ISSN 1509-1074 HISTORII PRASY POLSKIEJ
SŁOWA KLUCZOWE:
grafika prasowa XIX wieku, polskie czasopisma popularnonaukowe XIX wieku
ABSTRAKT
W artykule zaprezentowano wyniki badań szaty graficznej dziewiętnastu polskich czasopism popularnonaukowych ukazujących się w XIX wieku w Warszawie, Puławach, Poznaniu, Lesznie, Lwowie, Krakowie i Tarnowie. Wyodrębniono najczęściej podejmowaną tematykę ilustracji i ustalono autorów większości sygnowanych rycin.
Wykazano znaczenie ilustracji dla popularyzacji nauki w czasopismach tego okresu.
‘Imagination lends a hand to science, and enlightenment is the fruit of their union’:
Graphic layout of 19th-century popular science magazines
Ośrodek Badań nad Mediami Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN ul. Jęczmienna 9 PL 31-268 Kraków e-mail: dorota@ktd.krakow.pl
„Imaginacja podaje rękę nauce, a ich związku owocem jest oświecenie”.
Szata graficzna polskich czasopism popularnonaukowych XIX wieku *
Dorota
KAMISIŃSKA
* Artykuł jest podsumowaniem drugiego etapu badań, wykonanych w ramach projektu NCN Polskie czasopiśmiennictwo popularnonaukowe do 1939 roku, przewidzianego do realizacji na lata
KEY WORDS:
Polish press in the 19th century, popular science magazines, illustrations
ABSTRACT This article examines the graphic layout of nineteen Polish popular science magazines that were published in Warsaw, Puławy, Poznań, Leszno, Lwów, Cracow and Tarnów.
After identifying the most popular themes of the visual material and the authors of most of the pictures and drawings, the article considers the importance of graphics in popular science magazines.
Streszczenie
Polskie czasopisma popularnonaukowe XIX wieku nie były dotychczas badane pod względem szaty graficznej.
Podjęcie szczegółowych analiz z tego zakresu ma na celu prześledzenie rozwoju grafiki tego typu czasopism od XVIII do XX wieku, wskazanie najczęściej podejmowanej w ilustracjach tematyki, powiązań obrazów z tekstami oraz, w dalszej perspektywie — wykazanie wartości artystycznych i edukacyjnych ilustracji.
W artykule przedstawiono wyniki badań szaty graficznej dziewiętnastu XIX-wiecznych czasopism, reprezenta- tywnych zarówno pod względem wymienionych zagadnień, jak i popularnonaukowego typu periodyków. Do analizy zastosowano zmodyfikowany schemat badawczy opracowany przez Wiktora Frantza, natomiast typologii ilustracji dokonano według klasyfikacji tematycznej Krzysztofa Krużela.
Badaniami objęto następujące tytuły prasowe: „Dziennik Podróży Lądowych i Morskich” (1827), „Kolumb”
(1828–1829), „Skarbiec dla Dzieci” (1830), „Przyjaciel Ludu” (1834–1849), „Magazyn Powszechny” (1834–1844),
„Magazyn dla Dzieci” (1835–1836), „Muzeum Domowe” (1835–1837 oraz 1838–1839), „Nowy Kolumb” (1839),
„Księga Świata” (1851–1863), „Przyroda i Przemysł” (1856–1858), „Skarbczyk Domowy” (1863), „Wędrowiec”
(1863–1906), „Odczyty Popularne z Nauk Przyrodniczych i Ekonomiczno-Społecznych dla Rzemieślników i Przemysłowców” (1865), „Przyrodnik” (1871–1873), „Przyroda i Przemysł” (1872–1881), „Świat” (1876–1881),
„Zdrowie” (1877/78–1879/80), „Przyrodnik” (1879–1887) oraz „Wszechświat” (1882–1914).
Podstawowym zadaniem polskich czasopism popularnonaukowych w XIX wieku było upowszechnianie w spo- łeczeństwie zdobyczy światowej nauki i techniki. Ilustracje miedziorytowe, stalorytowe, litograficzne, a następnie drzeworytowe o różnorodnej tematyce, stanowiące ważny element objaśniający i dopowiadający w stosunku do tekstu, swą obecność zawdzięczały wydawcom oraz redaktorom — świadomym, że tekst popularyzujący naukę, uzupełniony ilustracją techniczną, wzbogacał stronę wizualną pisma, przez co znacznie rozszerzał krąg odbiorców oraz wzmacniał jego wartość edukacyjną.
Wprowadzenie
Artykuł prezentuje wyniki analiz szaty graficznej polskich czasopism popularno- naukowych XIX wieku. Obszerne wprowadzenie dotyczące stanu badań zagadnień związanych z ilustracyjnością polskich czasopism popularnonaukowych zostanie zawarte w tekście prezentującym wyniki badań układu graficznego wymienionych niżej czasopism
1.
Do analizy wybrano periodyki zakwalifikowane zgodnie z definicją Grażyny Wrony jako popularnonaukowe, ukazujące się w przedziale czasowym 1827–1899 oraz reprezentatywne pod względem zagadnień związanych z szatą graficzną: „Dziennik Podróży Lądowych i Morskich” (Warszawa 1827), „Kolumb” (Warszawa 1828–1829),
„Skarbiec dla Dzieci” (Puławy 1830), „Przyjaciel Ludu” (Leszno 1834–1849),
„Magazyn Powszechny” (Warszawa 1834–1844), „Magazyn dla Dzieci” (Warszawa 1835–1836 oraz 1845 i 1856 [był to reprint rocznika 1835]), „Muzeum Domowe”
(Warszawa 1835–1837 oraz 1838–1839), „Nowy Kolumb” (Warszawa 1839), „Księga Świata” (Warszawa 1851–1863), „Przyroda i Przemysł” (Poznań 1856–1858),
„Skarbczyk Domowy” (Kraków 1863), „Wędrowiec” (Warszawa 1863–1906), „Odczyty Popularne z Nauk Przyrodniczych i Ekonomiczno-Społecznych dla Rzemieślników i Przemysłowców (Lwów 1865), „Przyrodnik” (Lwów 1871–1873), „Przyroda i Przemysł” (Poznań, Warszawa 1872–1881), „Świat” (Warszawa 1876–1881),
„Zdrowie” (Warszawa 1877/78–1879/80), „Przyrodnik” (Tarnów 1879–1887) oraz
„Wszechświat” (Warszawa 1882–1914).
Do badań szaty graficznej zastosowano zmodyfikowany schemat badawczy opra- cowany przez Wiktora Frantza
2. Podziału ilustracji ze względu na ich tematykę
1 D. K a m i s i ń s k a, Układ graficzny polskich czasopism popularnonaukowych XIX wieku, tekst złożony do druku w „Roczniku Historii Prasy Polskiej”.
2 Zgodnie z typologią W. Frantza, na układ graficzny tygodnika ilustrowanego składają się ele- menty materialne, natomiast szatę graficzną definiują elementy konstrukcyjne stałe i zmienne. Zatem analizą objęte zostaną papier, format, skład, druk i farba, a także układ kolumny druku oraz materiał ilustracyjny. Mimo że schemat został opracowany dla analizy grafiki prasy codziennej drugiej poło- wy XX wieku, autorka wykorzystała go także, po uzupełnieniach, w badaniach prasy periodycznej XVIII wieku: D. K a m i s i ń s k a, Grafika polskich czasopism popularnonaukowych XVIII wieku, „Rocz- nik Historii Prasy Polskiej” 2016, z. 3 oraz w badaniach tygodników ilustrowanych drugiej połowy XIX wieku, na przykład: t a ż, Grafika polskich tygodników ilustrowanych drugiej połowy XIX wieku
dokonano z użyciem typologii opracowanej przez Krzysztofa Krużela
3. Zebrane dane usystematyzowano w tabelach tematycznych, zawierających informacje odnoszące się do konkretnych zagadnień dla poszczególnych periodyków. Przykładowe ilustracje zostały opracowane graficznie przez autorkę ze zbiorów polskich bibliotek
4, skany stalorytów z „Nowego Kolumba” pozyskano dzięki uprzejmości Śląskiej Biblioteki Cyfrowej, natomiast zdjęcia barwnych litografii „Skarbca dla Dzieci” zakupiono wraz z prawem publikacji w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie.
1. Szata graficzna
Zdaniem Wiktora Frantza, na szatę graficzną wpływają charakterystyczne dla każdego czasopisma cechy kolumny i szpalty, kolory i odcienie stron oraz ilustracji, obecność wyróżnionych działów i rubryk, stały bądź zmienny rozkład artykułów, a także rodzaj, technika ilustracji i styl łamania. W tabeli 1 zamieszczono wyniki badań szaty graficznej dziewiętnastu analizowanych periodyków, natomiast przykła- dowe kompozycje stron pokazano w tablicy 1 wymienionego w przypisie 2 artykułu prezentującego zagadnienia układu graficznego polskich czasopism popularnonau- kowych XIX wieku.
W czasopismach jednołamowych szerokość kolumny druku wynosiła od 7 do 17 cm, wysokość od 13 do 18 cm; w czasopismach dwułamowych szerokość szpalty wahała się od 7 do 8 cm, wysokość od 20 do 27 cm. Z dziewiętnastu periodyków, w trzech nie wyodrębniono strony tytułowej numeru, sześć czasopism posiadało ozdobną winietę tytułową, przy czym „Wędrowiec” w ciągu całego okresu ukazy- wania się zmieniał ją kilkakrotnie
5. Pierwowzorem winiety tytułowej był frontispis
na przykładzie lwowskiego „Ogniska Domowego” (1883–1888) i „Strzechy” (1868–1873) oraz kra- kowskiego „Świata” (1888–1892 i 1893–1895) i „Włościanina” (1869–1879), „Rocznik Historii Prasy Polskiej” 2015, z. 3, s. 39–73; t a ż, Grafika polskich tygodników ilustrowanych dla dzieci w drugiej połowie XIX wieku na przykładzie warszawskiego, lwowskiego i poznańskiego „Przyjaciela Dzieci”,
„Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia ad Bibliothecarum Scientiam Pertinentia”
Vol. 13 (2015), s. 15–51.
3 K. K r u ż e l, Wśród starych rycin. Wybrane zagadnienia opracowania formalnego dawnej gra- fiki, Kraków 1999, s. 44.
4 Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, Biblioteka Jagiellońska, Biblioteka Narodowa, Biblio- teka Uniwersytecka w Warszawie oraz biblioteki cyfrowe: e-biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa, Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych, Mazowiecka Biblio- teka Cyfrowa, Śląska Biblioteka Cyfrowa, Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego, Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa, Biblioteka Cyfrowa Politechniki Warszawskiej, Radomska Biblioteka Cyfrowa i Biblioteka Główna AGH oraz Katalog Historia, Nauka, Technika.
5 Więcej o winietach w „Wędrowcu”: D. K a m i s i ń s k a, Warszawski tygodnik „Wędrowiec”
w latach 1863–1883, Część II, „Toruńskie Studia Bibliologiczne” 2011, nr 1, s. 65–86.
Ta b e l a 1 Szata graficzna (1/4)
„Dziennik Podróży Lądowych i Morskich”
„Kolumb”
[inny tytuł:
„Pamiętnik Kolumb”]
„Skarbiec dla Dzieci”
kolumna
jeden łam druku; brak ozdobnej winiety tytułowej oraz stopki redakcyjnej;
ozdobniki drukarskie — linie;
brak ilustracji w kolumnie druku; znaki porządkowe stron: sygnatury składek;
paginacja ciągła w pierwszych 3 tomach, w czwartym (nume- ry X, XI i XII) każdy numer ma własną
jeden łam druku; brak ozdobnej winiety tytułowej i stopki redakcyjnej; ozdob- niki drukarskie — linie; brak ilustracji w kolumnie druku;
znaki porządkowe stron:
sygnatury składek; paginacja ciągła w obrębie tomu
każdy snopek posiada wła- sną litografowaną okładkę;
jeden łam druku; brak wi- niety tytułowej oraz stopki redakcyjnej; typowe ozdob- niki drukarskie — linie;
brak ilustracji w kolumnie druku; znaki porządkowe (sygnatury składek) oraz paginacja obecna jedynie w niektórych tekstach w obrębie każdego snopka szpalta
szerokość 8 cm x wysokość 14 cm
szerokość 7 cm x wysokość 13 cm
szerokość 17 cm x wyso- kość 14 cm
kolor
czarny; odcienie szarości czarny; odcienie szarości czarny; wiele kolorów
działy
niezdefi niowane niezdefi niowane niezdefi niowane
rubryki
Rozmaitości; Nowe dzieła Rozmaitości; Nowe dzieła brak
tekst
rozkład artykułów specyfi czny dla każdego numeru
rozkład artykułów specyfi cz- ny dla każdego numeru
rozkład artykułów specy- fi czny dla każdego snopka
ilustracje
ozdobniki drukarskie: jeden ozdobnik oraz linie proste;
w całym roczniku tylko dwie sygnowane ilustracje (litogra- fi e) na osobnych kartach
jednakowe ozdobniki drukar- skie na stronach tytułowych tomów oraz linie różnej szerokości — pojedyncze i zestawione z 2 linii; ilustra- cje (litografi e) na osobnych kartach — po jednej w każ- dym tomie — zachowało się 6 sygnowanych litografi i
ozdobniki drukarskie (linie pojedyncze; typowe szlaki jako bordiury na okładkach); na osobnych kartach litografi e (w dwóch wersjach: czarne oraz kolo- rowe), sygnowane
styl łamania
styl łamania typowy dla książ- ki XVIII wieku; druk ciągły z akapitami; artykuły o znacz- nej objętości; tytuły tekstów piętrowe, czcionką o różnym kroju i stopniu; ozdobniki drukarskie (linie) w funkcji rozdzielającej teksty
styl łamania typowy dla książki XVIII wieku; druk ciągły z akapitami; tytuły tekstów piętrowe, czcionką o różnym kroju i stopniu;
ozdobniki drukarskie (linie) w funkcji otwierającej i roz- dzielającej teksty
styl łamania typowy dla książki XVIII wieku; druk ciągły z akapitami oraz przypisami dolnymi; tytuły tekstów krótkie złożone wersalikami; ozdobniki drukarskie (linie) w funkcji rozdzielającej teksty
Szata graficzna (2/4)
„Przyjaciel Ludu” „Magazyn Powszechny” „Magazyn dla Dzieci”
kolumna
dwa łamy druku; brak winiet tytułowych nume- rów; numeracja egzem- plarzy ciągła w obrębie roku; ilustracje w kolumnie druku; ozdobniki drukarskie
— linie; przypisy dolne;
paginacja ciągła w obrębie roku
dwa łamy druku; brak winiet tytułowych numerów; numeracja egzemplarzy i paginacja ciągła w latach 1834–1836, w latach 1837–1839 numeracja egzem- plarzy i paginacja ciągła w ob- rębie roku; w obrębie roku 1840 i 1842 numeracja zeszytów i pa- ginacja ciągła; stopka redakcyj- na na końcu numeru; ozdobniki drukarskie — linie; przypisy dolne; ilustracje całostronico- we oraz nad- i podtekstowe, międzytekstowe i śródtekstowe sygnowane i bez sygnatur
dwa łamy druku; brak winiet tytułowych nume- rów; tytuł pisma ozdobną czcionką; numeracja eg- zemplarzy ciągła w obrę- bie roku; stopka redakcyj- na; ozdobniki drukarskie;
ilustracje w kolumnie druku, całostronicowe oraz nad- i podtekstowe;
paginacja ciągła w obrębie roku
szpalta
szerokość 7,5 cm x wyso- kość 22 cm
szerokość 7 cm x wysokość 22 cm
szerokość 7 cm x wyso- kość 12 cm
kolor czarny czarny czarny
działy niezdefi niowane niezdefi niowane niezdefi niowane
rubryki brak brak brak
tekst
rozkład artykułów specy- fi czny dla każdego numeru
rozkład artykułów specyfi czny dla każdego numeru
rozkład artykułów specyfi czny dla każdego numeru
ilustracje
ozdobniki drukarskie (linie różnej szerokości — po- jedyncze i zestawione z 2 li- nii); ilustracje (litografi e) całostronicowe, a także nad i pod tekstami oraz między- tekstowe i śródtekstowe, sygowane oraz bez sygnatur
ozdobniki drukarskie (linie różnej szerokości — pojedyncze i zestawione z 2 linii) na końcu tekstów; ilustracje (drzewory- ty) całostronicowe, a także nad i pod tekstami oraz międzytek- stowe i śródtekstowe, sygowane oraz bez sygnatur
ozdobniki drukarskie (głównie linie proste poje- dyncze) na końcu tekstów;
ilustracje (drzeworyty) całostronicowe, nad i pod tekstami, sygnowane oraz anonimowe
styl łamania
styl łamania charaktery- styczny dla czasopisma;
druk ciągły z akapitami oraz przypisami dolnymi;
tytuły tekstów piętrowe, czcionką o różnym kroju i stopniu; ozdobniki dru- karskie (linie) w funkcji rozdzielającej teksty
styl łamania charakterystyczny dla czasopisma; druk ciągły, tek- sty z akapitami oraz rozbudowa- nymi przypisami dolnymi; tytuły tekstów piętrowe, czcionką o różnym kroju i stopniu; ozdob- niki drukarskie (linie) w funkcji rozdzielającej teksty
styl łamania charaktery- styczny dla czasopisma;
druk ciągły, teksty z aka- pitami oraz przypisami dolnymi; tytuły tekstów krótkie, złożone wersali- kami; ozdobniki dru- karskie (linie) w funkcji rozdzielającej teksty
Ta b e l a 1
„Muzeum Domowe albo Czytelnia Wieczorna”
od 1838 tytuł: „Muzeum Domowe”
„Nowy Kolumb” „Księga Świata”
dwa łamy druku (w 1838 jeden łam);
brak winiet tytułowych numerów (w 1838 brak wyodrębnionych stron tytułowych numerów); numeracja egzemplarzy i paginacja ciągła w obrę- bie roku; stopka redakcyjna na końcu numeru; ozdobniki drukarskie — linie;
przypisy dolne; ilustracje całostronico- we, nad i pod tekstem oraz śródteksto- we, sygnowane i anonimowe
jeden łam druku; brak winiet tytułowych; brak wyodręb- nionych stron tytułowych numerów (funkcje tę pełnią osobne strony ze staloryta- mi); ozdobniki drukarskie — linie; brak ilustracji w ko- lumnie druku; brak stopki redakcyjnej; paginacja ciągła w obrębie roku
dwa łamy druku; brak ozdobnej winiety tytułowej oraz stopki redakcyjnej;
brak wyodrębnionej strony tytułowej numeru; ozdob- niki drukarskie (linie); brak ilustracji w kolumnie druku (w późniejszych latach poja- wiają się); paginacja ciągła w obrębie roku
szerokość 7 cm x wysokość 23 cm;
w 1838 roku jedna szpalta druku o szerokości 9 cm i wysokości 16 cm
szerokość 10 cm x wysokość 16 cm
szerokość 7 cm x wysokość 20 cm
czarny czarny czarny; wielość kolorów
niezdefi niowane niezdefi niowane niezdefi niowane
Kronika literatury i wiadomości naukowych
brak brak
rozkład artykułów specyfi czny dla każdego numeru
rozkład artykułów specyfi cz- ny dla każdego zeszytu
rozkład artykułów specyfi cz- ny dla każdej części ozdobniki drukarskie (linie proste
pojedyncze) na końcu tekstów; ilu- stracje (miedzioryty) całostronicowe, nad i pod tekstami, sygnowane oraz anonimowe
ozdobniki drukarskie (krótkie linie) na początku tekstów;
na osobnych kartach pięć sygnowanych stalorytów
ozdobniki drukarskie (linie);
na osobnych kartach litogra- fi e barwne oraz staloryty
styl łamania charakterystyczny dla czasopisma; druk ciągły, teksty z akapitami oraz przypisami dolnymi;
teksty poetyckie umieszczone w jednej szpalcie kolumny druku, łamane zgodnie z zasadami edycji; tytuły tekstów krótkie, złożone wersalikami;
ozdobniki drukarskie (linie) w funkcji rozdzielającej teksty
styl łamania typowy dla książki XVIII wieku; druk ciągły, teksty z akapitami oraz przypisami dolnymi;
tytuły tekstów krótkie (także piętrowe), złożone wersali- kami; ozdobniki drukarskie (linie) w funkcji rozpoczyna- jącej teksty
styl łamania charakterystycz- ny dla czasopisma; druk ciągły, teksty z akapitami i przypisami dolnymi; tytuły tekstów krótkie, złożone wersalikami; ozdobniki drukarskie (linie) w funkcji rozdzielającej teksty
Szata graficzna (3/4)
„Przyroda i Przemysł” „Skarbczyk Domowy”
kolumna
dwa łamy druku; ozdobna winieta tytuło- wa numeru; stopka redakcyjna; ozdobniki drukarskie — ramka wokół kolumny druku oraz linie; ilustracje w kolumnie druku;
numeracja ciągła w obrębie roku; paginacja ciągła w obrębie roku
dwa łamy druku; brak ozdobnej winiety tytułowej numeru; brak stopki redakcyjnej;
ozdobniki drukarskie (linie); ilustracje w kolumnie druku, ciągłość numeracji i pa- ginacji niemożliwa do ustalenia (ukazał się tylko jeden numer pisma)
szpalta szerokość 10 cm x wysokość 27 cm szerokość 7 cm x wysokość 22 cm
kolor czarny czarny
działy niezdefi niowane niezdefi niowane
rubryki
brak brak
tekst rozkład artykułów specyfi czny dla każdego numeru
rozkład artykułów specyfi czny dla tego numeru
ilustracje
ilustracje drzeworytowe całostronicowe, nad i pod tekstem, sygnowane oraz bez sygnatur
ozdobniki drukarskie (linie); ilustracje drzeworytowe całostronicowe, rozkładowe, nad tekstem oraz międzytekstowe
styl łamania
styl łamania charakterystyczny dla cza- sopisma; druk ciągły, teksty z akapitami oraz przypisami dolnymi; tytuły tekstów piętrowe, zróżnicowanym stopniem czcion- ki; ozdobniki drukarskie (linie) w funkcji otwierającej teksty
styl łamania charakterystyczny dla cza- sopisma; druk ciągły, teksty z akapitami;
tytuły tekstów piętrowe, czcionką o różnym kroju i stopniu; ozdobniki drukarskie (linie) w funkcji rozdzielającej i otwierającej teksty
Ta b e l a 1
„Wędrowiec”
w 1906 „Ilustracja Polska Wędrowiec”
„Odczyty Popularne z Nauk Przyrodniczych i Ekonomiczno-Społecznych dla Rzemieślników i Przemysłowców”
dwa łamy druku; od 1867 ozdobne winiety tytułowe numerów, zmieniające się w ciągu lat ukazywania się pisma; numeracja egzemplarzy ciągła w obrębie kilkuletnich serii, od 1884 w obrębie roku; paginacja ciągła w obrębie roku;
stopka redakcyjna na końcu numeru; ozdobniki drukarskie (w tym linie); przypisy dolne; ilustra- cje w kolumnie druku, znaki porządkowe stron:
sygnatury składek
jeden łam druku; brak winiet tytułowych nume- rów; numeracja zeszytów ciągła w obrębie roku, paginacja odrębna dla każdego zeszytu; stopka redakcyjna; ozdobniki drukarskie (linie); brak przypisów dolnych; ilustracje w kolumnie druku
szerokość 18 cm x wysokość 27 cm szerokość 10 cm x wysokość 18 cm
czarny czarny
niezdefi niowane niezdefi niowane
Rozmaitości; Nowości krajowe i zagraniczne;
Kalendarz tygodniowy; Korespondencja od re- dakcji; Najnowsze odkrycia i wynalazki; Kronika geografi czna; Dla nauki i rozrywki; Krajoznaw- stwo, etnografi a, statystyka; Z dziedziny innych umiejętności; Bibliografi a
brak
rozkład artykułów specyfi czny dla każdego numeru
rozkład artykułów (wykładów) specyfi czny dla każdego zeszytu
ozdobniki drukarskie (w tym linie różnej sze- rokości — pojedyncze i zestawione z 2 linii);
ilustracje drzeworytowe, w późniejszych latach kolorowe litografi e oraz fotografi e — całostro- nicowe, rozkładowe, nad i pod tekstem oraz śródtekstowe i międzytekstowe
ozdobniki drukarskie (linie różnej szerokości
— pojedyncze i zestawione z 2 linii) jedynie na stronie tytułowej; ilustracje drzeworytowe międzytekstowe oraz włamane z prawej strony w kolumnę druku
styl łamania charakterystyczny dla czasopisma;
druk ciągły, teksty z akapitami, teksty poetyckie oraz sceniczne złożone zgodnie z zasadami edy- cji; tytuły tekstów piętrowe, czcionką o różnym kroju i stopniu; ozdobniki drukarskie w funkcji rozdzielającej oraz otwierającej teksty
styl łamania typowy dla książki; teksty ciągłe z akapitami oraz interlinią; tytuły tekstów piętro- we, czcionką o różnym kroju i stopniu; ozdobniki drukarskie (linie) w funkcji rozdzielającej tytuł pisma od tekstu artykułu
Szata graficzna (4/4)
„Przyrodnik” „Przyroda i przemysł” „Świat”
kolumna
dwa łamy druku (od 1872 jeden łam); ozdobna winieta tytułowa (od 1872 brak winiety); spis treści nume- ru na stronie tytułowej (od 1872); stopka redakcyjna na ostatniej stronie numeru;
ozdobniki drukarskie (linie);
ilustracje w kolumnie druku;
znaki porządkowe stron:
sygnatury składek; przypi- sy dolne; numeracja ciągła w obrębie roku; paginacja osobna dla każdego numeru
dwa łamy druku; ozdobna winieta tytułowa numeru (dwa wzory); stopka redakcyjna na ostatniej stronie numeru, podobnie spis treści numeru;
ozdobniki drukarskie — linie;
ilustracje w kolumnie druku, numeracja i paginacja ciągła w obrębie roku; przypisy dolne
dwa łamy druku; ozdobna winieta tytułowa oraz spis treści numeru na zielon- kawej okładce numeru;
ozdobniki drukarskie ( linie); ilustracje w ko- lumnie druku oraz na osobnych kartach; przy- pisy dolne; numeracja eg- zemplarzy oraz paginacja ciągła w obrębie roku
szpalta szerokość 8 cm x wysokość 22 cm
szerokość 8 cm x wysokość 24 cm
szerokość 7 cm x wyso- kość 22 cm
kolor czarny czarny czarny
działy niezdefi niowane niezdefi niowane niezdefi niowane
rubryki
Rozmaitości; Bibliografi a;
Literatura przyrodnicza
Kronika najnowszych odkryć, wynalazków i podróży; Bi- bliografi a
Rozmaitości; Rozwiązania zagadnień
tekst rozkład artykułów specyfi cz- ny dla każdego numeru
rozkład artykułów specyfi czny dla każdego numeru
rozkład artykułów specy- fi czny dla każdego numeru
ilustracje
ozdobniki drukarskie (linie proste oraz faliste); ilustracje drzeworytowe w kolumnie druku — międzytekstowe, całostronicowe oraz na osob- nych kartach (litografi e)
ozdobniki drukarskie — linie proste; ilustracje drzeworyto- we włamane w szpaltę
ozdobniki drukarskie (linie proste); ilustracje drzeworytowe w kolumnie druku — nad tekstem, międzytekstowe, śródtek- stowe oraz na osobnych kartach — chromolito- grafi e
styl łamania
styl łamania charakterystycz- ny dla czasopisma; druk ciągły, teksty z akapitami o znacznej objętości; tytuły tekstów krótkie, złożone wersalikami; ozdobniki drukarskie (linie) w funkcji rozdzielającej teksty i szpalty
styl łamania charakterystycz- ny dla czasopisma; druk cią- gły, teksty z akapitami; tytuły tekstów piętrowe, czcionką o różnym kroju i stopniu;
ozdobniki drukarskie (linie) w funkcji rozdzielającej teksty i otwierającej teksty
styl łamania charaktery- styczny dla czasopisma;
druk ciągły z akapitami;
tytuły tekstów piętrowe, czcionką o różnym kroju i stopniu; ozdobniki dru- karskie (linie) w funkcji rozdzielającej teksty
Ta b e l a 1
„Zdrowie” „Przyrodnik” „Wszechświat”
dwa łamy druku rozdzielone linią; brak ozdobnych winiet tytułowych numerów; numeracja egzemplarzy ciągła w obrębie roku; spis treści oraz stopka redakcyjna na ostatniej stronie numeru; ogłoszenia reklamowe;
ozdobniki drukarskie (linie);
przypisy dolne; ilustracje w ko- lumnie druku; paginacja ciągła w obrębie roku
jeden łam druku; brak ozdob- nych winiet tytułowych numerów; numeracja egzem- plarzy i paginacja stron ciągła w obrębie roku; stopka redakcyj- na na ostatniej stronie numeru;
ilustracje w kolumnie druku;
przypisy dolne
dwa łamy druku rozdzielone linią; ozdobna winieta tytu- łowa numeru; paginacja oraz numeracja egzemplarzy ciągła w obrębie roku; stopka redakcyj- na na ostatniej stronie numeru;
przypisy dolne; ozdobniki drukarskie (linie); ilustracje w kolumnie druku
szerokość 8 cm x wysokość 24 cm
szerokość 11 cm x wysokość 18 cm
szerokość 7 cm x wysokość 23 cm
czarny czarny czarny
niezdefi niowane niezdefi niowane niezdefi niowane
Przegląd piśmienniczy; Ne- krologia; Kronika naukowa;
Wiadomości bieżące; Kronika bibliografi czna; Ogłoszenia
Rozmaitości; Ogłoszenia Kronika naukowa; Wiadomości bieżące; Drobne wiadomości;
Biuletyn meteorologiczny;
Wiadomości bibliografi czne;
Odpowiedzi Redakcji; Rozma- itości
rozkład artykułów specyfi czny dla każdego numeru
rozkład artykułów specyfi czny dla każdego numeru
rozkład artykułów specyfi czny dla każdego numeru
ozdobniki drukarskie: linie różnej szerokości — pojedyncze i zestawione z 2 linii) oraz ramki zawierające treść reklam; ilu- stracje drzeworytowe włamane w szpaltę
ozdobniki drukarskie: linie proste; ilustracje drzeworytowe włamane w szpaltę
ozdobniki drukarskie — linie;
ilustracje drzeworytowe, szkice oraz fotografi e w kolumnie dru- ku — międzytekstowe, włamane w szpaltę, zamieszczane w nie- licznych numerach pisma
styl łamania charakterystyczny dla czasopisma; druk ciągły;
teksty z akapitami; dane liczbo- we w tabelach oraz zestawienia w tekście; tytuły tekstów pię- trowe, czcionką o różnym kroju i stopniu; ozdobniki drukarskie (linie) w funkcji rozdzielającej teksty
styl łamania charakterystyczny dla czasopisma; druk ciągły;
teksty z akapitami; tytuły tek- stów krótkie, czcionką o różnym kroju i stopniu; ozdobniki drukarskie (linie) w funkcji rozdzielającej teksty
styl łamania charakterystyczny dla czasopisma; druk ciągły z akapitami; tytuły tekstów pię- trowe, czcionką o różnym kroju i stopniu; ozdobniki drukarskie (linie) w funkcji rozdzielające szpalty i teksty oraz ograniczają- ce górny margines strony
stosowany w czasopismach XVIII wieku. Po jego zredukowaniu, na stronie tytułowej numeru umieszczano ozdobną winietę, która początkowo zajmowała nawet połowę strony. Z czasem zmniejszono ją do wąskiego pasa poniżej górnego marginesu.
Frontispisy o charakterze informacyjno-ozdobnym, z drzeworytowymi kompozy- cjami pełnymi symboli, pozostawiono jako karty otwierające roczniki czasopism oprawianych w tomy (np. „Wędrowiec” 1884).
Tematyka winiet tytułowych w czasopismach XIX wieku nawiązywała do pozy- tywistycznych haseł pracy u podstaw, szerzenia oświaty, a także upowszechnia- nia osiągnięć nauki i techniki oraz rezultatów odkryć geograficznych (tablica 1).
Symbolicznie przedstawiano te zagadnienia umieszczając na winietach sowę, książ- ki, narzędzia rolnicze i robotnicze — pług oraz młotek, przyrządy miernicze (cyr- kiel, ekierkę), sprzęt laboratoryjny (kolbę), narzędzia malarskie (paletę farb), balon, lokomotywę parową, koło zębate, dymiące kominy fabryk, globus, lunetę, kompas, żaglowiec. Wspólne dla winiet były obrazy wschodzącego słońca lub jaśniejącej na niebie gwiazdy, jako zapowiedzi odkryć, wynalazków, postępu. Natomiast widocz- ny na wielu winietach budzący się wulkan symbolizował raczej postęp w bada- niu zjawisk geologicznych Ziemi, niż odwołanie do sytuacji politycznej Polski i ruchów wyzwoleńczych, choć Indianin napinający łuk obok stojącego bez ruchu Murzyna już ewidentnie kojarzył się z postawą walczącą i mógł też nieść takie ukryte przesłanie. Trzeba jednak pamiętać, że czasopisma popularnonaukowe miały do spełnienia określoną rolę upowszechniania nauki i nie angażowały się w tema- tykę polityczną, stąd niektóre winiety przedstawiały także popularne w XIX wieku malarskie pejzaże.
Cztery czasopisma z badanego zbioru posiadały okładki każdego numeru (szaro-
zielone bądź jasnobłękitne, z szorstkiego, średnio grubego papieru — „Skarbiec dla
Dzieci”, „Świat” oraz „Skarbczyk Domowy” i „Wędrowiec”, który pod koniec wieku,
jako jedyny z badanego zbioru, miał okładkę kolorową na kremowym papierze), sześć
czasopism nie zamieszczało stopki redakcyjnej na końcu numeru, w pięciu tytułach
nie składano ilustracji w kolumnie druku, w pięciu obecne były znaki porządkowe
stron (sygnatury składek), w trzynastu stosowano przypisy dolne o charakterze dopeł-
niającym, objaśniającym i informacyjnym, w dwunastu tytułach numeracja egzem-
plarzy oraz paginacja była ciągła w obrębie roku. W jednym przypadku paginacja
początkowo ciągła, zmieniała się następnie w odrębną dla każdego numeru pisma
(„Dziennik Podróży…”), w jednym przypadku paginacja był obecna tylko w nie-
których tekstach w obrębie „snopka” („Skarbiec dla Dzieci”), w jednym przypadku
numeracja i paginacja ciągła w obrębie kilku lat ukazywania się pisma, zmieniła się
na ciągłą w obrębie roku („Magazyn Powszechny”), w jednym przypadku numera-
cja i paginacja były ciągłe w obrębie kilkuletnich serii („Wędrowiec”), w jednym
przypadku paginacja była odrębna dla każdego zeszytu („Odczyty Popularne…”),
w jednym przypadku parametry te nie były możliwe do ustalenia, ponieważ ukazał
się tylko pierwszy numer pisma („Skarbczyk Domowy”). W żadnym z badanych
T a b l i c a 1 Winiety (1/2)
a) Winieta tytułowa „Przyrody i Przemysłu” 1856, nr 4 zajmuje 1/2 strony [Jaroczyński del;
X.A. v. Eduard Kretzschmar sc Leipzig].
b) Winieta tytułowa „Przyrody i Przemysłu” 1856, nr 20
zajmuje 1/5 strony [X.A. v. W. Obermann sc].
c) Winieta tytułowa „Przyrodnika” 1871 [W.T.].
d) Winieta tytułowa „Świata” 1876, nr 1, zajmuje 1/2 strony okładki numeru
[Sulińska].
e) Winieta tytułowa „Przyrody i Przemysłu”
1872, nr 1.
f) Winieta tytułowa „Przyrody i Przemysłu”
1878, nr 1
[Drzeworytnia Warszawska; A. Malinowski sc].
czasopism nie stwierdzono zdefiniowanych działów
6, choć za dział można by uznać Część Przemysłową „Przyrody i Przemysłu” z 1857, wyraźnie zadeklarowaną przez Redakcję, jako tę, w której będą przedstawiane nowe rozwiązania techniczne w prze- myśle i kontynuowaną dłuższy czas w kolejnych numerach z tego roku
7. Natomiast
6 Pod pojęciem działu rozumiana jest wyodrębniona część czasopisma, z własnym tytułem (często także z własną winietką), w której zamieszczane są obszerne teksty opatrzone odrębnymi tytułami, zazwyczaj w odcinkach, podpisane przez autora. Działy pojawiają się w polskich czasopismach popu- larnonaukowych w XX wieku — np. w „Przyrodzie” 1903/1904, od nr 13, w dziale zatytułowanym Wycieczki przyrodnicze drukowano odcinki tekstu dr. J. T r z e b i ń s k i e g o, których kolejne tytuły brzmiały: Zbieranie roślin kwiatowych i układnie zielnika; Oznaczanie roślin kwiatowych, następ- nie odcinki artykułu Jana Ł o p u s z a ń s k i e g o: Zbieranie motyli; Nocny połów motyli; Gąsienica;
Hodowanie gąsienic; Preparowanie motyli do zbiorów; Określanie motyli. Atlasy i kolejno artykuł K. C z e r w i ń s k i e g o: Kolekcjonowanie gadów; Zimnowodne; Zabijanie i konserwowanie; Przewóz i przesył; Określanie; Mięczaki — miejsce i czas łowienia; Przyrządzanie muszli.
7 Zamieszczono w niej np. tekst Aleksandra M a t u s z e w s k i e g o Fabrykacja glinu w kilku odcinkach [podany tu przykład pochodzi z 1857, nr 27, s. 212–213], po czym kolejny, niepodpisany
— Fabrykacja piór cementowych [1857, nr 34, s. 267–270].
T a b l i c a 1 Winiety (2/2)
g) Winieta „Wszechświata” 1882, nr 1 [rys. S. Holc; Drz. B. Puc sc].
h) Winieta tytułowa „Wędrowca” 1888, nr 23 [J. Czajewicz].
i) Winieta tytułowa „Wędrowca” 1890, nr 23 [Wł. Zamarajew; A. Malinowski].
j) Winieta tytułowa „Wędrowca” 1904, nr 1.
w dziesięciu tytułach prasowych wyodrębniono rubryki
8pod tytułem Rozmaitości, Nowe dzieła, Kronika, Bibliografia, Literatura, Przegląd piśmienniczy, Nekrologia, Wiadomości bieżące, Ogłoszenia, Odpowiedzi redakcji itp. Każde z badanych czaso- pism posiadało własny rozkład tekstów, przy czym teksty publikowane w odcinkach (zazwyczaj były to relacje z podróży naukowo-badawczych po świecie) najczęściej otwierały numer (np. „Wędrowca”). Podstawowymi ozdobnikami drukarskimi we wszystkich czasopismach były linie różnej grubości i stylu, w funkcji rozdzielającej teksty oraz ramki zawierające treść ogłoszeń reklamowych, natomiast jedynie trzy czasopisma drukowały kolorowe ilustracje. Ozdobniki roślinne, bordiury ilustracyjne, wkomponowane w kolumny druku wraz ze stylizowanymi inicjałami, strony, na któ- rych strofy poezji drukowane były w różnych układach, a także strony z ogłoszeniami reklamowymi pojawiają się na przykład w „Wędrowcu” w latach dziewięćdziesiątych.
Ilustracje, które posiadało każde badane czasopismo, wykonywane były techniką miedziorytu, stalorytu, litografii, drzeworytu, chromolitografii, fotografii, a umieszcza- ne nad i pod tekstami, śródtekstowo (obwiedzione tekstem), wewnątrztekstowo/mię- dzytekstowo (nieobwiedzione tekstem), włamywane w kolumnę od strony zewnętrz- nej lub wewnętrznej, całostronicowo oraz na stronach rozkładowych, w orientacji pionowej lub poziomej. W jednym numerze zamieszczano od trzech do kilkunastu ilustracji, z czego połowa (w zależności od czasopisma oraz lat jego ukazywania się) nie posiadała sygnatur autorów. Według informacji na kartach tytułowych roczników, w niektórych czasopismach zamieszczano nawet kilkaset rycin rocznie. Rekordzistą pod tym względem był „Wędrowiec”, który w 1891 roku anonsował plany opubli- kowania ponad tysiąca ilustracji w roczniku w przekonaniu, że mają one wpływ na szerszy odbiór pisma, czego potwierdzeniem miał być podwojony nakład
9.
Litografie na osobnych kartach dołączanych do rocznika, tomu lub zeszytu (nume- ru) zamieszczał „Dziennik Podróży…”, „Kolumb”, „Przyrodnik” (1871–1873) oraz
„Skarbiec dla Dzieci” (wersja kolorowana i niekolorowana), a także „Przyjaciel Ludu”.
Miedzioryty publikowało „Muzeum Domowe”, staloryty — „Nowy Kolumb” oraz
„Księga Świata” (barwne), chromolitografie — „Świat”, fotografie — „Wszechświat”, natomiast chromolitografie i fotografie zamieszczał „Wędrowiec”. Pozostałe dwana- ście czasopism (w tym także „Wędrowiec” i „Wszechświat”) ilustrowane były naj- popularniejszymi i najtańszymi w tym czasie drzeworytami sztorcowymi, w znacznej mierze sprowadzanymi z zagranicy i umieszczanymi w kolumnie druku. W roku 1893 „Wędrowiec” jako pierwszy zaczął publikować ilustracje, uzyskiwane w utwo-
8 Co prawda z informacji Redakcji „Wędrowca” na stronie tytułowej nr 14 z 1884 roku wynika, że pod pojęciem rubryki rozumie ona wyszczególnione w spisie treści tomu tematy objęte programem pisma: geografię, podróże, biografie, przeglądy literatur nauki przyrodnicze i filozoficzne oraz kwestie społeczne i polityczne, korespondencje krajowe i zagraniczne, sztukę i poezję, jednak tu chodzi raczej o część czasopisma, wyodrębnioną i powtarzaną w każdym numerze pisma, zazwyczaj na ostatnich stronach, w której znajdują się krótkie formy dziennikarskie o charakterze informacyjnym.
9 „Wędrowiec” 1891, nr 50, s. 161; Zaproszenie do przedpłaty na 1892 rok, s. nlb.
rzonym na własne potrzeby „zakładzie chemicznego wytrawiania klisz przy pomocy fotografii”, z zamiarem „popularyzowania wiedzy o najrozmaitszych wynalazkach oraz o ciekawych miejscowościach, krajach i ludach”
10. Redakcje dostrzegały wagę obrazu w procesie odbioru przez czytelnika tekstu popularyzującego naukę, stąd różnorodna tematyka ilustracji i technika ich wykonania. Z zagranicy sprowadza- no teksty wraz z materiałem ilustracyjnym, którym były przeważnie drzeworyty, natomiast staloryty, ze względu na koszty — dołączano do egzemplarzy pisma na osobnych kartach oraz jako roczne premium dla prenumeratorów.
Tematyka ilustracji była ściśle związana z tematyką tekstów — w tabeli 2 doko- nano podziału ilustracji zamieszczonych w czasopismach badanego zbioru pod wzglę- dem tematycznym, zgodnie z typologią Krzysztofa Krużela. Na uwagę zasługuje bogato reprezentowana tematyka techniczna — są to przede wszystkim wizualizacje maszyn, pieców hutniczych, szkice narzędzi oraz przyrządów laboratoryjnych, prze- kroje górotworów, ale także rysunki obrazujące doświadczenia fizyczne i chemiczne, obrazy mikroskopowe itp., zgodne z popularnonaukowym profilem czasopism. We wszystkich czasopismach proporcja tematyki dotyczącej różnych dyscyplin nauko- wych oraz techniki do innych zamieszczanych treści przeważała na korzyść tych pierwszych, z wyjątkiem krótkiego okresu „Wędrowca”, który w latach 1884–1887 zmienił profil na literacko-społeczny.
Z zestawień tabelarycznych wynika, że najliczniej reprezentowane w ilustracjach (prawie w każdym czasopiśmie) były tematy przyrodnicze, geograficzne oraz doty- czące nauki i techniki. Widoki z podróży krajoznawczych i naukowo-badawczych, malowane, a następnie rytowane w stylu realistycznym, miały za zadanie jak naj- wierniej oddać egzotyczną rzeczywistość odwiedzanych rejonów Afryki czy Australii oraz charakterystyczną dla tych miejsc faunę i florę, aby europejski czytelnik mógł się z nimi zapoznać, poszerzając tym samym swoją wiedzę. Ilustracje te oddawały klimat epoki wyrażany w odwiecznych, choć przetworzonych na nowo motywach i stylach w sztuce, także użytkowej, ale również odzwierciedlały pozytywistyczne dążenia do edukowania społeczeństwa. Pozyskiwanie ilustracji związanych z różnymi dyscyplinami nauki było niezbędne, aby w obrazowy, przystępny sposób przekazać odbiorcy nowe i trudne dla niego treści. Schematyczne szkice przedstawiające maszy- ny czy urządzenia oraz ilustrujące przebieg doświadczeń fizycznych były graficznym dopowiedzeniem tekstu.
Często ilustracje nie towarzyszyły tekstom na tej samej stronie, co wynikało z problemów z kompozycją kolumny druku, zwłaszcza, kiedy ilustracji do tekstu było więcej, lub ich wymiary nie pozwalały na ekonomiczną organizację kolumny.
W przypadku ilustracji o szerokości większej niż szerokość łamu konieczne było umieszczenie jej wewnątrztekstowo (międzytekstowo) przez dwa łamy (zmniejsze- nie wymiarów nie było możliwe do czasu zastosowania fotochemicznych metod
10 „Wędrowiec” 1892, Zaproszenie do przedpłaty na rok 1893, s. nlb.
ilustrowania czasopism) i zazwyczaj dokonywano tego w kolumnie, w której tekst nie był rozbity przez tytuły kolejnych artykułów, ozdobniki drukarskie czy tekst utworu scenicznego. Zwykle starano się też, aby ilustracja niepasująca do tekstu na stronach początkowych, nie pojawiała się na stronach dopiero pod koniec numeru.
Jeśli ilustracja przedstawiała zagadnienie bądź zjawisko omówione w tekście, to posia- dała elementy oznaczone małymi literami alfabetu, ułatwiające czytelnikowi dotarcie do odpowiednich partii tekstu oraz zrozumienie konkretnych treści. Sporadycznie zamieszczano ilustracje jedynie dla ozdoby pisma
11. Dzięki tym zabiegom, stro- ny czasopism odznaczały się harmonią kompozycyjną pomiędzy drukiem, obrazem oraz światłem powierzchni niezadrukowanej. Takiej harmonii często brakowało cza- sopismom XVIII-wiecznym, przeładowanym zwłaszcza ozdobnikami drukarskimi.
Podporządkowywanie układu graficznego ilustracji wskazuje na przywiązywanie przez Redakcję dużej wagi do tej warstwy czasopisma i rozumienie jej wpływu na odbiór czytelniczy periodyku.
W ramach badań szaty graficznej ustalono styl łamania każdego z pism wraz z cechami tekstów (ciągłość, akapity, specyfika tekstów poetyckich i scenicznych, piętrowość tytułów, użycie ozdobnego kroju pisma, występowanie przerywników i ozdobników tekstu, włamywanie ilustracji, miejsce i rodzaj winiety tytułowej, obecność spisu treści numeru i stopki redakcyjnej. W większości badanych czasopism (zwłaszcza drugiej połowy wieku) styl łamania był typowy dla periodyku ilustro- wanego XIX wieku (dwa łamy z pionową linią podziału, dominowała typografia statyczna z układem „na osi”). Dla wyróżnień w składzie stosowano jedynie wer- saliki, kapitaliki, kursywę i spacjowanie. Pełne justowanie na oba marginesy często doprowadzało do zbyt dużych odstępów międzywyrazowych, a także tzw. korytarzy.
Drukowano teksty ciągłe z akapitami, o różnej objętości, nierzadko z ozdobnymi inicjałami początkowymi (zwykłymi, tj. wersalikami o kilka stopni większymi od pisma tekstowego; ozdobnymi zamkniętymi oraz otwartymi, a także składanymi ręcznie z materiału zecerskiego
12). Przypisy dolne miały charakter dopełniający, objaśniający i informujący, także o źródłowym pochodzeniu tekstu z periodyku zagranicznego. Teksty poetyckie i sceniczne łamano z zachowaniem zasad edycji
13. Piętrowe tytuły składano także z użyciem ozdobnego kroju pisma. Na końcach tek- stu umieszczano linie lub typowe ozdobniki drukarskie w funkcji rozdzielającej.
Ilustracje umieszczano w kolumnie druku, w miejscach omówionych powyżej. Obrazy całostronicowe nierzadko obwiedzione były prostymi bądź stylizowanymi ramkami.
Winiety tytułowe zmieniały się co jakiś czas, zwłaszcza w przypadku czasopism
11 Przykładem może tu być całostronicowy drzeworyt według rysunku G. Dorégo do Raju z Boskiej Komedii Dantego rozdz. XIX, rytowany przez spółkę Pannemaker-Doms w „Wędrowcu”
1869, nr 331, s. 281.
12 Zob. M. D r a b c z y ń s k i, Zecerstwo, Warszawa 1964, s. 203–204.
13 Zob. W. D a n i e l e w i c z, Podręcznik dla zecerów, Warszawa 1892, s. 45.
Tematyka ilustracji
(1/2)„Dziennik Podróży Lądowych i Morskich”
„Kolumb”
[inny tytuł:
„Pamiętnik Kolumb”]
„Skarbiec dla Dzieci”
„Przyjaciel Ludu”
„Magazyn Powszechny”
Studia, postacie i sceny rodzajowe
brak studia portre- towe i studia postaci
studia portre- towe; praca (rolnictwo)
studia portre- towe i studia postaci
studia portre- towe i studia postaci; praca (rolnictwo, gór- nictwo); zabawa (sport — gim- nastyka)
Widoki
krajobra- zy lądowe, morskie
krajobrazy lądowe
krajobrazy lądowe; mapy geografi czne
krajobrazy lądowe
krajobrazy lądowe
Zdobnictwo i sztuka użytkowa
brak brak brak stroje ludowe;
pomniki
pomniki
Fauna, fl ora, myślistwo
brak brak wizerunki
zwierząt i roślin oraz minerałów
wizerunki zwie- rząt i roślin;
sceny polowań
wizerun- ki zwierząt i roślin; sceny łowów zwierząt i polowań
Personifi ka- cje, alegorie, emblematy, fantastyka
brak brak brak ilustracje do po-
ematów, gawęd i baśni
brak
Dzieje świata (w tym nauka i sztuka)
brak brak wykopaliska
archeologicz- na; szkice urządzeń technicznych
sceny histo- ryczne; szkice poglądowe maszyn, narzę- dzi rolniczych i urządzeń;
szkice z anato- mii człowieka;
obrazy mikro- skopowe
wykopaliska archeologicz- ne; szkice techniczne maszyn ( także rolniczych), narzędzi; środ- ków transportu (okrętów wojen- nych i kupiec- kich); szkice urbanistyczne (fi zyka bu- dowli); obrazy mikroskopowe
Ta b e l a 2
„Magazyn dla Dzieci”
„Muzeum Domowe albo Czytelnia Wieczorna”
od 1838 tytuł:
„Muzeum Domowe”
„Nowy Kolumb”
„Księga Świata”
studia portretowe i studia postaci; sceny rodzajowe; praca (rol- nictwo)
szkice portretowe i szkice postaci; charakterystyczne typy ludzkie; sceny rodzajo- we; profesje
brak studia portretowe;
zawody i profesje
krajobrazy lądowe i morskie; plany miast
krajobrazy lądowe i morskie krajobrazy lądowe i morskie
krajobrazy lądowe i morskie
stroje ludowe; pomniki;
nagrobki
wytwory rzemiosła; pomni- ki; nagrobki
brak projekty mebli oraz
zastaw stołowych i statuetek wizerunki zwierząt
(także anatomiczne) i roślin; sceny polowań;
sceny łowów zwierząt ze środowiska natural- nego
wizerunki zwierząt i roślin brak wizerunki zwie- rząt i roślin; sceny polowań
ilustracje do wierszy, bajek i legend
ilustracje do wierszy; obrzę- dy weselne; obyczaje
brak ilustracje do tekstów
religijnych, powia- stek, baśni i podań ludowych
sceny biblijne; szkice scen historycznych;
wykopaliska archeolo- giczne; szkice technicz- ne środków transportu (statków parowych), maszyn i urządzeń;
szkice ilustrujące doświadczenia fi zyczne;
reprodukcje malarstwa olejnego
wykopaliska archeologiczne;
sceny historyczne; szkice sprzętu bojowego; szkice techniczne maszyn, mostów i środków transportu (okrę- ty); szkice anatomii i fi zjo- logii człowieka; reprodukcje malarstwa sztalugowego
reprodukcje malar- stwa sztalugowego
szkice techniczne urządzeń; repro- dukcje malarstwa sztalugowego
Tematyka ilustracji
(2/2)„Przyroda i Przemysł”
„Skarbczyk Domowy”
„Wędrowiec”
w 1906 „Ilustra- cja Polska Wędrowiec”
„Odczyty Popularne z Nauk Przyrodni- czych i Ekonomicz- no-Społecznych dla Rzemieślników i Przemysłowców”
„Przyrod- nik”
Studia, postacie i sceny rodzajowe
brak studia
portretowe i posta- ci; sceny z życia wsi i mieszczań- stwa
studia portretowe i studia postaci;
typy charaktery- styczne; stany;
profesje; wieśnia- cy i plebejusze
brak brak
Widoki
brak krajobrazy
lądowe
krajobra- zy lądowe;
krajobrazy nadmorskie i morze;
topografi a miasta
brak brak
Zdobnictwo i sztuka użytkowa
brak brak ornamentyka;
rzemiosło arty- styczne; zdobnic- two użytkowe
brak brak
Fauna, fl ora, myślistwo
szkice roślin w naturze
brak wizerunki zwie- rząt w naturze;
szkice roślin;
sceny łowów i polowań
brak wizerunki
zwierząt, roślin oraz skamienia- łości Personifi ka-
cje, alegorie, emblematy, fantastyka
brak ilustracje religijne
ilustracje do tekstów religij- nych, opowiadań, podań ludowych, poezji
brak brak
Dzieje świata (w tym nauka i sztuka)
ilustracje mikroskopo- we; szkice techniczne urządzeń;
szkice na podstawie obserwacji planet
sceny histo- ryczne
fakty i wydarze- nia historyczne;
sztuki i nauki (szkice technicz- ne maszyn i urzą- dzeń; wizualiza- cje doświadczeń fi zycznych)
rysunki do wykładów z fi zyki, anatomii i fi zjologii człowieka
brak
Ta b e l a 2
„Przyroda
i przemysł” „Świat” „Zdrowie” „Przyrodnik” „Wszechświat”
brak studia portre- towe i postaci;
sceny z życia wsi i miesz- czaństwa; cha- rakterystyczne typy ludzkie
brak brak studia portre-
towe
brak krajobra-
zy lądowe i morskie
szkice przekrojowe terenu; mapy meteorologiczne
brak brak
brak projekty
pomników;
rzemiosło artystyczne;
brak brak brak
wizerunki zwierząt
wizerunki zwierząt i roślin
szkice roślin szkice zwierząt szkice zwierząt i roślin
brak ilustracje
religijne;
baśniowe;
do ludowych podań
brak brak brak
szkice tech- niczne urzą- dzeń; szkice ilustrujące doświadczenia fi zyczne
historyczne sceny bitewne;
szkice urzą- dzeń technicz- nych
wykopaliska archeologiczne;
szkice przyrządów medycznych oraz urządzeń laboratoryjnych (pomiarowych); obrazowanie zjawisk fi zycznych (np. fal aku- stycznych); szkice urządzeń tech- nicznych; projekty publicznych pomieszczeń sanitarnych; obrazy mikroskopowe drobnoustrojów
szkice urzą- dzeń technicz- nych
obrazy mi- kroskopowe organizmów roślinnych
o wieloletniej żywotności. Spis treści numeru występował albo pod winietą tytułową, albo na ostatniej stronie pisma, wraz ze stopką redakcyjną
14. Przykładowe ilustracje umieszczono w tablicy 2.
T a b l i c a 2
Przykładowe ilustracje, wybrane ze względu na różną technikę wykonania oraz tematykę (1/2)
a) Litografia na osobnej karcie, w orientacji pionowej — Widok kaplicy Wilhelma Tella nad Jeziorem Uri. „Dziennik Podróży Lądowych
i Morskich” 1827, t. 3, nr 9, s. 32.
b) Litografia na osobnej karcie, w orienta- cji pionowej — Indianie z pokolenia Osagów
podróżujący w Europie [w Lit. T. Viviera],
„Kolumb” 1828, t. 3, nr 17.
c) Litografia kolorowana na osobnej karcie, w orientacji poziomej — Dzwon nurkowy [W. Ehrentraut lith.; w Litografii Puławskiej],
„Skarbiec dla Dzieci” 1830, snopek 3, ilustracja do tekstu nr 9.
d) Ilustracja nadtekstowa — Kościół w Lubaszu [rys. X. Dyniewicz], „Przyjaciel Ludu” 1835,
nr 8, s. 61.
14 Zasady składu zecerskiego oraz łamania czasopism wyczerpująco przedstawiono w: W. D a n i e - l e w i c z, Podręcznik dla zecerów…, s. 46–49 oraz M. D r a b c z y ń s k i, Zecerstwo…, s. 246–251.
e) Całostronicowy drzeworyt Katarzyna Aleksandryjska [Breviere; Emile Wattier]
„Magazyn Powszechny” 1839, nr 32, s. 249.
f) Całostronicowa ilustracja w orientacji pionowej Polowanie na tygrysy [Landells]
„Magazyn dla Dzieci 1835, nr 6, s. 45.
g) Etna [Allanson], „Muzeum Domowe”
1835, nr 2, s. 16, ilustracja zamieszczona wcześniej w „Mosaic” 1833, nr 49, s. 389.
h) Bulwar paryski [Drawn by Joseph Mallord William Turner, R. A.; Engraved by T. Higham],
całostronicowy staloryt w orientacji pionowej
„Nowy Kolumb” 1839, s. 52.
W bogato ilustrowanym podręczniku W. Danielewicz radził na przykład, aby „tekst dwuszpaltowy składać garmondem (10 punktów) na dwupunktowe interlinie i wtedy notki petitem (8 punktów) na jedną interlinię” (s. 69), tytuły składać dużym pismem i wersalikami (s. 68), natomiast rysunki małe w tekstach jednoszpaltowych umieszczać na zmianę, raz z lewej, to znów z prawej strony kolumny (s. 56). Ponadto dzielił pismo drukarskie na zwyczajne, tekstowe (używane do książek i czasopism), tytułowe i afiszowe, omawiał cechy szczegółowe antykwy i kursywy, a także pisma półtłustego, tłu- stego, egipskiego, grotesku (albo pisma kamiennego), klarendonu (albo pisma jońskiego), ekstende, angielskiego, francuskiego, włoskiego, mediawelu, ogonowego, gotyckiego oraz ronda (s. 100–106).
i) Dasznik Bojga — całostronicowy staloryt kolorowany na osobnej karcie,
w orientacji poziomej,
„Księga Świata” 1852, t. 1, po stronie 184.
j) Krater Kopernika na Księżycu [G. Jungmann]
— ilustracja międzytekstowa,
„Przyroda i Przemysł” 1857, nr 34, s. 266.
k) Urny z porcelany saskiej; Wyroby stolarskie
— przykład drzeworytowej ilustracji wewnątrztekstowej oraz pod tekstem,
„Wędrowiec” 1863, nr 1, s. 9.
l) Mrówkoryś — litografia na osobnej karcie w orientacji pionowej [Zakład Litograficzny
M. Salba w Krakowie 1873]
„Przyrodnik” 1873, nr 6.
Ta b l i c a 2
Przykładowe ilustracje, wybrane ze względu na różną technikę wykonania oraz tematykę (2/2)
m) O siłach natury. Sześć odczytów dla młodzieży przez Michała Faradaya. Odczyt szósty. Związek sił fizycznych — przykład ilustracji doświadczeń
fizycznych, „Świat” 1876, nr 9, s. 202–203.
n) Schemat techniczny urządzenia do skraplania gazów,
„Zdrowie” 1878, nr 4, s. 51.
2. Autorzy oraz tematyka ilustracji
Wiek XIX, a zwłaszcza jego druga połowa, to czas dynamicznego rozwo- ju czasopism ilustrowanych różnych typów, jednak tylko bogaci wydawcy mogli sobie pozwolić na sprowadzanie bądź specjalne zamawianie dla konkretnego pisma z zagranicy drogich stalorytów
15. Upowszechnienie się drzeworytów sztorcowych, dużo tańszych i składanych w kolumnie druku wraz z tekstem, umożliwiło mniej zamożnym Redakcjom wydawanie periodyków, do których co prawda również spro- wadzano klisze z Francji czy Niemiec, jednak koszty inwestycji mogły zwrócić się szybciej, choć nie wszędzie tak było — redaktorzy „Wszechświata” dokładali miesięcznie do każdego z 800 prenumeratorów po 3 rs 40 kop. Ponieważ akurat w tym piśmie nie zamieszczano dużej liczby ilustracji, być może zaważył tu fakt, że, jak informowano w tekście Od Redakcji, „w 39 dotychczas wydanych numerach na ogólną liczbę ok. 100 artykułów obszerniejszych, wypada tylko 5 prac tłumaczonych”, zatem główne koszty utrzymania pisma związane były z pozyskiwaniem tekstów
15 Staloryty dołączane były na osobnych kartach do „Magazynu Powszechnego” oraz do wyda- wanych w latach 1841–1842 zeszytów „Kosmoramy Europy”, zawierających na przykład historię Turcji z 22 rycinami na stali. Były to doskonałej jakości ilustracje na grubym papierze, przeważnie w orientacji pionowej — np. Konstantynopol (Carogród) widziany od strony Portu; Von der Einfahrt in den Hafen;
szer. 12,8 cm x wys. 8,2 cm [Frommel & Winkles direx], Leipzig d. Kunst Verlag.
od autorów polskich
16. Uruchomienie pod koniec wieku pracowni chemigraficznej w „Wędrowcu” otworzyło natomiast nowe możliwości ilustrowania czasopisma przy wykorzystaniu metod fotochemicznych — uatrakcyjniony w ten sposób periodyk reklamowali wśród swoich znajomych sami czytelnicy, za co oficjalnie dziękowała Redakcja
17.
W tabeli 3 zestawiono dane osobowe rozpoznanych (w badaniach z autopsji zbiorów drukowanych) autorów ilustracji oraz zakładów przygotowujących odbitki ilustrujące czasopisma badanego zbioru. Ilustracjom zamieszczonym w „Wędrowcu”
autorka poświęciła osobne teksty
18, a ponieważ sygnowało je ponad 200 artystów, tutaj, w tabeli 4, przygotowano zestawienie jedynie wybranych nazwisk wraz z liczbą wykonanych przez nich prac. Do ustalenia tożsamości rysowników i rytowników posłużyły słowniki bio-bibliograficzne oraz monografie zawierające krótkie życiorysy artystów dziewiętnastowiecznych
19. Brak nazwisk i nazw instytucji przy konkret- nym tytule czasopisma świadczy o tym, że pismo zawierało ilustracje niesygnowane bądź sygnatury zostały przycięte, albo były niewyraźne i niemożliwe do ustalenia.
W nawiasach kwadratowych podano liczbę ilustracji sygnowanych podpisem artysty lub instytucji. Wśród rysowników i rytowników jest sporo nazwisk, które niewiele dziś mówią, ponieważ byli to w większości lokalni artyści, często nieprofesjonalni, wykonujący ilustracje na przykład dla „Przyjaciela Ludu”, gdzie nie zawsze ich prace spotykały się z uznaniem
20. Ilustracje sprowadzane z zagranicy sygnowane były nazwiskami, między którymi można rozpoznać wiodących twórców tamtego czasu: Josepha Mallorda Williama Turnera, Gustave’a Dorégo, Williama Hogartha, Édouarda Wattiera, Johna Jacksona, Matthew Urlwina Searsa.
16 „…usilnym staraniem naszym było przedstawianie bieżącego rozwoju nauk przyrodzonych, szczególniej o ile rozwój ten jest owocem działalności naszych szkół, towarzystw naukowych albo wybitnych w nauce jednostek i temu staraniu przypisać należy skrzętność, z jaką podawaliśmy żywoty naukowe, sprawozdania o ruchu towarzystw naukowych oraz nowych pracach klarujących się w druku”.
Od Redakcji, Wszechświat” 1882, nr 39, s. 610.
17 Do przyjaciół „Wędrowca”: „Miesiąc temu rozesłaliśmy do Czytelników naszych odezwę z prośbą o dostarczenie nam adresów, pod którymi moglibyśmy rozesłać prospekt i okazowe numery
«Wędrowca» w celu szerszego rozpowszechnienia tego pisma. Skutek przewyższył nasze oczekiwania, łaskawi Czytelnicy nadesłali nam dziesiątki tysięcy adresów, za co też składamy serdeczne dzięki”.
„Wędrowiec” 1892, nr 51, s. 805.
18 D. K a m i s i ń s k a, Dessine et grave… (część I i II).
19 Przykładowo: Dictionnary of National Biography, London 1885; Allgemeine Deutsche Biogra- phie, Leipzig 1875; R. B l a c h o n, La gravure sur bois au XIX siècle. L’âdu bois debout, Paris 2001.
20 Zgon św. Stanisława podług starego obrazu olejnego na drzewie [T. Mielcarzewicz rys.] — W przypisie pod ilustracją czytamy: „Redakcja z wdzięcznością przyjmuje tę pracę (obraz) naszego ziomka, który swym pięknym talentem nieraz już ozdobił «Przyjaciela Ludu». Żałujemy tylko, że nieudolne pióro naszego rysownika nie oddało wszystkich piękności oryginału” (s. 2). Teofil Mielca- rzewicz był litografem, który także przerysowywał szkice na kamień litograficzny, a zatem, ponieważ brak informacji o tym, kto był autorem tego szkicu na kamieniu, zarówno pochwała, jak i krytyka może być skierowana do niego. [„Przyjaciel Ludu” 1838, nr 1, s. 1–2].
Na szczególną uwagę zasługuje materiał graficzny pierwszego czasopisma popu- larnonaukowego dla młodego czytelnika — puławskiego „Skarbca dla Dzieci”. Oprócz ręcznie kolorowanych litografii przedstawiających sylwetki zwierząt oraz obrazy roślin, są także typowo poglądowe ilustracje konstrukcji i urządzeń. W tablicy 3 zamieszono siedem litografii pokazujących przekrój warstw geologicznych Ziemi, konstrukcję pokładów żaglowca, budowę dzwonu, działanie maszyn prostych, zasadę działania balonu, etapy budowy piramidy, schemat telegrafu. Ilustracja przedsta- wiająca dzwon nurkowy została zamieszczona w tablicy 2, jako przykład techniki ilustracyjnej.
Jak wynika z zachowanych archiwaliów dotyczących Drukarni Puławskiej, Redakcja „Skarbca” miała spore kłopoty ze znalezieniem rysownika i presera-litografa o odpowiednich kwalifikacjach po tym, jak Wilhelm Ehrentraut niemal z dnia na dzień odszedł z powodu nieporozumień dotyczących wynagrodzenia. Karol Sienkiewicz osobiście przeglądał prace potencjalnych kandydatów na ilustratorów oraz nego- cjował wynagrodzenie
21. Ingerował także w projekty przygotowywanych ilustracji, które zatwierdzał do kolejnych „snopków” — w liście do Narcyza Puchalskiego załączył szkic, sugerujący miejsce uzupełnienia rysunku przedstawiającego zbiór koszenili (czerwca kaktusowego, czyli pluskwiaka produkującego kwas karmino- wy używany jako barwnik do tkanin) o powiększone wizerunki tych owadów — które to sugestie zostały uwzględnione
22. Oprócz Wilhelma Ehrentrauta, Franciszka Kosteckiego i Ludwika Horwarta, w ilustrowaniu „Skarbca” uczestniczył także nie- jaki Jan Alojzy Leń, błędnie odczytany z rękopisów listów przez T. Frączyka (a po nim także przez M. Pękalską) jako Leno
23. Prawidłową formę nazwiska odczytano
21 „O Koteckim zechciej się dowiedzieć, jakiego jest wychowania, charakteru i konduity — także czy nie umie piórem robić, czy też nie chce? Czy będzie się mógł i czy zechce nauczyć?” Rkp. Czart.
Ew 2395, list z 21 sierpnia 1830, karta 49.
„Miałeś mi przysłać próbki innych litografów. Potrzebowałbym jeszcze takiego, któryby umiał piórem rysować na kamieniu, a razem iluminować”. Rkp. Czart. Ew 2395, list z 24 sierpnia 1830, karta 51.
„Co do litografa, ponieważ konieczny jest nam rysownik co by się znał i na odbijaniu, trzeba tedy umówić Horwarta — warunki które on nam podał bardzo chętnie przyjmuję prócz tego najważniejszego punktu (bo byśmy zbankrutowali tak płacąc) 200 zł na miesiąc, niechby 2000 zł rocznie, to już jest 200 zł więcej nad możność — kontrakt ma być roczny”. Rkp. Czart. Ew 2395, list z 10 września 1830, karta 59.
22 „Na obrazku wystawiającym zbieranie koszenilli, jeżeli jeszcze czas, trzeba prosić, aby doda- no figury koszenilli z grzbietu i z brzuszka, wielkości naturalnej i powiększonej, a to podług ryciny, którą dołączam — dodatek ten umieścić w górnym rogu” Rkp. Czart. Ew 2395, list z 21 września 1830, karta 71.
23 Nazwisko to pojawia się w listach początkowo jako Leno oraz Leni, aby w końcu przybrać formą Leń: „Co do pana Lenia, powiększyć premii ofiarowanej nie jestem mocen — dla braku funduszu.
Jeśli na moje warunki przystanie, poślę mu je obszerniej opisane w kształcie kontraktu i zaraz będzie mógł tu przyjechać”. Rkp. Czart. Ew 2395, list z 12 listopada 1830, karta 117 oraz list z 19 listopada 1830, karta 123 i list z 20 listopada karta 125.
Artyści polscy i obcy
(1/2)„Dziennik Podróży Lądowych
i Mor- skich”
„Kolumb”
[inny tytuł:
„Pamiętnik Kolumb”]
„Skarbiec
dla Dzieci” „Przyjaciel Ludu”
rysownicy brak na- zwisk
brak nazwisk Franciszek Kostec- ki (także litograf) [6]; Konrad Wilhelm Ehrentraut (także litograf) [16]; Ludwik Hor- wart (także litograf) [9]
Teofi l Mielcarzewicz [30]; Józef Mielca- rzewicz [1]; X. Dyniewicz [6]; Stanisław Marszałkiewicz [2]; Adolf Czapski [5];
Mycielski [1]; Adam Gorczyński [3];
Józef Cholewicz [1]; Jan Wojnarowski [2]; Mściwoj Marynowski [4]; Bogusz Stęczyński [3]; Gąsiorowski [1]; Adolf Ni- groni [3]; Piwernetz [1]; Szmuglewicz [2];
Wincenty K. Kielisiński [2]; Wilhelm Kie- dler [2]; Dr Ney [5]; Szlegel [1]; A. Plater [1]; L. Dembowski [9]; L. Putiatycki [1];
Joannes Roode [1]; Ignacy Wolniewicz [1]; Pietraszek [1]; L. Schwanthaler — rzeźbiarz [6]; X.T.S. [4]; R.W.B. [1]
malarze brak na- zwisk
brak nazwisk brak nazwisk brak nazwisk
miedzioryt- nicy/stalo- rytnicy/li- tografowie/
drzeworyt- nicy
brak na- zwisk
brak nazwisk Kłobucki — pre- ser [1]; Jan Alojzy Leń — litograf [1];
A.T.T. — litograf [2]
I. Saal [1]
zakłady
foto brak nazw brak nazw brak nazw brak nazw
zakłady litografi cz- ne/drzewo- rytnicze
brak nazw Zakład Lito- grafi czny Teo- dora Viviera Warszawa [4]
Litografi a Puławska [26]; Instytut Lito- grafi czny Szkolny Warszawa [8]
brak nazw
Ta b e l a 3
„Magazyn Powszechny”
„Magazyn dla Dzieci”
„Muzeum Domowe albo Czytelnia
Wieczorna”
od 1838 tytuł:
„Muzeum Domowe”
„Nowy Kolumb”
F. Parker [6]; Edouard Wattier [5];
J.E. Reid [3]; Wilhelm Kandler [3];
Peolt [1]; C. Würbs [3]; J. Maly [1];
S. Parker [1] Gavarni [1]; Godevill [1];
Ferjeu [1]; Forest [1];
Cubty [1]
brak nazwisk
William Hogarth [15]; Peter Paul Rubens [1]; Rafael Santi [6]; Ferdinand Georg Waldmüller [1]; Adriaen van Ostade [1];
Albrecht Dürer [1]
Rafael Santi [1];
Michał Stacho- wicz [11]
brak nazwisk Joseph Mallord William Turner [5]
John Jackson [46]; Matthew Urlwin Sears [8]; Arnoud Fils [1]; Henry Meyer [1]; Andrew.Best.Leloir — spółka drzeworytników [10]; Josiah Wood Whimper [16]; John lub Mary Byfi eld [2]; Landells&Grey [1]; Elwall [1];
Landell [1]; Finckh [2]; B. Consanciew [1]; Ritschl [2]; Marckl [1]; A. Agoste Aine [1]; Blayzjusz Höfel [1]; Aseite [1];
A. Crichon [3]; Susemihl [5]; E. Kretz- schmer [1]; Heath&Parker [1]; H. Brown [1]; Ekr. [3]; R. Branston [1]; Allanson [1]; Sedan [1]; A. Magnus [2]; J. Rybička [3]; Ch. Daumerlang [1]; J. Stachenberg [1]; Alexander Marx [1]; C. Wiessner [1];
T. Hyrts [2]
Matthew Urlwin Sears [23]; Giraud [1]; Andrew [1]; Ebenezer Landells [2];
Josiah Wood Whimper [5];
ABL (Andrew.
Best.Leloir) [2];
C.D. Laing [1];
John Jackson [2]; Seidan [1];
Vogel [1]; Lee [1]; M. Vesley [1]; Finckh [1]
Matthew Urlwin Sears [19]; H. Brown [11];
Allanson [9]; Susemihl [8];
Praud [1]; A. Thiebault [4];
Porret [1]; C. Girardet [2];
F. Dietrich [11]; Lecourt [1]; Maurisset [1]; Ben Wort [1]; Allanson&Brown [6]; Chevauchet [1];
Mason [1]; Lacoste [1];
Thorn [1]; Beneworth [1];
Andrew.Best.Leloir (spółka drzeworytni- ków) [3]; J. Echaust [5];
FAD [2]; A. Przybylski [1];
F. Schuster [3]
Samuel Fisher [1];
James Tibbitts Willmore [1];
Thomas Higham [1]; William Radclyffe [1];
Thomas Jeavons [1]
brak nazw brak nazw brak nazw brak nazw
Grafenberg Verlag v. Gottlieb Haase Söhne in Prag [7]; Stahlstich von L. Zach- mayer in Wien [1]; Stahlstich von Bogner in Wien [1]
brak nazw Litografi a F. Schustera Warszawa [3]
brak nazw
