596 Z A P I S K I
K o rzy sta n ie z p racy u ła tw ia ją in d e k s y — o so b o w y i n a z w geo g ra ficzn y ch , za
strzeżen ia b u d zi n a to m ia st n ie n a jle p sz a jak ość ilu str a c ji w te k ś c ie (sta ła bolączka n a szej p oligrafii).
K sią żk a H en ryk a Z insa sta n o w i n ie w ą tp liw ie p ozycję, z k tó rą w a r to się za*
poznać.
T. J.
M arian S z c z e p a n i a k , K a r c z m a , w ie ś , d w ó r . R o la p r o p in a c ji na w s i w ie lk o p o ls k ie j od p o ło w y X V I I do s c h y łk u X V I I I w ie k u , L udo
w a S p ó łd zieln ia W yd aw n icza, W arszaw a 1977, s. 186.
K w e stia p ro p in a cji i jej zn a czen ia w g osp od arce p o lsk iej X V I—X V III w . b yła p oru szan a dotych czas raczej m a rg in a ln ie. B ra k o w a ło c a ło śc io w e g o o m ó w ien ia pro
b lem u , ch oćb y w o d n ie s ie n iu do ja k ieg o ś w ię k sz e g o tery to riu m . L u k ę t ę w y p e łn ił z p o w o d zen iem M. S z c z e p a n i a k d a ją c k la ro w n ą i p ełn ą , n a ile p o zw a la ły źródła, a n a liz ę zagad n ien ia dla w s i w ie lk o p o lsk ie j od p o ło w y X V II do sch y łk u X V III s tu le c ia .
P raca oparta została w g łó w n ej m ie r z e n a k się g a c h grod zk ich z te r e n ó w h isto ry czn y ch w o jew ó d ztw : p ozn ań sk iego i k a lisk ie g o . D ość je d n o lity w e w n ę tr z n ie i co is to tn e m a so w y m a teria ł źró d ło w y u m o ż liw ił a u to ro w i d o k o n a n ie p o trzeb n y ch za
b ie g ó w sta ty sty c z n y c h , i ty m sa m y m w y c ią g n ię c ie p rzek o n y w a ją cy ch w n io sk ó w . P re z e n ta c ję zagad n ien ia rozpoczął M. S zczep a n ia k od n a sz k ic o w a n ia ro zw o ju p rzem y słu n a p o jó w a lk o h o lo w y ch , w y k a z u ją c w z r o st lic z b y b ro w a ró w , gorzelni i k a rczem w b ad an ym ok resie. N a stę p n ie p rzed sta w ił o rg a n iza cję zb y tu n ap ojów alk o h o lo w y ch , s y tu a c ję sp o łeczn o -m a ją tk o w ą k arczm arzy o r a z e fe k ty w n o ść ek o n o m iczn ą p rop in acji. Z o b liczeń je g o w y n ik a , że zb oże przezn aczon e n a w y r ó b n a p o jó w a lk o h o lo w y c h p rzy n o siło co n a jm n ie j 50% w ię c e j zy sk u , n iż sp rzed a n e na ry n k u . Z d rugiej stron y, p r z e c ię tn e d och od y z p ro p in a cji d la w s i szla ch eck ich w a h a ją s ię w g ra n ica ch ty lk o o k o ło 8®/# d ochodu ogóln ego. P rzy ty m , rze c z c iek a w a , im m n ie jsz y d och ód o g ó ln y z w s i, ty m w ię k sz ą czę ść z a jm o w a ł w n im dochód z p ro p in a cji i o d w r o tn ie . W y tłu m a czen ie tej sy tu a c ji w id z i a u to r w d ecyd u jącej r o li fo lw a r k u w c a ły m s y s te m ie ek o n o m ik i sz la c h e c k ie j. S iln y fo lw a r k za p ew n ia ł sto su n k o w o w y so k ie zy sk i z to w a r o w e j p ro d u k cji zbóż, a w ó w c z a s p rop in ację tra k to w a n o ja k o bard zo k o r z y stn e , a le je d y n ie u b oczn e źró d ło doch od u . J e g o n ie w ą tp liw ą za letą n a to m ia st b y ł fa k t, ż e p r a w ie b ez w z g lę d u n a o k o lic z n o śc i czer
p an o zeń sta ły i p e w n y d ochód.
A n a liz a za g a d n ień e k o n o m ic z n y c h w y p e łn ia w ię k sz o ść p racy. P o zo sta łą jej część p rzezn a czy ł au to r n a o p is r o zw o ju s ie c i k a rczem w W ielk o p o lsce, ic h lo k a li
z a c ji i ty p ó w , o m a w ia ją c p rzy o k a z ji ic h w y g lą d , ro zp la n o w a n ie w e w n ę tr z n e , ty p o w e w y p o sa ż e n ie i in . O sobny r o zd zia ł p o św ięco n o fu n k c jo m k a rczm y w sp o łecz
n o śc i w ie js k ie j. K oń cząc trzeb a p o d k reślić b ard zo p ię k n ą i sta ra n n ą sz a tę ilu str a cy jn ą k sią ż k i (ś w ie tn e zd jęcia k arczem ), p rzejrzy ste ta b e le i c z y te ln e a n e k sy . D o
k u c z liw y je s t n a to m ia st b rak b ib lio g r a fii n a k o ń c u pracy.
A .P .
A tla s H is to r y c z n y P o ls k i, Ś lą s k w k o ń c u X V I I I w ie k u t . I, cz. 1:
M a p y , cz. 2: K o m e n ta r z pod red . J u lia n a J a n c z a k a i T adeusza Ł a d o g ó r s k i e g o , Z a k ła d N a ro d o w y im . O sso liń sk ich — W y d a w n ic
tw o , W ro cła w 197^, m ap . 48, s. 136.
S eria „ A tla su H isto ry cz n e g o P o ls k i”, n ie z w y k le cen n e n a rzęd zie w b ad an iach n a d h isto rią p o lity czn ą , gosp od arczą i sp o łeczn ą w zb o g a ciła s ię o sta tn io o k o lejn y tom . J e st n im „Ś lą sk w k o ń c u X V III w ie k u ”, o w o c d w u d z ie sto p ię c io le tn ic h żm u d
Z A P I S K I 597
n y ch b ad ań w ro cła w sk iej p la c ó w k i a tla so w e j P A N . O p racow an ie to choć od b iega zak resem ch ro n o lo g iczn y m o d w c z e śn ie j w y d a n y c h to m ó w a tla su , za ch o w u je p ier
w o tn ie p rzy jętą sy n te ty c z n ą i p ro b lem o w ą m eto d ę p rezen ta cji k a rto g ra ficzn ej zja w isk h isto ry czn y ch .
O b ecn ie w y d a n y to m I sk ład a się z d w ó ch części. N a część p ierw szą sk ład a się 48 m ap p ro b lem o w y ch i k a rto g ra m ó w (dalsze m ap y p ro b lem o w e, m ap a p rzeg lą dow a w s k a li 1 :500 000 oraz in d e k s u każą s ię w to m ie II), p rezen tu ją cy ch p od ział a d m in istra cy jn y i śro d o w isk o g eo g ra ficzn e, g ęsto ść za lu d n ien ia , s to su n k i etn iczn e i w y z n a n io w e , ro zm ieszczen ie w ła s n o ś c i ziem sk iej o ra z jej p od ziały: sta n o w y i w ie l
k o ścio w y , m ia sta i stru k tu rę g osp od arczą w si, oraz g leb y i ro ln ictw o . C zęść druga to k o m en ta rz o m a w ia ją cy źród ła i lite r a tu r ę o ra z o b szern y a n ek s za w ie r a ją c y p o
g ru p o w a n y w ta b ela ch m a te r ia ł sta ty sty c z n y d otyczący z ja w is k b ę d ą c y c h p rzed m iotem o d w zo ro w a ń k a rto g ra ficzn y ch .
P re z e n to w a n y m a te r ia ł g eo g ra ficzn o -h isto ry czn y i s ta ty sty c z n y je s t b o g a ty m źród łem (bo ta k n a le ż y tra k to w a ć o p ra co w a n ia a tla so w e) d o b ad ań d em o g ra ficz
n ych , s p o łeczn o -p o lity czn y ch i g osp od arczych Ś lą sk a w p ru sk ich g r a n ica ch z k oń ca X V III w ie k u (Ś lą sk D o ln y i G órn y b ez Ś lą sk a C ieszy ń sk ieg o ). W ybór teg o p rze
d zia łu ch ron ologiczn ego, p o d y k to w a n y za sob n ością źród eł u m o żliw ia b ad an ia po
r ó w n a w cze z M ałop olsk ą d zięk i is tn ie n iu „M apy w o je w ó d z tw a k ra k o w sk ieg o z doby S ejm u C ztero letn ieg o ” (opr. K . B u c z e k , K r a k ó w 1930). Z eb ran y m a te r ia ł sta ty s ty czn y u m o żliw ia w p ew n y m za k r e sie b a d a n ie d y n a m ik i p r e z e n to w a n y c h z ja w isk . N ie w ą tp liw ą sa ty sfa k sją d la a u to r ó w b ęd zie szero k ie w y k o r z y sta n ie te g o cen n eg o o p ra co w a n ia w p racach in n y c h h isto ry k ó w . Za za ch ęca ją cy p rzy k ła d m oże p osłu żyć a r ty k u ł A n to n ie g o M ą c z a k a o o b ra zie sta ty sty c z n y m P ru s K r ó le w sk ich w X V I w ie k u (P H t. L III, 1962, s. 164— 174) op racow an y w op a rciu o to m
„A tlasu H isto ry cz n e g o P o lsk i”.
M k .W .
H u b ert I z d e b s k i , R a d a A d m in is tr a c y jn a K r ó le s tw a P o lsk ie g o w la ta c h 1815— 1830, R o zp ra w y U n iw e r sy te tu W a rsza w sk ieg o , W yd aw n ic t w a U n iw e r sy te tu W a rsza w sk ieg o , W arszaw a 1978, s . 193.
C elem ro zp ra w y b y ło o d tw o r z e n ie sk ła d u , tr y b u d zia ła n ia i k o m p e te n c ji R a d y A d m in istra cy jn ej b ęd ą cej o śro d k iem b ieżą cej d zia ła ln o ści rzą d o w o -a d m in istra cy jn ej K ró lestw a P o lsk ie g o w d o b ie k o n sty tu c y jn e j, w k tó r y m o g n isk o w a ła s ię n iem a l cała d zia ła ln o ść c e n tra ln y ch w ła d z teg o organ izm u p a ń stw o w eg o . P rzed sta w io n ą p rob lem atyk ę a u to r ro zp a try w a ł n ie ja k o w d w ó ch p łaszczyzn ach . Z jed n ej stron y na tle p a n u ją cy ch w ó w czesn ej E uropie p o g lą d ó w n a k o n sty tu c jo n a liz m szu k a ją c Wśród n ic h w zo ró w , n a k tó ry ch op a rto się p o w o łu ją c i o r g a n izu ją c R a d ę, z d rugiej zaś stro n y jej d ziałaln ość zo sta ła u m iejsco w io n a w c a ły m s y s te m ie n a c z e ln y c h orga
n ów p a ń stw o w y c h K ró lestw a za ró w n o ty c h k o n sty tu c y jn y c h (R ada S ta n u , S ejm itd.) ja k i n ie k o n s ty tu c y jn y c h (W ódz N a czeln y W ojsk P o lsk ic h i „ d eleg o w a n y i p ełn o m o cn ik JC K M ” — sen a to r N o w o silco w ) u k a zu ją c je d n o cześn ie ic h w p ły w n a fu n k c jo n o w a n ie o p isy w a n e j in s ty tu c ji.
P o n ie w a ż , zd an iem a u tora, „ in sty tu c je m ogą sp ełn ia ć s ta w ia n e przed n im i za
dania, ty lk o w te d y , je ś li ch cą t e g o i m ogą to z a p ew n ić lu d zie, k tó r z y ty m i in s ty tu cja m i k ie r u ją ”, d la teg o d z ia ła ln o ść R a d y rozp atryw an a b y ła p rzez p ryzm at d zia
ła ln o ści zn a czą cy ch dla n ie j osób , k tó r e b y ły m otorem p rzem ia n zach od zących w n ie j ja k i w p ły w a ły w d e c y d u ją c y sp osób n a jej zn a czen ie i r o lę w sto su n k u do in n y c h org a n ó w p a ń stw o w y ch .
