 są to WPK w których uczestniczy wielomilionowa, międzynarodowa publiczność,

 na temat tych rodzajów WPK istnieją dość bogate dane źródłowe niezbędne do przeprowadzenia badań.

Oczywiście, wiele innych imprez spełniających kryteria WPK mogłoby być do tej

kategorii wydarzeń zaliczonych, np. mistrzostwa w piłce nożnej czy światowa

stolica design'u (World Design Capital), amerykańska stolica kultury. WPK jest

szerokim pojęciem i zbiór WPK jest zbiorem otwartym.

(6)

1.3. Cele badawcze i teza pracy

Przeprowadzone badania mają na celu uzyskanie odpowiedzi na następujące pytania:

 Czy WPK są zjawiskiem globalnym?

 Czy i w jakim stopniu WPK mogą być narzędziem rozwoju współczesnych miast?

 Na czym polega specyfika poszczególnych typów WPK? Jakie są różnice i cechy wspólne WPK?

 Jakie są szanse i zagrożenia związane z organizacją poszczególnych typów WPK?

 Jaki wpływ na przekształcenia urbanistyczne i pozostawione dziedzictwo architektoniczne, a także zmiany wizerunkowe mają poszczególne typy WPK?

 Jaki związek z rozwojem miasta ma lokalizacja danego WPK?

 Jakie są zależności między wielkością miasta, liczbą publiczności, liczbą reprezentowanych krajów, obszarem, na którym odbywa się WPK i czasem jego trwania?

WPK różnią się między sobą obszarem jaki ulega przekształceniom, czasem trwania, budżetem, siłą medialnego oddziaływania i szeregiem innych czynników. Niezależnie od rodzaju WPK, może być ono wykorzystane jako efektywne narzędzie urbanistyczne służące rozwojowi miasta i regionu.

Wnioski dotyczące wpływu tych wydarzeń na zmiany struktury urbanistycznej i wizerunku miast, pozwolą określić szanse i zagrożenia, jakie niesie ze sobą organizacja konkretnego typu Wielkiego Projektu Kulturalnego. Umożliwią też stworzenie zestawienia danych, które posłużyć może miastom planującym kandydaturę w konkursie o organizację WPK na wybór takiego, który najlepiej sprzyja ich wizji rozwoju. Celem pracy jest więc zdefiniowanie możliwości transformacyjnych, z jakimi potencjalnie wiąże się każdy z analizowanych typów Wielkich Projektów Kulturalnych.

Teza pracy:

Wielkie Projekty Kulturalne wywierają istotny i trwały wpływ na strukturę funkcjonalno-przestrzenną miasta, w którym się odbywają. Ich świadome wykorzystanie może być narzędziem wielowymiarowego rozwoju miasta.

Hipotezy robocze/pomocnicze:

1. Organizacja Wielkich Projektów Kulturalnych pozostawia trwałe dziedzictwo materialne w postaci przekształceń struktury urbanistycznej, architektury i infrastruktury miast-organizatorów, a nierzadko obiektów-symboli, które stają się rozpoznawalnymi znakami miast i przyczyniają się do budowy ich tożsamości.

2. Lokalizacja WPK w centrum lub na peryferiach miasta ma związek z celami rozwojowymi ukierunkowanymi na rewitalizację śródmieść lub ekspansję przestrzenną miast.

3. Skala i efekty przekształceń funkcjonalno-przestrzennych miast są różne w przypadku różnych typów WPK, a ich specyfika może być wykorzystana w planowaniu strategii rozwoju miasta.

4. Sama kandydatura miasta do organizacji WPK wywiera pozytywny wpływ na

jego przyszłą transformację, gdyż pozwala zdefiniować długotrwałe cele

strategiczne i zaproponować sposoby ich realizacji.

(7)

1.4. Obszar i zakres badań Zakres typologiczny WPK

W obszarze analiz i badań źródłowych znalazły się Wielkie Projekty Kulturalne przeanalizowane zgodnie ze swą typologią. Zakres typologiczny zawężono do:

1. wystaw światowych i międzynarodowych, 2. letnich i zimowych igrzysk olimpijskich, 3. wystaw ogrodniczych,

4. Europejskiej Stolicy Kultury.

Wymienione powyżej cztery typy WPK to oczywiście nie jedyne wydarzenia, które można by do tej kategorii zaliczyć, jednakże na potrzeby tej pracy ograniczono się do analizy tych właśnie typów projektów z następujących względów:

 reprezentują one bogaty przekrój tematyczny, co pozwala zbadać związek haseł przewodnich wydarzenia z przemianami miasta,

 wszystkie te wydarzenia mają przynajmniej 30- letnią historię, a więc możliwa jest analiza stosunkowo wielu przypadków zrealizowanych wydarzeń w celu wyciągnięcia ogólnych wniosków,

 organizowane są one pod patronatem międzynarodowych instytucji wyznaczających warunki kandydatury,

 są to wydarzenia wzbudzające zainteresowanie szerokich grup społecznych, Zakres badań:

Rozwój współczesnych miast odbywa się równolegle na wielu płaszczyznach:

przestrzennej, gospodarczej, demograficznej, kulturalnej, technologicznej itd.

Światowym trendem jest również dążenie do rozwoju zrównoważonego, którego beneficjentami są w równym stopniu: społeczeństwo, gospodarka i środowisko.

Z uwagi na bardzo szeroki kontekst badawczy mieszczący się pod pojęciem rozwoju współczesnych miast, zawężono badania przede wszystkim do aspektów związanych z ekspansją przestrzenną, przekształceniami struktury urbanistycznej i dziedzictwem architektonicznym, a także budową wizerunku miast - organizatorów WKP.

Zakres czasowy

Chronologicznie badania dotyczą okresu od połowy XIX wieku do początków XXI wieku.

Zakres geograficzny

W badaniach przekrojowych nie wprowadzono ograniczenia geograficznego, gdyż lokalizacja miast organizatorów WPK jest jednym z analizowanych elementów.

Szczegółowo przeanalizowany został przykład wystawy międzynarodowej,

która odbyła się w 2008 roku w Saragossie, wraz z projektem wystawy ogrodniczej

Expo Paisajes 2014, który zaplanowany był jako kontynuacja wystawy z 2008 roku,

a ostatecznie, w związku ze zmianami sytuacji ekonomicznej, gospodarczej i

politycznej, nie został zrealizowany.

(8)

1.5. Układ pracy i metody badań

Ryc. 1. Schemat metodologii badań (opracowanie własne).

(9)

Układ pracy odzwierciedla przyjętą metodę badawczą opartą na schemacie:

zebranie danych – analiza – ocena – synteza.

Praca składa się z 6 zasadniczych części:

 Wprowadzenie, w którym zdefiniowano przedmiot i cele badawcze pracy, określono obszar badań oraz metodę ich przeprowadzenia.

 Stan badań, przegląd literatury przedmiotu skoncentrowano na dwóch nurtach: procesach rozwojowych współczesnych miast oraz analizie literatury i materiałów źródłowych dotyczących wybranych typów Wielkich Projektów Kulturalnych. Przedstawione zostały również instytucje międzynarodowe pełniące funkcje organizacyjno-kontrolne oraz przepisy i procedury określające proces kandydatury i organizacji danego przedsięwzięcia.

 Zarys historyczny i typologiczny Wielkich Projektów Kulturalnych ukazujący ewolucję charakteru i sposobu organizacji poszczególnych typów WPK.

 Badania przekrojowe WPK w zakresie skali, lokalizacji i dziedzictwa architektonicznego i urbanistycznego oraz ocena uzyskanych wyników. Wyniki badań przedstawiono w zestawieniach tabelarycznych i graficznych.

 Badania szczegółowe na przykładzie miasta Saragossy uwzględniające zrealizowaną wystawę międzynarodową Expo Zaragoza 2008 oraz kandydaturę i projekt wystawy ogrodniczej Expo Paisajes 2014.

 Synteza wyników pozwalająca na określenie możliwości i zagrożeń związanych z organizacją WPK oraz porównanie charakterystyki różnych typów WPK jako narzędzia oceny efektywności danego wydarzenia, w zależności od strategicznych celów rozwojowych miasta, jego indywidualnych uwarunkowań geograficznych, urbanistycznych i społecznych.

Badania przeprowadzono poprzez zebranie i porównanie materiału źródłowego, dokumentującego historyczne Wielkie Projekty Kulturalne, oraz przeanalizowanie wpływu jaki wywarły te wydarzenia na strukturę funkcjonalno- przestrzenną i wizerunek miast-organizatorów. Przeanalizowano także możliwości jakie stwarza organizacja tego typu przedsięwzięć w zależności od przyjętej strategii, procedur i charakteru samego projektu. Przedstawiono instytucje regulujące, które dokonują wyboru pomiędzy zgłaszanymi kandydatami, oraz najważniejsze kryteria oceny kandydujących miast.

Szczegółowych analiz międzynarodowej wystawy Expo 2008 w Saragossie dokonano poprzez porównanie układu urbanistycznego z okresu przed wystawą, w trakcie jej trwania oraz po realizacji planu Post- Expo, co umożliwiło wyciągnięcie wniosków na temat realnych zmian i ich długotrwałych skutków.

Analizy uzupełniono badaniami źródłowymi między innymi publikacji specjalistycznych wydanych przy okazji organizacji wystawy oraz samodzielnie wykonanymi analizami urbanistycznymi i dokumentacją fotograficzną rejestrującą zrealizowaną przemianę.

Część badań przeprowadzono dzięki udziałowi w pracy społecznej grupy roboczej Destino Zaragoza zbierającej się przy Konsorcjum Expo 2014, mającej na celu ustalenie zadań społecznych, które powinny być zrealizowane podczas organizacji międzynarodowej wystawy ogrodniczej w 2014 roku w Saragossie, a także poprzez czynny udział w stowarzyszeniu Asociación Legado Expo Zaragoza 2008, mającym na celu ochronę spuścizny pozostałej po wystawie międzynarodowej.

Dodatkowe informacje zostały zebrane poprzez nawiązanie bezpośrednich

kontaktów z osobami odpowiedzialnymi za organizację i kształt urbanistyczny

terenów wystawowych oraz poprzez konsultacje z departamentem wielkich

projektów powołanym w Urzędzie Miasta w Saragossie.

(10)

Wielkie Projekty Kulturalne jako narzędzia rozwoju współczesnych miast Strona I 1 0

1.6. Definicje i skróty zastosowane w pracy

BIE - Biuro Wystaw Międzynarodowych (fran. Bureau Internacional des Expositions), powstałe w 1928 roku w wyniku umowy międzynarodowej, ratyfikowanej przez większość państw Ligi Narodów. Organ kontrolny wystaw międzynarodowych i światowych.

Wystawa światowa (uniwersalna) – organizowana co 5 lat, okres trwania to 6 miesięcy, obszar nieograniczony, zaproszone państwa mogą budować indywidualne pawilony. Organem kontrolnym jest BIE. Po konwencji z 1988 roku zwana także wystawą rejestrowaną.

Wystawa międzynarodowa (wyspecjalizowana) – organizowana pomiędzy dwoma wystawami światowymi, okres trwania: 3 miesiące, obszar ograniczony do 25 hektarów, organizatorzy zapewniają zaproszonym państwom przestrzeń we wspólnych pawilonach. Organem kontrolnym jest BIE . Po konwencji z 1988 roku zwana także wystawą uznaną.

Międzynarodowy Komitet Olimpijski, MKOl (ang. The International Olympic Committee, IOC)

¹

- międzynarodowa organizacja założona w 1894 roku w Paryżu. Kieruje ruchem olimpijskim organizując co 2 lata igrzyska olimpijskie (na przemian zimowe i letnie).

MKOl jest stowarzyszeniem mającym międzynarodową osobowość prawną i status organizacji pozarządowej. Stałą siedzibą MKOl jest Lozanna w Szwajcarii.

Letnie i zimowe igrzyska olimpijskie

²

- słowo olimpiada oznacza okres czterech lat, który oddziela kolejne edycje letnich igrzysk olimpijskich.

Letnie i zimowe igrzyska pierwotnie miały miejsce w tym samym roku. Od 1992 roku zimowe igrzyska odbywają się dwa lata po letnich.

Zarówno zimowe, jak i letnie igrzyska w dalszym ciągu organizowane są raz na cztery lata. W trakcie letnich igrzysk sportowcy rywalizują w wielu różnych dyscyplinach (w sumie w 28) na torach, na bieżniach, na trawie i wodzie, zarówno na świeżym powietrzu, jak i w halach sportowych.

Zimowe igrzyska obejmują siedem dyscyplin uprawianych na śniegu i lodzie, zarówno w halach sportowych, jak i na świeżym powietrzu.

AIPH - Międzynarodowe Stowarzyszenie Producentów Ogrodnictwa i Sadownictwa (ang. -International Association of Horticultural Producers).

Międzynarodowa wystawa ogrodnicza – organizowana pomiędzy dwiema wystawami światowymi, okres trwania od 3 do 6 miesięcy. Pomiędzy wystawami organizowanymi w różnych krajach muszą upłynąć minimum 2 lata, a pomiędzy wystawami organizowanymi w tym samym kraju -10 lat. Organem kontrolnym są AIPH i BIE .

Europejska Stolica Kultury - inicjatywa Komisji Europejskiej. Celem wyboru ESK jest wzmocnienie współpracy w dziedzinie kultury, wspieranie dialogu międzykulturowego, a także promocja danego miasta

³

. Od roku 1985 do 2008 co roku jedno miasto otrzymywało ten tytuł, od 2009 roku dwa miasta: jedno spośród

„starych” i jedno spośród „nowych” państw członkowskich.

1 The International Olympic Committee http://www.olympic.org/about-ioc-institution (lipiec 2012)

2 The Olympic Museum "The modern Olympic Games.", 2nd edition 2007

3 Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, http://www.mkidn.gov.pl/pages/strona-glowna/kultura-i- dziedzictwo/europejska-stolica-kultury-2016.php (sierpień 2013)

(11)

2. Stan badań

Na temat wystaw światowych, międzynarodowych, ogrodniczych, igrzysk olimpijskich oraz Europejskich Stolic Kultury powstało wiele publikacji. W literaturze spotykamy się z najróżniejszymi opiniami na ich temat i analizami przeprowadzonymi pod różnymi kątami: ekonomicznym, społecznym, kulturowym itd. W prasie prześledzić można dyskusje na temat tego, czy dane miasto powinno podjąć się organizacji danego wydarzenia i jakie będą tego skutki dla miasta. Podczas badań literatury nie znaleziono jednak opracowań ustalających kryteria, które pozwoliłyby na wybór typu WPK pod kątem możliwości realizacji zamierzonych celów.

Badania nad Wielkimi Projektami Kulturalnymi jako narzędziami rozwoju współczesnych miast objęły analizę charakterystycznych procesów rozwojowych zachodzących w miastach współczesnych, oraz analizę literatury dotyczącej różnych typów Wielkich Projektów Kulturalnych.

2.1. Rozwój współczesnych miast

Rozwój współczesnych miast to suma różnych złożonych procesów społecznych, demograficznych, kulturowych, gospodarczych, ekologicznych i funkcjonalno-przestrzennych związanych z podnoszeniem jakości życia, poziomu dostępnych usług i infrastruktury miejskiej

⁴

.

Początków obserwowanych dziś procesów przekształcających struktury miejskie dopatrywać się można w rewolucji przemysłowej, która dała również początek WPK w formie wystaw światowych i międzynarodowych. Powstające wtedy, często gwałtownie i w sposób nie kontrolowany, dzielnice i miasta

⁵

, stały się przyczyną postulatów przedstawionych w Karcie Ateńskiej (1933)

⁶

. Zaproponowane zmiany projektowania urbanistycznego uwzględniające podział funkcjonalny obszarów miasta, wprowadzenie do miasta dużych obszarów zieleni i zmniejszenie zwartości zabudowy, po II wojnie światowej z różnym skutkiem wprowadzane były do praktyki planistycznej, dając początek wielu obserwowanym dziś zjawiskom urbanistycznym.

Tendencje dążące do kreacji "miasta zwartego"

⁷

, charakteryzującego się dużą gęstością zabudowy i minimalizacją transportu kołowego, a także ograniczeniem przestrzennym zurbanizowanego, uzbrojonego terenu, współistnieją z różnego rodzaju wizjami "miasta- ogrodu"

⁸

, składającego się z luźnej zabudowy realizowanej w otoczeniu terenów zielonych rozgraniczających różne strefy funkcjonalne miasta.

Priorytety dotyczące rozwoju miast przedstawione w Nowej Karcie Ateńskiej (2003)

⁹

skupione są wokół koncepcji stworzenia miasta spójnego. Uwzględniają one oprócz aspektów przestrzennych kwestie społeczne, ekonomiczne i środowiskowe. Wpisują się tym samym w nurt rozwoju zrównoważonego

¹⁰

, w

4 Chmielewski J.M. "Teoria Urbanistyki w Projektowaniu i Planowaniu Miast", 2001, Politechnika Warszawska, Warszawa

5 Solarek L., "Współczesne koncepcje rozwoju miast", 2011, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, Zeszyt 4/2011 Komitet Architektury i Urbanistyki,

Jencks Ch., "The Language of Post-Modern Architecture", 1984, Academy Editions , Londyn.

"Karta Nowej urbanistyki", 2005, "Urbanista" R. 2005, nr 6.

6

Le Corbusier "The Athens Charter" 1973r. Grossman Publishers, New York

7 Brown L.J. Dixon D., Gillham O., "Urban Design For An Urban Century", 2009 New Yersey

8 nurt który bazuje na ideach Ebenezer'a Howard'a (Howard E., "Garden Cities of Tomorrow", ed. 2009, Cambridge Scholars Publishing), który orginalnie prezentował dość zwartą zabudowę centrum w otoczeniu zieleni rozwijaną w formie opisanych przez A Czyżewskiego struktur policentrycznych (Czyżewski A., "Trzewia Lewiatana. Miasta- Ogrody i Narodziny Przedmieścia Kulturalnego", 2009, Państwowe Muzeum Etnograficzne, Warszawa)

Ideę tą przekształcono w dobie Modernizmu w "miasto zielone" (Le Corbusier "La Ville Radieuse", 1935, Boulogne, Karta Ateńska przyjąta na Kongresie Nowoczesnej Architektury CIAM w 1933r., Mumford E., "The Emergence of Urban Design in the Breakup of CIAM" w Krieger A., Sauders W. S., "Urban Design" Minneapolis-London 2009 ),

9 Nowa Karta Ateńska 2003. Wizja miast XXI wieku, Zasady planowania miast przyjęte przez Europejską Radę Urbanistów, przekł. z franc., Biuletyn Informacyjny TUP, nr specjalny, Warszawa 2003.

(12)

którym wyróżnić możemy wiele ruchów nie tworzących jednak całkowitej, spójnej i powszechnie stosowanej doktryny urbanistycznej

¹¹

. Kładą one zmienny nacisk na kryteria formy, stylu i tempa życia w mieście, różnie definiują relację człowieka ze środowiskiem, w tym również zabudowanym (Smart Growth

¹²

, Smart City

¹³

, Powolne Miasta

¹⁴

, Ditch Urbanism

¹⁵

, Urbanizm Codzienny

¹⁶

, czy tzw. Trzecia Droga w rozwoju urbanistyki

¹⁷

). Nurty te są reakcją na zachodzące procesy takie jak Urban Sprawl

¹⁸

, czy procesy dezindustrializacji

¹⁹

i rewitalizacji obszarów poprzemysłowych.

Ewidentną przemianą, jakiej podlegają miasta, jest wzrost liczby mieszkańców żyjących w miastach w stosunku do liczby ludności wiejskiej. Wyniki badań nad tymi zmianami populacyjnymi zostały przedstawione w raporcie "Cities in Transition World Bank Urban and Local Government Strategy"

²⁰

, przygotowanym przez The World Bank Infrastructure Group Urban Development, oraz w raporcie ONZ "World Urbanization Prospects, The 2011 Revision"

²¹

. Równolegle do procesów gwałtownego wzrostu liczby ludności, głównie w krajach rozwijających się, następują procesy kurczenia się miast w krajach rozwiniętych, dotykające miasta o monofunkcyjnej strukturze gospodarczej. Proces ten został w literaturze szeroko opisany między innymi przez Philippa Oswalta

²²

, Tima Rienietsa

²³

, Dagmar Haase

²⁴

, czy Justina B. Hollandera

²⁵

.

Stopień rozwoju miasta można mierzyć pod różnym kątem:

- skali - miernikiem może być obszar administracyjny miasta, obszar terenów zagospodarowanych, jak i liczba mieszkańców,

11 Kochanowski M., "Stan doktryny urbanistycznej w Polsce" w Ossowicz T, Zipser T., "Urbanistyka w działaniu. Teoria i praktyka", 2006, Materiały II Kongresu Urbanistyki Polskiej, Warszawa.

12 odpowiadający rozwojowi zrównoważonemu, Smart Growth, http://www.smartgrowth.org/, (styczeń 2011)

13 podkreślający rolę technologii informacyjnych i komunikacyjnych w mieście, http://www.smartcities.info;

http://www.smartcities2012.org/, (kwiecień 2012)

14 Cittaslow, http://www.cittaslow.org/(styczeń 2011)

15 Provoost M., Vanstiphout W., “Facts on the Ground” Urbanism from Mid-Road to Ditch", 2006-7, Harvard Design Magazine.

16 Kaliski J., "Everyday Urban Design: Towards default urbanism and/or urbanism by design?" w Kelbaugh D., McCullough K.K., "Writing Urbanism", Routledge, Londyn - Nowy Jork 2008.

17 kładzie nacisk na stosowanie rozwiązań chroniących środowisko, Greenberg K., "A Third Way for Urban Design" w Krieger A., Saunders W.S., "Urban Design" , 2009 Minneapolis -Londyn

18 rozbudowa przedmieść które prowadzą do zatarcia się granicy między miastem a wsią, powodując wiele problemów natury infrastrukturalnej i społecznej (Brown L.J. Dixon D., Gillham O., "Urban Design For An Urban Century", 2009 New Yersey, Lorens. P. "Problem suburbanizacji" 2005, "Biblioteka Urbanisty, nr 7, Warszawa , Zuziak, Z.K. "Strefa podmiejska w architekturze miasta. W stronę nowej architektoniki regionu miejskiego").

19 Węcławowicz-Bielska E., "Kierunki Współczesnego Rozwoju Przestrzennego Miast Europejskich" 2011, Architektura Czasopismo Techniczne, 3-A, Zeszyt 12, Rok 108, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej.

20 The World Bank Infrastructure Group Urban Development "Cities in Transition, World Bank Urban and Local Government Strategy", 2000 , The International Bank for Reconstruction and Development, USA,

Na początku XIX wieku w miastach całego świata mieszkało nie więcej niż 30 milionów ludzi, co stanowiło 2,5%

ludności świata. Przez następne 100 lat liczba ta wzrosła do 2 miliardów, około roku 1960 ludność miejska stanowiła blisko 25% mieszkańców Ziemi, w roku 1990 osiągnęła 40%. W 2006 roku w miastach żyło 51% populacji świata.

Według prognoz w roku 2030 udział ten przekroczy 60%.

21 United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division, " World Urbanization Prospects, The 2011 Revision" , 2012, ST/ESA/SER.A/322, New York,

Przewiduje się wzrost światowej populacji o 2,3 miliardy osób między 2011 i 2050 rokiem, (wzrost z 7mln do 9,3 mln).

Jednocześnie, liczba ludności w miastach wzrośnie o 2,6 mld, przechodząc z 3,6 mld w 2011r. do 6,3 mld w 2050r..

Jeszcze w 1950 roku na świecie było tylko 8 aglomeracji miejskich, których liczba mieszkańców przekroczyła 5 milionów, a tylko dwie z nich znajdowały się w obrębie krajów rozwijających się. Według prognozy na rok 2015, takich ośrodków miejskich będzie już 37, z czego tylko 9 znajdować się będzie w krajach rozwiniętych.

22 Oswalt P." Shrinking Cities, Volume 1: International research", 2004, Hatje Cantz Publishers Oswalt P." Shrinking Cities, Volume 2: Interventions", 2006, Hatje Cantz Publishers

23 Rieniets, T., "Shrinking Cities: Causes and Effects of Urban Population Losses in the Twentieth Century", Nature and Culture, Volume 4, Number 3, Winter 2009 ,s. 231-254(24)

24 Haase, D. "Urban Ecology of Shrinking Cities: An Unrecognized Opportunity?" Nature and Culture, Nr 3, Nr1, Spring 2008 , s. 1-8(8)

25 •Hollander J.B."Can a City Successfully Shrink? Evidence from Survey Data on Neighborhood Quality" Urban Affairs Review January 2011 nr. 47 nr. 1 129-141

•Hollander J.B."Moving Toward a Shrinking Cities Metric: Analyzing Land Use Changes Associated With Depopulation in Flint, Michigan" Cityscape Nr. 12, Nr. 1, HOPE VI (2010), s. 133-151

(13)

- struktury - przestrzennej zabudowy - miernikiem są parametry określające jej intensywność, a także struktura funkcjonalna zabudowy,

- jakości przestrzeni publicznych, - dostępności usług,

- skuteczności sieci komunikacyjnej i dostępności transportu publicznego, - zrównoważonego rozwoju

²⁶

,

- siły marki miasta, mierzonej jego rozpoznawalnością, jak i liczbą odwiedzających je turystów.

Badacze procesów urbanistycznych zachodzących na początku XXI wieku kwestionują możliwość ustalenia spójnych zasad wyjaśniających procesy zachodzące we wszystkich miastach. Ash Amin i Nigel Thrift podważają tradycyjny podział między miastem a resztą świata, interpretując miasto jako system powiązań, sieć wpływów wybiegających poza jego administracyjne granice, miejskość utożsamiając z miejskim stylem życia.

²⁷

O braku możliwości analizy procesów miejskich z jednej tylko perspektywy kulturalnej czy ekonomicznej piszą również Gary Bridge i Sophie Watson

²⁸

.

Z drugiej strony, to jednak miasta zyskują coraz bardziej na znaczeniu, będąc dynamicznymi ośrodkami, gdzie dokonuje się postęp, konkurując między sobą o znaczenie, inwestycje, turystykę, uwagę mediów. W jednoczącej się Europie i w dobie globalizacji miasta i ich mieszkańcy muszą na nowo zidentyfikować swoją tożsamość. Identyfikacja ta odbywa się często w kontraście do tego, co inne, poprzez spotkanie -konfrontację z "innością". Doskonałą okazją do takiego międzynarodowego spotkania, a jednocześnie narzędziem pozwalającym w kompleksowy sposób podejść do konkretnych problemów urbanistycznych w mieście są tymczasowe wydarzenia międzynarodowe nazywane w niniejszym opracowaniu Wielkimi Projektami Kulturalnymi. Przyczyniają się one również do postępu technologicznego i naukowego, a także przeobrażeń socjalnych, ekonomicznych i kulturalnych

²⁹

.

Mogą zadziałać jak katalizatory przemiany, prowokatorzy nowej interpretacji zastanego stanu rzeczy. Interpretacji, która - jak dowodzi Julio Caro Borja w swej książce ”Paisajes i ciudades”

³⁰

- jest obok adaptacji do otoczenia, najważniejszym czynnikiem decydującym o tym, jakie miasta powstają w danej cywilizacji. Dla Borjy historia urbanistyki jest częścią „morfologii kulturalnej”, przez co rozumie

„zależność formalną ośrodka centrum miejskiego od epoki, w której został on założony, stopnia rozwoju kulturalnego społeczeństwa, źródła utrzymania ludzi, którzy miasto założyli i od ich sposobu interpretacji otoczenia". Zgodnie z tą tezą rozwój procesów terytorialnych i urbanistycznych, a także wydarzeń przyśpieszających te procesy, takich jak Wielkie Projekty Kulturalne, dzięki którym formują się nowe pejzaże kulturalne, zależy oczywiście od realnych, fizycznych warunków otoczenia, w którym zlokalizowane jest dane miasto, ale także, a może przede wszystkim od sposobu jego (otoczenia) interpretacji.

2.2. Przegląd literatury dotyczącej Wielkich Projektów Kulturalnych

Wyznaczenie początków Wielkich Projektów Kulturalnych nie jest proste. Zależy od definicji jaką przyjmiemy dla danego wydarzenia i kryteriów, według których dane wydarzenie zaliczyć możemy do WPK.

W literaturze przedmiotu przyjmuje się jednak najczęściej, iż wielkie wydarzenia międzynarodowe organizowane są od połowy XIX wieku. Ich prekursorami były wystawy narodowe, przekształcone później, wraz ze zwiększeniem skali, tematyki i zasięgu, w wystawy światowe. W końcu XIX wieku powstało wiele inicjatyw

26 mierniki zrównoważonego rozwoju zostały zdefinowane m.in. w programie Agenda 21, dokumencie przyjętym przez ONZ na konferencji w Rio de Janeiro 1992 roku, oraz zapisane w Karcie z Aalborg z 1994 roku.

27 Amin A., Thrift N.,"Cities: Reimagining the Urban", 2002 , Polity Press i Blackwell Publishers Ltd., Cambridge

28 Bridge G., Watson S., A Companion to the City, Blackwell Publisher 2003, s.8.

29 Biedermann A. M., "Wpływ wystaw międzynarodowych na kształtowanie wizerunku i tożsamości miast", Zeszyty Naukowe Politechniki Poznańskiej, 2011 nr.24

(14)

propagujących rozgrywki sportowe, lecz najważniejszą z nich był ruch olimpijski.

W latach 60. XX wieku organizowane już wcześniej wystawy ogrodnicze uzyskały rangę międzynarodową, w latach 80. zainicjowano projekt Europejskiego Miasta Kultury będący prekursorem organizowanej obecnie Europejskiej Stolicy Kultury.

Istnieje wiele opublikowanych badań dotyczących poszczególnej kategorii wydarzeń. Jedną z najważniejszych publikacji na temat wystaw światowych i międzynarodowych jest zredagowana przez Johna E. Findlinga i Kimberleya D.

Pelle "Encyclopedia of World's Fairs and Expositions"

³¹

przedstawiająca kompletną listę wystaw i krótkie omówienie każdej z nich, uzupełniając wcześniejsze wydanie

"Historical Dictionary of World's Fairs and Expositions 1851-1988"

³²

, a także pozycję autorstwa Johna Allwooda obejmującą znacznie mniej przykładów

³³

. Innymi przekrojowymi publikacjami dotyczącymi wystaw są książki Erika Mattie

³⁴

czy Schroedera-Gudehusa i Rasnussena

³⁵

. Specyfikę wystaw organizowanych w Stanach Zjednoczonych badał przede wszystkim Robert Rydel

³⁶

. Findling i Pelle stworzyli również encyklopedyczne zestawienie igrzysk olimpijskich

³⁷

. O olimpiadach, ich początkach, ewolucji i wpływie pisali również Młodzikowski

³⁸

, MacAloon

³⁹

czy Ebert

⁴⁰

.

Bogatym źródłem opracowań na temat olimpiad jest publikacja "The modern Olympic Games"

⁴¹

, a także inne publikacje internetowe zawarte w Olympic Studies Centre

⁴²

. Podobnie na oficjalnych stronach organizatorów - BIE

⁴³

, AIPH

⁴⁴

czy Komisji Europejskiej

⁴⁵

możemy znaleźć liczne dane źródłowe.

Oprócz opracowań przedstawiających przekrojowo historię każdego z typów WPK, do badań porównawczych posłużono się tekstami źródłowymi dotyczącymi konkretnych przypadków wystaw światowych i międzynarodowych

⁴⁶

, olimpiad

⁴⁷

, wystaw ogrodniczych

⁴⁸

i ESK

⁴⁹

.

31 Findling J.E, Pelle K., " Encyclopedia of World's Fairs and Expositions". 2008 McFarland&Company, Inc., Publishers, Jefferson, North Carolina and London.

32 Findling J.E., Pelle K., "Historical Dictionary of World's Fairs and Expositions 1851-1988". 1990

33 Allwood, J. The Great Exhibitions , wydanie 2, 1997, Londyn: Studio Via , 2001

34 Mattie Erik, „World’s Fairs”, 1998, Princeton Architectuar Press, New York.

35 Schroeder -Gudehus, B. Rasnussen, A. "Les fastes du progres: le guide des expositions universelles 1851-1992". 1992.

Paryż. Flammarion.

36 •Rydel, R. "All the World's Fair- Visions of Empire at American International Expositions 1876-1916". 1984. Chicago.

University of Chicago Press.

•Rydell Robert W. "World of fairs. The century -of-Progress Exposition". 1993. The University of Chicago Press.

•Rydell, Robert W., John E. Findling, and Kimberly D. Pelle. World's Fairs in the United States. Washington, D.C.:

Smithsonian Institution Press, 2000.

37 Findling J. E., Pelle K. D., "Encyclopedia of the Modern Olympic Movement", 2004, Library of Congress Cataloging- in-publication Data, Greenwood publishing Group, USA

38 Młodzikowski. G. "Olimpiady ery nowożytnej, Idea i rzeczywistość". 1984, Warszawa

39 MacAloon J.J. "This Great Simbol. Pierre de Coubertin and the Orgins of the Modern Olympic Games". 1981.

Chicago and London.

40 Ebert J. "Olympic von dem Anfangen bis zu Coubertin". 1980. Leipzig. N. Müller Von Paris bis Baden-Baden. Die Olympische Kongresse 1894-1981 Niederhausen 1981.

41 "The modern Olympic Games." The Olympic Museum, 2nd edition 2007.

42 The Olympic Studies Centre, http://www.olympic.org/olympic-studies-centre (październik 2011)

43 Official Site of the Bureau International des Expositions, http://www.bie-paris.org/site/ (luty 2012).

44 AIPH - International Association of Horticultural Producers

http://www.aiph.org/site/index_en.cfm?act=teksten.tonen&parent=4681&varpag=3952 (maj 2011).

45 European Commission- Past European Capitals of Culture

http://ec.europa.eu/culture/our-programmes-and-actions/capitals/european-capitals-of-culture_en.htm (czerwiec 2012)

46 między innymi:

•Gunning, T. "The world as object lesson: Cinema audiences, visual culture and the St.Louis world's fair, 1904" Film history. 1994. 422-444.

•Monaghan, Frank. "New York World's Fair 1939". Chicago: Encyclopedia Britannica, Inc., 1939. Official Guide Book of the New York World's Fair 1939. New York: Exposition Publications, Inc.

•Harrison, Helen, ed. "Dawn of a New Day: The New York World's Fair 1939/40". New York: New York University Press, 1980.

•Chiorino C. "1961 Exposition in Turin, Italy: engineers take command" 2012, strony 179 –186, Proceedings of the ICE - Engineering History and Heritage, Volume 165, Issue 3, 01

•Wachtel, E. "Expo 86 and the World's Fairs" w edycji Anderson i Wachtel "The Expo Story -1986", 1986, Vancouver:

Harbour Publishing.

•"The Making of EXPO 2005"- Japan Association for the 2005 World Exposition.

(15)

•Bibliothèque nationale de France L'Exposition universelle de 1878 illustrée, 2013, http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k5824648m/f1.image (październik 2013) •Expo Aicho 2005 http://www.expo2005.or.jp/en/results/index.html (sierpień 2013).

•Wystawa w Budapeszcie, http://teszt4.visualnet.hu/en/hunting_world_exhibition (lipiec 2013) •Wystawa w Gent http://www.expo1913.be (czerwiec 2013)

•Wystawa w Glasgow http://www.empireexhibition1938.co.uk/ (czerwiec 2013)

•Wystawa w Monachium http://www.deutschesmuseum.de/verkehrszentrum/information/geschichte/

verkehrsausstellungen/ (czerwiec 2013)

•Wystawa w Nowym Jorku http://www.nypl.org/sites/default/files/archivalcollections/pdf/nywf39fa.pdf (czerwiec 2013)

•Wystawa w Shanghaiu i podstawowe dane o wystawach historycznych. http://www.expo2010.cn/

(czerwiec 2013)

•Wystawy we Włoszech http://www.italyworldsfairs.org/ (czerwiec 2013)

47 między innymi:

•Georgiadis, K. "The press and the first Olimpic Games in Athens", 1996, Olympic Review XXV/8, 11-12 •Hart-Davis, D. "Hitler's Games: the 1936 Olimpics", 1986. Londyn: Century Hutchinson.

•Klausen A.M., ed. "Olympic Games as performance and public event: the case of the XVII Winter Olympic Games (1994) in Norway." 1999. New York: Bergham Books,

•Hall, C.M., Hodges, J. "The politics of place and identity in the Sydney 2000 Olimpics: sharing the spirit of corporatism" w Roche "Sport, Popular Culture and Identity, Aachen: Meyer and Meyer Verlag.

•Hanna, M. "Reconciliation in Olympism, The Sydney 2000 Olympic Games and Australia’s indigenous people."

1999. Sydney: Walla Walla Press, University of New South Wales.

•Athens Olympic Organising Committee (2003) Athens 2004: Olympic transportation, (http://www.athens2004.com/page/default.asp?la=2&id=200).

•Nimmo Alison, Frost Jerome, Shaw Steve, McNevin Niall. "Delivering London 2012: master planning." Civil Engineering 164 May 2011.

48 między innymi:

•Ting General Producer 2010 Taipei International Gardening & Horticulture EXPO Taipei City Government "Historical Overview on the Simulation Design Model of an International Horticultural Exposition" 2008. Prezentacja

•"IGA 83 in München – Warum? – Interview mit dem Leiter der Stadtgartendirektion Josef Wurzer", 1983, w : Garten + Landschaft, wydanie 4/83, s. 267

•Kluska P., Hansjakob A.,"Vier Brücken", 1983, W: Garten + Landschaft, wydanie 4/83, s.286/287

•Kluska P.,"IGA 83 München – Westparkplanung und Ausstellungsentwicklung – Ein Arbeitsbericht", 1979, w: Garten + Landschaft, wydanie 4/79, s. 269–272

•Allinger G., "Im Weltgarten zu Hamburg 1963 und erster Rundgang durch die IGA 63", 1963, "Zentralblatt für den deutschen Erwerbsgartenbau" 25.4.i 2.5.1963

•Theokas A. C., "Grounds for Review. The Garten Festival in Urban Planning and Design". 2004. Liverpool University Press.

•Koekebakker Olof, "DP6. Tien jaar architectuur", 2009, Rotterdam, nai010, s. 60-67

•My Garten School, http://www.my-garden-school.com/the-best-gardening-education-floriade-this-year/ (maj 2013)

•Mail Online, http://www.dailymail.co.uk/travel/article-2159306/Flourishing-Floriade-2012-The-colourful-theatre- nature-blooms-decade.html (sierpień 2012)

•Cheese Web, Belgium, http://cheeseweb.eu/2012/05/visiting-floriade-2012-world-horticultural-expo-venlo- netherlands/ (czerwiec 2012)

• Deutsche Bundesgartenschau-Gesellschaft, http://www.bundesgartenschau.de/buga-iga/bisherige- ausstellungen/iga-hamburg-1963/ (sierpień 2012)

•Internationale Gartenschau Hamburg, http://www.igs-hamburg.de/uploads/pics/Hamburg_s_garden_

show_tradition_0313.pdf (luty 2013)

•Verein fur Hamburgische Geschichte, http://www.vfhg.de/bibliothek/84-gig1iga.html (Griff in die Geschichte I:

Internationale Gartenbauausstellungen 1953, 1963 und 1973 in Hamburg) (październik 2012)

•NDR, http://www.ndr.de/ratgeber/reise/urlaubsregionen/hamburg/gartenschauhamburg101.html (listopad 2012) •Muenchenwiki, http://www.muenchenwiki.de/wiki/IGA83 (styczeń 2012)

•Lutz + Riepert Gartengestaltung, http://www.lutz-riepert.de/wir-ueber-uns/geschichte/index.html (maj 2012) •The New York Times, http://www.nytimes.com/1990/04/15/travel/floral-expo-bursts-forth-in-osaka.html (lipiec 2012) •Osaca Info, http://www.osaka-info.jp/en/search/detail/sightseeing_2132.html (kwiecień 2012)

•WIG 1974 – Kurpark Oberlaa, http://www.montelaa.biz/monte-laa-geschichte/wig-1974-kurpark-oberlaa/

(styczeń 2013)

• Floriade Almere 2022, http://floriade.almere.nl/en/location/ (styczeń 2013)

49 •Mooney G., "Cultural Policy as Urban Transformation? Critical Reflections on Glasgow, European City of Culture 1990", 2004, Local Economy, 19(4), 327-340

•Garcia, B. Deconstructing the City of Culture: the long-term cultural legacies of Glasgow 1990", 2005, Urban Studies 42(5-6), 841-868

•Garcia, B., "Urban Regeneration, Arts Programming and Major Events: Glasgow 1990, Sydney 2000, Barcelona 2004," 2004 , International Journal of Cultural Policy, 10(1) 103–118

•Balsas, C.J.L. "City Centre Regeneration in the Context of the 2001 European Capital of Culture in Porto" 2004, Portugal, Local Economy 19(4), 396-410

•Paris, D. & Baert T., "Lille 2004 and the role of culture in the regeneration of Lille métropole", 2011, Town Planning Review 82(1), 29-44

(16)

Szczególnie istotną publikacją podkreślającą znaczenie wystaw światowych i międzynarodowych jako strategicznych projektów miejskich jest "International Exhibitions and Planning. Hosting Large-scale Events as Place Promotion and as Catalysts of Urban Regeneration" Javiera Monclusa

⁵⁰

. Wcześniej dziedzictwo jakie pozostawiły wystawy badali Servant i Takeda

⁵¹

, czy J.R.Mullin

⁵²

.

O wystawach jako modelach miast przyszłości pisał również M. Sorkin

⁵³

.

Wpływ olimpiad na miasta, w których się one odbywają przedstawili w licznych publikacjach Essex i Chalkley

⁵⁴

. Zależność między olimpiadami a urbanistyką była również przedmiotem badań J.R. Gold i M.M. Gold

⁵⁵

, a ich wpływ na szerzej pojęty rozwój miasta badał R. Cashman

⁵⁶

.

Szanse na przekształcenia urbanistyczne związane z niedoszłą kandydaturą Cape Town na organizatora igrzysk olimpijskich

⁵⁷

pozwalają na rzeczywistą ocenę siły wydarzenia jako katalizatora przemian.

Publikacją, w której przedstawiono wpływ ESK na miasta-organizatorów, jest opracowanie Roberta Palmera z RAE Associates

⁵⁸

oraz Ponzini i Ruoppila

⁵⁹

.

Pytania o czynnik kulturowy jako element odnowy miasta zadawał w swej publikacji Evans

⁶⁰

. Analizował on również wpływ kultury na świadome tworzenie wizerunku miasta

⁶¹

. Zależność między strategiami wizerunkowymi i rzeczywistą

•Jones P. & Wilks-Heeg, S. "Capitalising Culture: Liverpool 2008", 2004, Local Economy 19(4), 341-60

•Peterson N. "Cultural Components. A Practitioners’ guide to delivering a European Capital of Culture programme"

2009 Education and Culture DG.

http://ecocpolicygroup.files.wordpress.com/2009/11/ecoc_case-study-framework_neil-peterson.pdf •Bergsgard N.A., Josendal K., Garcia B. "A cultural mega event’s impact on innovative capabilities in art

production: The results of Stavanger being the European Capital of Culture in 2008", 2010, International Journal of Innovation and Regional Development 2(4), 353-371.

•O’Brien D. (2011), Who is in charge? Liverpool, European Capital of Culture 2008 and the governance of cultural planning, Town Planning Review 82(1), 45-59

•Haselbach D., Gerecht C., Kirch S., "Mit Kultur zur Metropole? Evaluation der Kulturhauptstadt Europas RUHR.2010 / A Metropolis in the Making. Evaluation of the European Capital of Culture RUHR.2010", 201). Bonn / Berlin:

Zentrum für Kulturforschung & ICG Culturplan

•Colomb C. " Culture in the city, culture for the city? The political construction of the trickle-down in cultural regeneration strategies in Roubaix, France", 2011, Town Planning Review 82(1) 77-98

•Andres L., " Marseille 2013 or the final round of a long and complex regeneration strategy?", 2011, Town Planning Review 82(1), 61-76

50 Monclus F.Javier. "International Exhibitions and Planning. Hosting Large-scale Events as Place Promotion and as Catalysts of Urban Regeneration". 2006. Ashgate.

51 Servant, C. Takeda, I . Study on the impact of International Expositions. 1996. Paryż. BIE

52 Mullin J.R., "World’s Fairs and Their Impact Upon Urban Planning", Monticello, Ill: council of Planning librarians, exchange bibliography, n. 303, 1972

53 "...the fairs also became models, adopted visionary urbanism as an aspects of their agendas, both offering themselves as models of urban organization and providing within their pavilions, panoramic visions of even more advanced cities to come"

•Sorkin M., "Variations on a Theme Park: The New American City and the End of Public Space", 1992, Hill & Wang. s.

210.

54 •Essex, S, Chalkley, B., "Urban Development through hosting international events: a history of the Olympic Games", Planning Perspectives, 14: 369-94

•Essex, S.; Chalkley B. "Las transformaciones urbanas a raíz de la celebración de los Juegos Olímpicos: lecciones universitarias olímpicas". 2003. Barcelona : Centre d’Estudis Olímpics (UAB). Cátedra Internacional de Olimpismo (CIO-UAB).

•Essex, S.J.,Chalkley, B.S., "The Olympics as a catalyst of urban renewal: a review" (1998) , Leisure Studies, Vol.17, No.3, pp.187-206.

55 Gold J.R.; Gold M.M., "Olympic cities: urban planning, city agendas and the World’s Games, 1896 to the present".

2007.London: Routledge

56 Cashman, R., "Impact of the Games on Olympic Host Cities, Fundamental Olympic Lessons". 2003. Olympic Studies Centre, Universitat Autònoma de Barcelona, http://blues.uab.es/olympic.studies/dir/fl.html (styczeń 2013)

57 •Hiller, H. "Mega-Events, Urban Boosterism and Growth Strategies: An Analysis of the Objectives and Legitimations of the Cape Town 2004 Olympic Bid". 2000. International Journal of Urban and Regional Research, 24 (2), 439-458.

•Fataar Rashiq "What if Cape Town had won its bid to host the Olympic Games?" 2012, http://futurecapetown.com/2012/08/what-if-cape-town-had-won-its-bid-to-host-the-olympic-

games/#.UgS7lJL0FqA (styczeń 2013)

58 Palmer Robert /RAE Associates "European Cities and Capitals of Culture". 2004. Bruksela http://ec.europa.eu/culture/pdf/doc654_en.pdf (lipiec 2012)

59 Ponzini D.,Ruoppila S.,"What’s the “city” in the design and implementation of the European Capital of Culture? An open issue" 2011, Tafter Journal nr 42 2011

60 Evans , G. "Cultural Planning. An Urban Renaissance?". 2001 . Londyn. Routledge.

61 Evans Graeme. "Branding the City of Culture- The Death of City Planning?". 2006. Ashgate.

(17)

rewitalizacją tkanki miejskiej była przedmiotem studiów Carmen Gil de Arriba

⁶²

. Tymczasowość wydarzeń, ich festiwalowy charakter badali: Walter Benjamin

⁶³

, Greenhalgh

⁶⁴

, Gold

⁶⁵

, Ley i Olds

⁶⁶

czy Canogar

⁶⁷

. Interesującym kierunkiem badań w tym nurcie jest poszukiwanie elementów wspólnych i różnych między wydarzeniami tymczasowymi a ich permanentnymi odpowiednikami w formie parków tematycznych

⁶⁸

. Kulturę jako część składową organizacji igrzysk olimpijskich i dopełnienie rozgrywek sportowych analizowali: Garcia

⁶⁹

, Good

⁷⁰

, Brown

⁷¹

, Guevara

⁷²

i Moragas

⁷³

. Badania wielkich projektów pod kątem ich wpływu na turystykę były przedmiotem prac Hughesa

⁷⁴

, Leibolda

⁷⁵

, Verdaguera

⁷⁶

oraz Pyo, Cook i Howella

⁷⁷

.

Określeniem, które znaczeniowo mogłoby być odpowiednikiem WPK, są angielskojęzyczne pojęcie "mega-events", hiszpańskojęzyczne "grandes eventos".

Jest ono stosowane np. w książce Burbank, Andranovich, Heying

⁷⁸

. Zauważają oni, że ubieganie się przez miasta o możliwość organizacji mega-eventu wynika ze strategii pobudzania lokalnej gospodarki nazwanej przez autorów strategią mega-eventów. Essex i Chalkley

⁷⁹

, a także Burbank, Andranovich i Heying

⁸⁰

podkreślają fakt, iż organizacja wielkiego wydarzenia jest również interesująca dla liderów danego miasta, gdyż pozwala zmienić jego wizerunek oraz przeprowadzić fizyczne przekształcenia tkanki miejskiej. Autorzy obu tych pozycji bibliograficznych analizują jednak tylko jeden typ wielkiego wydarzenia - olimpiadę. Roche

⁸¹

przeprowadził analizę porównawczą wpływu olimpiad i

62 Gil de Arriba Carmen. "European Cultural Capitals. The European concept of culture in relation to some recent processes of image-remaking strategies and urban revitalization". Revista: Scripta Nova. Revista Electrónica de Geografía y Ciencias Sociales CopyRight: © CSIC. Base de Datos ISOC.

63 Benjamin w., "Paris – Capital of the Nineteenth Century" w "Charles Baudelaire a Lyric Poet in the Era of High Capitalism" 1973, New Left Books London, s. 164-166

64 Greenhalgh P., "Ephemeral Vistas: The Expositions Universelles, Great Exhibitions and World's Fairs, 1851-1939", 1988 Manchester University Press

65 Gold, J.; Gold M "Cities of Culture: promotion, spectacle and the urban agenda. London. Ashgate.

66 Ley, D., Olds, K. "Landscape as spectacle: worlds fairs and the culture of heroic consumption" 1988. Environment and Planning D: Space and Society 6: 191-212

67 Canogar D. "Ciudades Efímeras: Exposiciones Universales, Espectáculo y Tecnología", 1992, Julio Ollero Editor, Madrid,

68 •Sorkin M., "Variations on a Theme Park: The New American City and the End of Public Space", 1992, Hill & Wang. s.

210.

•Fjellman, S. "Vinyl Leaves: Walt Disney World and America" .1992. , Boulder Co. Westview Press.

•Eliot, M. "Walt Disney: hollywood's Dark Prince" . 1995. Londyn. Andre Deutsch.

69 Garcia Beatriz. "One hundred years of cultural programming within the Olympic Games (1912–2012): origins, evolution and projections". International Journal of Cultural Policy Vol. 14, No. 4, Listopad 2008, 361–376.

70 Good, D., "The Olympic Games’ cultural Olympiad: identity and management." 1998. Thesis (MA). The American University, Washington, DC.

71 Brown, D.A. "Revisiting the discourses of art, beauty, and sport from the 1906 Consultative Conference for the Arts, Literature and Sport". 1996. Olympika: International journal of Olympic studies, V, 1–24.

72 Guevara, T. "Análisis comparativo del programa cultural olímpico desde México’68 hasta Barcelona’92, como base para su realización en Puerto Rico’2004". 1992. Unpublished report. Centre for Olympic Studies, Autonomous University of Barcelona.

73 Moragas, M., "Cultura, símbols i Jocs Olímpics [Culture, symbols and Olympic Games]", 1992. Barcelona: Centre d’Investigació en Comunicació, Generalitat de Catalunya.

74 Hughes, H. "Olimpic Tourism and Urban Regeneration", 1993, Festival Management and Event Tourism, Nr 1, 157- 162

75 Leibold, M. Van Zyl, C. "The Summer Olimpic Games and its tourism marketing: with specifi reference to Cape Town, South Africa" "MegaEvent Legacies, Victoria: Province of British Columbia

76 Verdaguer, C. "Mega-events: local strategies and global tourist attractions" w wydaniu Montanari, A. y Williams, A.

"European Tourism", Chichester/New York: Wiley.

77 Pyo, S. Cook, R . Howell, R. "Summer olimpic tourism market/ learning from the past" .1988. Tourism management 9, 2: 137-44

78 Burbank M.,Andranovich G., Heying Ch.H., "Olympic Dreams: The Impact of Mega-events on Local Politics" 2001 , Lynne Rienner Publishers, Inc.

79Essex, S.J.,Chalkley, B.S., "The Olympics as a catalyst of urban renewal: a review" (1998) , Leisure Studies, Vol.17, No.3, pp.187-206.

80 Burbank M.,Andranovich G., Heying Ch.H. "Olympic Dreams: The Impact of Mega-events on Local Politics" 2001 , Lynne Rienner Publishers, Inc.

81 Roche Maurice "Mega-events and Modernity. Olimpics and expos in the growth of global culture" . 2005.

(18)

wystaw światowych na kształtowanie kultury globalnej, kładąc duży nacisk na zasięg medialny i społeczny wpływ wielkich wydarzeń. W podobnej perspektywie kulturowo-medialnej przeanalizowano wystawy w książce "Culture, Urbanism and Planning"

⁸²

.

Używane w powyższych publikacjach słowo "event" należałoby przetłumaczyć jako "wydarzenie". W języku polskim słowo to posiada synonimy, które nie odpowiadają przedmiotowi badań, takie jak: zajście, wypadek, splot okoliczności

⁸³

, sugerujące nagły przebieg, jak i pewien brak kontroli z nim związany. W związku z tym w niniejszym opracowaniu odpowiednikiem mega- event będzie Wielki Projekt Kulturalny, jako, że pojęcie "projekt" zakłada proces planowania i sugeruje realizację zgodną z projektem. Przymiotnik "kulturalny"

odróżnia te projekty od działań stricte komercyjnych, organizowanych przez i dla zysku jednej tylko instytucji. Kultura

⁸⁴

jest stałym elementem deklarowanych celów organizacyjnych, łączącym w jednym przedsięwzięciu wiele instytucji, grup, organizacji. Projekty kulturalne związane są z powstaniem instytucji kulturalnych, które szczególną popularnością cieszyły się w XIX wieku jako odpowiedź na postępującą demokratyzację, a tym samym potrzebę przekonywania obywateli do takiej czy innej wizji świata. Grupy rządzące oraz dobrze sytuowana burżuazja zaczęła więc opracowywać politykę kulturalną, powstawał przemysł kulturalny. Na ten sam okres przypada wprowadzenie obowiązku edukacji podstawowej, kształcącej między innymi postawy i zachowania odpowiednie dla obywateli danego kraju

⁸⁵

. Tym samym kształtowało się poczucie przynależności do danego narodu i grupy społecznej, wzmacniane często nowymi tradycjami

⁸⁶

.

W tym kontekście WPK niezależnie od konkretnej typologii były również narzędziem wykorzystywanym do kształtowania zbiorowej tożsamości publiczności, grupy uczestniczącej w jednym wydarzeniu.

Kultura jest również ważną gałęzią europejskiej gospodarki. Jak wykazały badania zlecone przez Komisję Europejską w 2006 roku, kultura stanowi 2,6%

europejskiego PKB, czyli więcej niż przemysł samochodowy czy ICT (teleinformatyka)

⁸⁷

.

Jak dowiedziono na licznych powyższych przykładach, studia nad wystawami międzynarodowymi i światowymi, olimpiadami i ESK są prowadzone; w przypadku dwóch pierwszych kategorii są one liczne, w przypadku wystaw ogrodniczych publikacji jest zdecydowanie mniej. W znakomitej większości przypadków są to jednak studia poświęcone wyłącznie jednej kategorii wydarzeń i stosunkowo rzadko analizuje się ich wpływ na przekształcenia - rozwój miasta.

W literaturze autorka nie spotkała się z porównaniem dokonanym między różnymi kategoriami WPK obejmującym ich skalę przestrzenną, czas organizacji i trwania, atrakcyjność dla publiczności i mediów, zakres tematyczny, a przede wszystkim wpływ na przekształcenia urbanistyczne miasta. Brak również zestawienia charakterystyk każdego z WPK, które mogłoby posłużyć miastom rozważającym organizację WPK jako narzędzie ułatwiające podjęcie decyzji o typie projektu, a także dokładniejsze oszacowanie możliwych zysków i ryzyka.

82 Monclús F.J., Guàrdia M., "Culture, Urbanism and Planning", 2006, Ashgate, Cornwall.

83 Jak podaje:

Szymczak M.(red.) Słownik Języka Polskiego, 1981, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa

"to co się stało, wydarzyło, splot, zbieg okoliczności, powodujący coś, wypadek, przypadek, zdarzenie>, <Ważne albo wybitne osiągnięcie w jakieś dziedzinie"

84 Zdefiniowanie określenia kultury wcale nie wydaje się proste; Jerzy Kmita naliczył się ponad dwustu definicji kultury w akademickich dyscyplinach kulturoznawczych. Kmita Jerzy. "O kulturze symbolicznej". 1982. Warszawa, 85Bowles S. Gintis H. "Schooling in Capitalist America", 1976, London, Routledge.

86Hobsbawm E. Ranger T. "The invention of tradition" 1983 Cambridge University Press

"Ustalenie zbioru "wymyślonych tradycji w krajach zachodnich pomiędzy 1870 a 1914 rokiem jest relatywnie łatwe.

Za przykład mogą posłużyć stare mundurki szkolne, jubileusze, Dzień Bastylii, Córki rewolucji amerykańskiej, May Day, Zawody Olimpijskie, Tour de France, a także rytuały związane z czcią oddawaną fladze amerykańskiej"

87 Summary of the European Commission conference “Celebrating 25 years of European Capitals of Culture”

Brussels, 23-24 March 2010, http://ec.europa.eu/culture/documents/conclusions_ecoc.pdf (grudzień 2012).