Recenzenci Czesław Łuczak
Jan Sziling Redaktor Wydawnictwa
Katarzyna Ambroziak Projekt okładki i stron tytułowych
Filip Sendal Skład i łamanie
Pracownia Wydanie drugie
© Copyright by Uniwersytet Gdański Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego Dziękujemy Bibliotece Uniwersytetu Gdańskiego
za pomoc w przygotowaniu książki do opracowania
ISBN 978–83–7865–613–5 Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot
tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206 e-mail: wydawnictwo@ug.edu.pl
www.wyd.ug.edu.pl
Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl
Spis treści
Wstęp . . . 7
Rozdział 1. Organizacja Todta jako naczelna instytucja budowlana Trzeciej Rzeszy . . . 14
1.1. Główne cele polityki wewnętrznej i zagranicznej Trzeciej Rzeszy . . . 14
1.2. Fritz Todt – „Baumeister” hitlerowskich Niemiec i twórca Organizacji Todta . . . . 16
1.3. OT pod rządami Alberta Speera . . . . 20
1.4. Powiązania i stosunki OT z Wehrmachtem . . . . 25
1.5. Rozwój i struktura wewnętrzna EG Wiking . . . . 29
1.6. Zakres prac budowlanych OT w Skandynawii . . . . 36
Rozdział 2. Werbunek Polaków do prac Organizacji Todta w Norwegii i Finlandii . . . . 43
2.1. Polityka zatrudnienia OT w Skandynawii . . . 43
2.2. Pobór do OT z ziem polskich włączonych do Trzeciej Rzeszy . . . . 57
2.3. Werbunek do OT w Generalnym Gubernatorstwie . . . 73
2.3.1. Rekrutacja do prac w GG i na ziemiach rosyjskich . . . 73
2.3.2. Transport robotników z Podbeskidzia z kwietnia 1943 roku . . . . 77
2.3.3. Specjalna akcja werbunkowa OT wiosną i latem 1943 roku . . . 79
2.3.4. Werbunek do OT od jesieni 1943 do jesieni 1944 roku . . . . 83
2.4. Transport pomiędzy Trzecią Rzeszą a Skandynawią . . . . 96
2.4.1. Ogólna sytuacja transportu niemieckiego w krajach skandynawskich . . . 96
2.4.2. Drogi transportu Polaków do Norwegii i Finlandii . . . 99
Rozdział. 3. Front prac budowlanych Organizacji Todta w Norwegii i Finlandii z udziałem Polaków . . . . 107
3.1. Budowa umocnień obronnych i różnych obiektów wojskowych w Norwegii . . . . 107
3.1.1. Znaczenie strategiczne Norwegii . . . . 107
3.1.2. Realizacja programu budowy „twierdzy” norweskiej . . . . 113
3.1.3. Budowa lotnisk . . . . 120
3.1.4. Baza dla niemieckich statków podwodnych w Trondheim . . . . 121
3.2. Budowa kolei arktycznej w Norwegii . . . . 131
3.2.1. Norweskie i niemieckie plany budowy kolei . . . . 131
3.2.2. Realizacja niemieckich planów budowy kolei arktycznej w Norwegii . . . . 136
3.3. Budowa, modernizacja i utrzymanie przejezdności dróg w Norwegii . . . . . 157
3.4. Prace drogowe, kolejowe i fortyfikacyjne w Finlandii . . . . 164
6 Spis treści
Rozdział 4.
Polityka socjalna Organizacji Todta w Skandynawii . . . . 174
4.1. Warunki płacy w OT . . . . 174
4.1.1. Ogólne zasady płac w OT. . . . 174
4.1.2. Warunki płacy Polaków . . . . 181
4.1.3. Warunki urlopowe dla Polaków . . . . 187
4.2. Zakwaterowanie i wyżywienie . . . . 190
4.2.1. Zakwaterowanie robotników i jeńców wojennych . . . . 190
4.2.2. Wyżywienie . . . . 200
4.2.3. Zaopatrzenie w odzież i opieka zdrowotna . . . . 213
4.3. Losy Polaków zatrudnionych w EG Wiking do 8 maja 1945 roku . . . . 218
Rozdział 5. Repatriacja Polaków z Norwegii . . . . 227
5.1. Przygotowania rządu norweskiego na emigracji do repatriacji obcokrajowców z Norwegii . . . . 227
5.2. Rejestracja Polaków na terenie Norwegii i skupienie w obozach zbiorczych (maj–lipiec 1945 r.) . . . . 230
5.3. Polskie obozy repatriacyjne w Norwegii . . . . 235
5.4. Akcja dyplomatyczna wokół „sprawy polskiej” . . . . 244
5.5. Przebieg repatriacji . . . . 249
Zakończenie . . . . 256
Bibliografia . . . . 259
Wykaz skrótów . . . . 267
Spis tabel . . . . 270
Spis ilustracji i wykresów . . . . 273
Indeks nazwisk . . . . 275
Indeks nazw geograficznych . . . . 279
Polnische Arbeitskräfte in der Organisation Todt in Norwegen und in Finnland in den Jahren 1941–1945 . . . . 286
Polsk arbeidskraft i organisasjon TODT i Norge og Finnland i årene 1941–1945 . . . . 290
The Polish workforce in the Todt Organisation in Norway and Finland in the years 1941–1945 . . . . 294
Wstęp
Zamierzeniem władz hitlerowskich na okupowanych terytoriach było maksymalne wykorzystanie siły roboczej podbitych narodów. Ludność na zajętych terenach włą- czano do prac na rzecz niemieckiej gospodarki lub Wehrmachtu bądź to na miejscu, bądź wywożono do Rzeszy lub na terytoria okupowane. Wprowadzenie obowiązku pracy służyło zaprzęgnięciu miejscowej ludności do wykonywania różnego rodzaju robót publicznych i drogowych, a także przyfrontowych prac fortyfikacyjnych.
Również ludność niemiecka objęta była takim obowiązkiem. Do realizacji tego rodzaju prac „ogólnoużytecznych” angażowano przede wszystkim organizacje pracy funk- cjonujące w systemie koszarowym, takie jak Służba Budowlana (Baudienst) i Służba Pracy (Arbeitsdienst)1.
Największą hitlerowską organizacją budowlaną o charakterze paramilitarnym była Organizacja Todta (Organisation Todt, dalej: OT). Oddziały budowlane tej organizacji
„towarzyszyły” Wehrmachtowi w wykonywaniu różnorodnych przedsięwzięć budow- lanych typu naprawa mostów, budowa i modernizacja dróg oraz kolei, ale głównie we wznoszeniu umocnień obronnych i obiektów fortyfikacyjnych. W czasie wojny OT obejmowała swym działaniem wszystkie terytoria zajmowane przez Wehrmacht, a od jesieni 1943 r. również obszar Trzeciej Rzeszy. Na terenach okupowanych tworzyła tzw. Einsätze (dalej: E), od połowy 1942 r., po zmianach strukturalnych i scentrali- zowaniu administracji OT przez następcę Todta, Alberta Speera, nazwane grupami operacyjnymi (Einsatzgruppe, dalej: EG)2. Jedne i drugie prowadziły początkowo prace wspólnie z wojskami inżynieryjnymi, później zaś przejęły ich znaczną większość, a na niektórych terenach nawet całość. Ilość tworzonych grup operacyjnych zmie- niała się w zależności od sytuacji na froncie i wahała się w czasie wojny od 7 do 12, a przez krótki czas, od jesieni 1943 r. do wiosny 1944 r., nawet do 16. Spośród nich cztery znajdowały się na ziemiach rosyjskich, osiem na terenie Rzeszy i po jednej w Skandynawii, na Bałkanach, w Europie Zachodniej oraz we Włoszech. Również czas działania tych grup, w zależności od zmian na froncie, był różny – przeciętnie od dwóch do czterech lat.
Jedyną, działającą przez cały okres wojny grupą operacyjną, obarczoną zarazem największą ilością zadań budowlanych do wykonania była Einsatzgruppe Wiking
1 Cz. Madajczyk, Faszyzm i okupacje 1938–1945. Wykonywanie okupacji przez państwa Osi w Europie, t. 1: Ukształtowanie się zarządów okupacyjnych, Poznań 1983, s. 233, 243, 296; t. 2: Mechanizmy realizowania okupacji, Poznań 1984, s. 304–306.
2 W dotychczasowej literaturze pod pojęciem „Einsatzgruppe” rozumiano ruchome jednostki (grupy operacyjne) policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei) i służby bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst), przydzielane do poszczególnych armii i posuwające się bezpośrednio za oddziałami Wehrmachtu. Ich zadania polegały na „zwalczaniu na zapleczu walczących wojsk wszelkich elementów wrogich wobec Rzeszy i wobec niemczyzny” – zob. K. Leszczyński, Działalność Einsatzgruppen policji bezpieczeństwa na ziemiach polskich w 1939 r. w świetle dokumentów, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce” 1971, t. 22, s. 7–31.
8 Wstęp
(dalej: EG Wiking). Obejmowała ona Danię, Norwegię i początkowo tylko zachodnią Finlandię. Pozostała część Finlandii stanowiła odrębną jednostkę administracyjną
„Einsatz Finnland”, włączoną w całości do EG Wiking dopiero latem 1944 r., po zakoń- czeniu wojny fińsko -sowieckiej. Niemniej obszar Finlandii został w moich badaniach uwzględniony w całości, ponieważ większość Polaków kierowano początkowo do tej części Finlandii, która nie wchodziła w skład administracji EG Wiking.
Zakres prac budowlanych OT na Półwyspie Skandynawskim był wyjątkowo obszerny. Najbardziej priorytetowa była budowa fortyfikacji wzdłuż wybrzeży Nor- wegii i Danii – dwóch ważnych odcinków, stanowiących blisko trzy czwarte długości budowanego w latach 1941–1944 wału atlantyckiego, ciągnącego się na przestrzeni 4 tys. km, od najdalej wysuniętego na północ norweskiego Kirkenes do Pirenejów.
Do równie ważnych zadań ze względu na ogromne potrzeby niemieckiego trans- portu wojskowego w Skandynawii należała budowa kolei i dróg oraz nabrzeży por- towych, zwłaszcza w Norwegii i Finlandii. Przedstawienie frontu robót budowlanych OT -EG Wiking oraz problemu wykorzystania polskiej siły roboczej do prac w ramach tej grupy operacyjnej jest celem niniejszej pracy. Pod pojęciem „polska siła robocza”
ujęto zarówno cywilnych robotników, przywiezionych przez OT do Norwegii i Fin- landii bezpośrednio z ziem polskich, także przeniesionych z innych terytoriów oku- powanych oraz polskich jeńców wojennych, przetransportowanych do Skandynawii z obozów jenieckich w Niemczech. Dodatkowym zadaniem niniejszej publikacji jest zaprezentowanie losów polskich robotników od czasu ich werbunku w kraju i wysyłki do Skandynawii aż do chwili repatriacji z Norwegii.
W powyższym kontekście zobrazowano sposoby i metody werbunku Polaków do OT z uwzględnieniem różnic w tym zakresie pomiędzy ziemiami wcielonymi do Trzeciej Rzeszy a Generalnym Gubernatorstwem (dalej: GG). W szerszym zakresie ukazano werbunek do OT w GG, aby wykazać, że główny kierunek wysyłki do prac w ramach OT z tego obszaru stanowiły początkowo ziemie rosyjskie, a dopiero później inne terytoria, w tym również Skandynawia. Z tychże powodów Polaków z GG zaczęto wysyłać na północ stosunkowo późno, bo dopiero od połowy 1943 r., a wielu z nich zostało przerzuconych w połowie 1944 r. ze wschodu. Zagadnienie werbunku ujęto też na tle polityki zatrudnienia prowadzonej przez Trzecią Rzeszę w krajach skandy- nawskich. Zwrócono uwagę na zasadnicze priorytety tej polityki, tzn. zatrudniania dobrze przygotowanej pod względem zawodowym, dobrowolnej i w pierwszym rzę- dzie niemieckiej siły roboczej. Ponadto przeprowadzono badania porównawcze nad liczbą zatrudnionych Polaków w stosunku do liczby robotników innych narodowo- ści oraz liczby ludności miejscowej, ujmując ten problem w odniesieniu do każdego z wyżej wymienionych krajów skandynawskich i z uwzględnieniem głównych przed- sięwzięć budowlanych wykonywanych w tych krajach. Nie bez znaczenia była również ta część badań źródłowych, która pozwoliła na określenie charakteru i rodzaju prac, do których najczęściej angażowano Polaków, oraz głównych rejonów ich zatrudnienia w EG Wiking. Najistotniejsze kwestie dotyczące warunków płacy i przepisy urlopowe dla Polaków opisano w szerszym kontekście ogólnie obowiązujących w OT przepisów, norm i taryf płacowych, przeznaczonych dla Niemców i robotników frontowych,
9 Wstęp
aby w ten sposób lepiej uwypuklić różnice w przepisach taryfowych na niekorzyść polskich robotników. Równie istotne sprawy zakwaterowania i wyżywienia podlegały bieżącym regulacjom, ustalanym przez EG Wiking. W przypadku jeńców wojennych sprawami socjalnymi kierowało dowództwo Wehrmachtu, któremu ta kategoria robot- ników bezpośrednio podlegała.
Ostatnią wreszcie kwestią było dokonanie bilansu liczbowego Polaków znajdu- jących się w momencie zakończenia wojny w różnych obozach na terytorium Nor- wegii. Równocześnie przedstawiono losy polskich robotników, którzy znaleźli się na początku maja 1945 r. poza granicami tego kraju i podano powody tego zjawiska.
Opisano też problem repatriacji Polaków z Norwegii, przy czym dla uzyskania pełnego obrazu tego zagadnienia, oprócz robotników OT i jeńców wojennych, uwzględniono również licznie zgromadzonych tam Polaków z Wehrmachtu. Problem repatriacji rozpatrywano na dwóch płaszczyznach. Po pierwsze, na ile repatriacja Polaków leżała w gestii polskich oficerów łącznikowych z polskiego rządu emigracyjnego w Londy- nie, a na ile – oficerów Polskiej Misji Repatriacyjnej z ramienia rządu warszawskiego.
Druga płaszczyzna rozważań to wzajemne kontakty i ustalenia w „sprawie polskiej”
pomiędzy alianckim korpusem ekspedycyjnym a rządem norweskim, który notabene z jednej strony przyjął na siebie zobowiązania międzynarodowe o przestrzeganiu zasad opieki nad jeńcami i uchodźcami cywilnymi z tzw. spornych terenów, z drugiej zaś zmierzał, przy „wsparciu” aliantów, do jak najszybszego pozbycia się ich ze swego kraju.
Zakres chronologiczny rozprawy obejmuje lata 1941–1945, a więc czas zatrud- nienia Polaków w Skandynawii, poczynając od ich werbunku do OT w kraju, trans- portu na północ, zatrudnienia w pracach OT, aż do momentu repatriacji z Norwegii po zakończeniu wojny, nie wykraczając jednak poza datę 15 grudnia 1945 r., czyli zakończenia repatriacji przez stacjonujący w Norwegii aliancki korpus ekspedycyjny.
Należy w tym miejscu dodać, że repatriacja pozostałych w Norwegii Polaków, którzy odmówili wyjazdu jesienią 1945 r., trwała jeszcze w roku 19463.
Badania nad problemem wykorzystania polskiej siły roboczej przez OT do prac na terenach okupowanych przez Trzecią Rzeszę nie zostały, jak dotąd, podjęte w polskiej literaturze historycznej. Problem ten, z różnych powodów, pozostawał na uboczu zainteresowań badawczych polskich historyków. Sygnalizowali go w swych pracach, poświęconych polityce Trzeciej Rzeszy na zajmowanych przez nią teryto- riach Cz. Łuczak4 i Cz. Madajczyk5. Również niemiecka i skandynawska historiografia nie zajmowały się badaniami nad tym zagadnieniem. Natomiast badania nad samą Organizacją Todta, jej strukturą i działalnością budowlaną zostały zapoczątkowane dopiero w połowie lat 80. przez historyka zachodnioniemieckiego Franza W. Seidlera.
W 1987 r. ukazała się jego monografia przedstawiająca zakres działalności budowlanej
3 E. Denkiewicz -Szczepaniak, Problem repatriacji Polaków z Norwegii (maj 1945 – kwiecień 1946 roku), „Zapiski Historyczne” 2014, t. 79, z. 1, s. 37–62.
4 Cz. Łuczak, Polityka ekonomiczna Trzeciej Rzeszy w latach drugiej wojny światowej, Poznań 1982, s. 370–373; idem, Polityka ludnościowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce, Poznań 1979, s. 494–497.
5 Cz. Madajczyk, Faszyzm i okupacje 1938–1945…, t. 1, s. 333; t. 2, s. 323, 594.
10 Wstęp
OT na zajmowanych przez Wehrmacht terenach i w Trzeciej Rzeszy oraz w krótkim zarysie genezę i strukturę tej organizacji6. W pracy tej autor opisał wzajemne związki i zależności pomiędzy OT a Wehrmachtem, jak również problemy związane z dąże- niem OT do uniezależnienia się od wpływów wojska. Rok wcześniej Seidler wydał również biografię założyciela OT, Fritza Todta7, pozwalającą na bliższe zapoznanie się z całokształtem pracy Todta w Trzeciej Rzeszy. Obie publikacje są podstawową lite- raturą na temat OT, stanowiącą punkt wyjścia dla dalszych szczegółowych badań.
Z wcześniejszych opracowań historiografii niemieckiej, angielskiej i skandynaw- skiej wykorzystano przede wszystkim te, które zajmują się problematyką ekonomiczną okresu II wojny światowej i przy okazji w pewnym stopniu poruszają udział OT w pra- cach budowlanych wykonywanych przez Niemców na podbitych terytoriach. Ważne miejsce zajmuje tu monografia znanego angielskiego badacza historii gospodarczej okresu II wojny światowej, A.S. Milwarda, poświęcona niemieckiej polityce ekono- micznej w Norwegii8. Pewne uzupełnienie do zagadnień związanych z budową kolei na terenach okupowanych stanowią informacje zawarte w publikacjach H. Pottgiessera i E. Kreidlera9. Natomiast sprawy budowy systemu niemieckich fortyfikacji na wybrzeżu norweskim dotyczą dwie monografie w języku norweskim. Pierwsza z nich autorstwa J.E. Fjørtofta10, o dużej wartości faktograficznej i ilustracyjnej, przedstawia problemy związane ze sprowadzeniem do Norwegii około 2500 dział różnego kalibru, budową około 400 fortów i innych obiektów wojskowych. Dużą wartość dokumentalną posiada zwłaszcza ostatni rozdział tej pracy, w którym zamieszczono zestawienie danych i para- metrów technicznych dotyczących baterii w poszczególnych grupach artyleryjskich.
Druga monografia napisana przez Th. Gamsta11 stanowi cenną suplementację o podob- nym charakterze, ale w odniesieniu wyłącznie do najdalej wysuniętej na północ części Norwegii – Finnmarku. Obie publikacje stanowiły podstawową literaturę dla opra- cowania zagadnienia budowy „twierdzy” norweskiej, czyli systemu niemieckich for- tyfikacji w Norwegii. We wznoszeniu fortyfikacji uczestniczyły wojska inżynieryjne i oddziały budowlane wszystkich sił zbrojnych Wehrmachtu, w tym norweska Służba Pracy (Arbeidstjenesten, w skrócie: AT), a także OT. Udział OT w budowie fortyfikacji w Norwegii, również w Finlandii i Danii, został przedstawiony na podstawie doku- mentacji archiwalnej. Cenną publikacją do tego zagadnienia, aczkolwiek o charakterze lokalnym, jest praca zbiorowa pod redakcją K. Røda i J. Julnesa, poświęcona budowie twierdzy i lotniska na wyspie Gossen niedaleko Molde12.
6 F.W. Seidler, Die Organisation Todt. Bauen für Staat und Wehrmacht 1938–1945, Koblenz 1987.
7 Idem, Fritz Todt. Baumeister des Dritten Reiches, München 1986.
8 A.S. Milward, The fascist economy in Norway, Oxford 1972.
9 H. Pottgiesser, Die Deutsche Reichsbahn im Ostfeldzug 1939–1944, Neckargemünd 1960; E. Kreid- ler, Die Eisenbahnen im Machtbereich der Achsenmächte während des Zweiten Weltkrieges. Einsatz und Leistung für die Wehrmacht und Kriegswirtschaft, Göttingen 1975.
10 J.E. Fjørtoft, Tyske kystfort i Norge, Arendal 1982.
11 Th. Gamst, Finnmark under hakekorset: „Festung Finnmark”, Arendal 1984.
12 Aukra gjennom tidene 1995. Krigsår og fredsfeiring, red. K. Rød, J. Julnes, Aukra 1995.
11 Wstęp
Z opracowań norweskich o charakterze ogólnym, które okazały się najbardziej przydatne, należy wymienić ośmiotomowe dzieło Norge i krig (Norwegia w wojnie), pod redakcją M. Skodvina13, monografię S. Kjedstadliego o norweskich siłach zbroj- nych w kraju i poza granicami Norwegii14 oraz norweski leksykon historyczny poświę- cony II wojnie światowej15.
Niniejsza praca została oparta przede wszystkim na źródłach archiwalnych pro- weniencji niemieckiej. Podstawowe źródła stanowią zespoły akt OT -Einsatzgruppe Wiking, które są przechowywane w Archiwum Państwowym (Riksarkivet) w Oslo.
Do najważniejszych z nich należą akta działu zatrudnienia (Abteilung Arbeitseinsatz), działu budowy kolei (Abteilung Bahnbau), działu budowy dróg (Abteilung Strassen- bau) oraz działu Generalnego Pełnomocnika do spraw Budownictwa (Abteilung der Generalbeauftragte für das Bauwesen). Znajdujące się w Bundesarchiv Aachen akta (Organisation Todt – R 50I), które przed reorganizacją archiwów niemieckich w 1997 r.
przechowywane były w Bundesarchiv w Koblenz, w odniesieniu do EG Wiking sta- nowią dokumentację o charakterze fragmentarycznym; część z tych dokumentów to kopie przesłane do Bundesarchiv przez wspomniane archiwum w Oslo. Ważne dla niniejszej publikacji były również akta dotyczące działalności samodzielnej E Finnland i uzupełniająco również EG Wiking przechowywane w Bundesarchiv- -Militärarchiv Freiburg (Wehrmachtbefehlshaber Norwegen – RW 39, Armeeober- kommando 20 – RH 20–20). Pozostałe dokumenty z archiwum w Koblencji dotyczące OT to maszynopisy prac X. Dorscha16, R. Dittricha17, posiadające ogólną wartość informacyjną o istocie działalności OT, oraz zapiski R. Woltera, naczelnego kronikarza A. Speera, w czterech tomach18, zawierające m.in. niektóre szczegółowe informacje o robotach prowadzonych przez OT w Finlandii. Część materiałów archiwalnych dotyczących budowy kolei arktycznej w Norwegii została zgromadzona w Archi- wum Państwowym (Statsarkivet) w Trondheim (NSB, Nordlandsbanens krigshistorie.
Ellingsves samling, E. 1–5). Najważniejsze z nich to dokumenty pochodzące ze zbio- rów prywatnych jednego z pracowników norweskich kolei państwowych (Norges Statsbaner, dalej: NSB), inż. Arve Ellingsve, który z własnej inicjatywy zachował część z niemieckich akt, zgromadzonych w archiwum NSB, a przeznaczonych w latach 60.
przez władze NSB do spalenia19. Dokumentacja ta, aczkolwiek fragmentaryczna, rzuca sporo światła na rozmiary niewolniczego wręcz wykorzystywania zagranicznej siły
13 Norge i krig. Fremmedåk og frihetskamp 1940–1945, Bd. 1–8, red. M. Skodvin, Oslo 1995.
14 S. Kjedstadli, Hjemmestyrkene, Oslo 1959.
15 Norsk Krigsleksikon 1940–1945, red. H.F. Dahl i in., Oslo 1995 (dalej: NKL).
16 Bundesarchiv Koblenz (dalej: BA Koblenz), Kl. Erwerbungen nr 529–2, X. Dorsch, Zusammen‑
fassende Darstellung der Geschichte, Organisation und Funktion der OT sowie deren Rolle in der Kriegs‑
vorbereitung und Führung, 1950 (dalej: Kl. Erw. 529–2).
17 BA Koblenz, Kl. Erwerbungen nr 529–1, R. Dittrich, Vom Werden, Wesen und Wirken der OT, 1946 (dalej: Kl. Erw. 529–1).
18 BA Koblenz, NL 318, R. Wolters, Chronik der Speerdienstellen, Bd. I–IV (dalej: NL 318).
19 O zniszczeniu w 1967 r. materiałów archiwalnych dotyczących budowy kolei arktycznej w Norwegii zaczęła pisać prasa norweska 20 lat później; zob. artykuły na ten temat w: „Rana Blad”, 24, 30 VII 1987 r.;
„Dagbladet”, 24 VII 1987 r.
12 Wstęp
roboczej, przede wszystkim sowieckich jeńców wojennych, a także polskich jeńców oraz serbskich aresztantów i cywilnych robotników przymusowych w ramach OT.
Znajdujemy w niej wiele map i zdjęć wykonanych przez Niemców, obrazujących zakres prac związanych z budową kolei, jak również pokazujących warunki bytowe jeńców wojennych i robotników OT. Cenne uzupełnienie zbiorów archiwalnych, zwłaszcza w odniesieniu do różnych prac prowadzonych w rejonie Trondheim, stanowią akta niemieckiej Luftwaffe i OT zgromadzone w archiwum przy norweskim Instytucie Geologicznym (Norges Geologiske Undersøkelser – tyske arkiver) oraz w archiwum przy arsenale w tym mieście (Rustkammeret).
Druga grupa źródeł to dokumenty w języku angielskim i norweskim znajdujące się w Riksarkivet (Archiwum Państwowym) w Oslo, wytworzone przez rząd norweski na emigracji i po jego powrocie do kraju w maju 1945 r. W tej grupie źródeł na szcze- gólną uwagę zasługują dokumenty norweskiego Ministerstwa Obrony, które przy pomocy wywiadu zbierało informacje o działalności OT w kraju, a następnie opub- likowało je na użytek aliantów w języku angielskim (OT in Norway. Set up and main activities). Równie ważna jest dokumentacja Ministerstwa Spraw Socjalnych i jego Biura do spraw Repatriacji (Repatrieringskontoret), a także norweskiego MSZ, dotycząca repatriacji Polaków z Norwegii (Hjemsendelse av polske fanger fra Norge 1945), nor- weskiej policji (Spørreskjemaer for tidligere politiske fanger 1940–1945. Utenlandske fanger) oraz dokumentacja dwóch polskich firm werbunkowych z Warszawy: Breidt u. Daub i Richard Plihal. Do tej grupy źródeł należy zaliczyć również materiały dowódz- twa alianckich sił zbrojnych pozostawione w Norwegii po zakończonej akcji repatria- cyjnej. Chodzi tu zwłaszcza o dwie kartoteki sporządzone przez aliantów we współ- pracy z polskimi oficerami łącznikowymi: jednej rejestrującej Polaków, którzy wyrazili chęć powrotu do kraju, i drugiej dla tych, którzy pozostali tymczasowo w Norwegii.
Z archiwaliów polskich istotnym uzupełnieniem, zwłaszcza dla sprawy repatriacji Polaków ze Skandynawii, są akta Generalnego Pełnomocnika Rządu RP do Spraw Repatriacji w Warszawie z lat 1944–1947 oraz akta Ministerstwa Informacji i Pro- pagandy w Warszawie z lat 1945–1947 przechowywane w Archiwum Akt Nowych.
Spośród wydawnictw źródłowych, których listę zamieszczono na końcu pracy, do podstawowych pozycji należą dyrektywy Hitlera odnośnie do prowadzenia działań wojennych20, gazeta informacyjna OT -EG Wiking (Mitteilungsblatt der OT -EG Wiking) i jej dziennik rozporządzeń (Verordnungsblatt der OT -EG Wiking) oraz raporty generała A. Thorne’a z wyzwolenia Norwegii21.
Konstrukcja pracy ma układ chronologiczno -problemowy. W pięciu rozdziałach przedstawiono w ujęciu chronologicznym najważniejsze problemy związane z zatrud- nieniem polskiej siły roboczej przez OT w Skandynawii, poczynając od werbunku Pola- ków do OT, ich transportu do Skandynawii, rodzaju wykonywanych przez nich robót,
20 Hitlers Weisungen für die Kriegfürung 1939–1945. Dokumente des Oberkommandos der Wehrmacht, hrsg. W. Hubatsch, Frankfurt/Main 1962.
21 Fredsgeneralen. General Sir Andrew Thornes rapporter fra frigjøringen av Norge 1945, Oversatt av B. Nokleby, Red. og med innledning av O. Riste, Oslo 1995.
13 Wstęp
warunków pracy i płacy na północy, a skończywszy na ich dalszych losach po zakończe- niu wojny w Norwegii. Całość publikacji poprzedzono najważniejszymi informacjami o genezie, strukturze i rozwoju działalności OT podczas wojny.
Oddając ponownie niniejszą pracę do druku, pragnę raz jeszcze podziękować przede wszystkim Norweskiej Radzie Badawczej (Norges Forskningsråd) za przyznane mi dwu- krotnie stypendia, które umożliwiły przeprowadzenie gruntownych badań źródłowych w archiwach norweskich w roku akademickim 1990/1991, a także uzupełniająco jesie- nią 1993 r. Ponadto chcę raz jeszcze złożyć wyrazy wdzięczności Helge Paulsenowi z Archiwum Państwowego w Oslo, a także Sveinowi Carlstensowi z Archiwum Pań- stwowego w Trondheim oraz majorowi Ivarowi Halsowi z archiwum przy Muzeum Wojskowym (Rustkammeret) w Trondheim za pomoc w udostępnieniu wielu jeszcze wówczas niezarejestrowanych oficjalnie dokumentów źródłowych, łącznie z bardzo ważną kartoteką osobową robotników OT -Einsatzgruppe Wiking (OT -Arbeitseinsatz- kartei – polakker), znajdującą się w wyżej wymienionym archiwum w Oslo.
Drugie wydanie mojej książki kieruję głównie do wielu młodych ludzi, dzieci i wnuków polskich robotników przymusowych i jeńców wojennych, którzy nie mogąc zdobyć prezentowanej publikacji na rynku księgarskim, zwracali się do mnie wielo- krotnie drogą mailową z prośbą o podanie im bliższych informacji o losach ich bliskich na dalekiej północy.
Rozdział 1
Organizacja Todta jako naczelna instytucja budowlana Trzeciej Rzeszy
1.1. Główne cele polityki wewnętrznej i zagranicznej Trzeciej Rzeszy Dnia 30 stycznia 1933 r. Hitler został mianowany kanclerzem Rzeszy. Nominacja ta utorowała mu drogę do szybkiego przejęcia władzy i scentralizowania struktury zarządzania państwem. Już w pierwszych przemówieniach (1 i 11 lutego) zapowie- dział wielki plan odbudowy gospodarki niemieckiej i poprawy życia, ale warunkiem tego miało być uzyskanie przez niego pełni władzy. Był to zarazem sygnał do zak- tywizowania partii nazistowskiej (NSDAP) przed wyznaczonymi na dzień 5 marca wyborami do Reichstagu. Owa aktywizacja polegała na terrorystycznym uderzeniu w największego przeciwnika politycznego – partię komunistyczną (KPD). Okazję ku temu stanowił pożar Reichstagu pięć dni przed wyborami – 27 lutego. Hitler bez wahania oskarżył komunistów o podpalenie, a już następnego dnia na podsta- wie rozporządzenia ogłoszonego w trybie nagłym przez prezydenta aresztowano ponad 4 tys. komunistów1. W wyborach naziści uzyskali 43,9% głosów, co nie dało im większości kwalifikowanej (dwie trzecie głosów) potrzebnej do zmiany konstytucji. Większość tę uzyskano poprzez unieważnienie mandatów 81 depu- towanych z KPD oraz dzięki poparciu partii Centrum i Bawarskiej Partii Ludo- wej. Pozwoliło to na uchwalenie 23 marca 1933 r. „ustawy o usunięciu zagrożenia narodu i państwa”, nazywanej „ustawą o pełnomocnictwach” (Ermächtigungsge- setz). Uchwała ta przenosiła na okres 4 lat konstytucyjne uprawnienia parlamentu na rząd. W praktyce oznaczało to wydawanie dekretów i zarządzeń przez Hitlera, a więc likwidację parlamentarnego systemu rządzenia2, co naziści nazywali „bez- krwawą narodowosocjalistyczną rewolucją”3.
Dalszym krokiem na drodze politycznej centralizacji władzy była walka z fede- ralizmem i nazyfikacja życia politycznego, czyli tzw. proces „ujednolicenia” (Gleich- schaltung). F. Ryszka stwierdza, że proces ten był „pomyślany i przeprowadzany w dwojakim zakresie: po pierwsze, licząc w kolejności chronologicznej, jako likwidacja dualizmu prawno -państwowego Rzesza–kraje niemieckie, po drugie, jako likwidacja
1 Do rozporządzeń tych, uchwalonych w dniu 28 lutego należały: rozporządzenie o „ochronie narodu i państwa” i drugie uzupełniające o „zdradzie narodu niemieckiego i przygotowaniu zdrady głównej”, zob. F. Ryszka, Państwo stanu wyjątkowego. Rzecz o systemie państwa i prawa Trzeciej Rzeszy, Wrocław–
Warszawa–Kraków 1974, s. 172; także E. Jäckel, Panowanie Hitlera. Spełnienie światopoglądu, Warszawa–
Kraków–Gdańsk 1989, s. 41–42.
2 F. Ryszka, Państwo stanu wyjątkowego…, s. 175–179; E. Jäckel, Panowanie Hitlera…, s. 44–47.
3 K. Grünberg, Adolf Hitler. Biografia Führera, Warszawa 1988, s. 116.
15 Główne cele polityki wewnętrznej i zagranicznej Trzeciej Rzeszy
wszelkich partii i zrzeszeń o charakterze polityczno -społecznym, poza partią rządzącą i jej afiliowanymi organizacjami”4.
Likwidację federalizmu niemieckiego przeprowadzano poprzez wydanie w krótkim czasie kilku ustaw „ujednolicających”. Podstawowe znaczenie w procesie scentralizo- wania władzy przez Hitlera miały dwie ustawy. Pierwsza z nich, z 31 marca 1933 r., pozwoliła na rozwiązanie wszystkich parlamentów krajowych z wyjątkiem wybranego 5 marca Landtagu pruskiego. Na ich miejsce powołano nowe, składające się z posłów delegowanych spośród kandydatów poszczególnych list według podziału głosów odda- nych w wyborach do Reichstagu 5 marca z wykluczeniem list komunistycznych. Druga ustawa, z 7 kwietnia tego roku, wprowadziła we wszystkich krajach, z wyjątkiem Prus, urząd namiestnika Rzeszy (Reichsstatthalter), mianowanego przez prezydenta na wnio- sek kanclerza. Namiestnikami zostawali najbardziej zaufani członkowie NSDAP, zwykle kierownicy okręgowi (Gauleiterzy) partii. Szefowie rządów krajowych byli również człon- kami NSDAP, ale gauleiterzy stali wyżej w hierarchii partyjnej i podlegali bezpośrednio Hitlerowi. Proces „ujednolicania” instytucji rządowych Hitler przypieczętował 14 paź- dziernika 1933 r. rozwiązaniem Reichstagu i wszystkich niedawno powołanych parla- mentów krajowych (wbrew postanowieniom pierwszej ustawy „ujednolicającej” o ich czteroletniej kadencji), a wyznaczone na 12 listopada wybory do Reichstagu przyniosły całkowite zwycięstwo partii nazistowskiej (92,2% głosów). Wybory do parlamentów krajowych w ogóle nie zostały rozpisane5.
„Ujednolicaniem” został objęty także ruch związkowy i partie polityczne. „Jeżeli Hitler zamierzał zniszczyć marksizm w Niemczech – stwierdza A. Bullock – to musiał pozbawić potężny niemiecki ruch zawodowy jego niezależnej siły, na której opie- rali się socjaldemokraci”6. Oddziały szturmowe SA już w marcu i kwietniu 1933 r.
splądrowały biura wielu lokalnych oddziałów związkowych, a zmasowany atak nastąpił 2 maja tego roku. Wówczas zostały zajęte wszystkie biura związkowe, a wielu działa- czy pobito i wywieziono do obozów koncentracyjnych. Na miejsce dotychczasowych struktur związkowych została utworzona jedna wspólna organizacja pod nazwą Nie- miecki Front Pracy (Deutsche Arbeitsfront – w skrócie: DAF), na czele której stanął dr Robert Ley7.
Los związków zawodowych podzieliła w krótkim czasie partia socjaldemokra- tyczna. Dnia 10 maja zajęto lokale partii i skonfiskowano majątek partyjny. Par- tia komunistyczna została zdelegalizowana już wcześniej, po pożarze Reichstagu.
Pozostałe partie, Bawarska Partia Ludowa i Centrum, rozwiązały się same w dniach 4–5 lipca, po tym, jak przywódcy tej pierwszej zostali aresztowani (22 VI) pod pre- tekstem związków z austriackimi chrześcijańskimi socjalistami. Demokraci, Partia Ludowa i sojusznicy koalicyjni Hitlera – nacjonaliści również w tym samym czasie rozwiązali swe partie. Dnia 14 lipca Hitler mógł ogłosić krótki komunikat, w którym
4 F. Ryszka, Państwo stanu wyjątkowego…, s. 183.
5 Ibidem, s. 184–186.
6 A. Bullock, Hitler. Studium tyranii, t. 2, przeł. T. Evert, Warszawa 1970, s. 29.
7 Ibidem, s. 29; także H. Szurgacz, Przymusowe zatrudnienie Polaków przez hitlerowskiego okupanta w latach 1939–1945. Studium prawno ‑polityczne, Wrocław–Warszawa–Kraków 1971, s. 13.
16 Organizacja Todta jako naczelna instytucja budowlana Trzeciej Rzeszy
stwierdził, że NSDAP jest jedyną partią polityczną w Niemczech i że każdy, kto będzie próbował zawiązać nową partię polityczną, zostanie skazany na karę ciężkich robót lub więzienia w wymiarze 3 lat8.
Zasadniczym celem Hitlera w polityce zagranicznej była odbudowa państwa nie- mieckiego w granicach z 1914 r. i nie chodziło mu tylko o rewizję traktatu wersal- skiego, ale o jego całkowite wymazanie. Podstawowym środkiem do osiągnięcia tego celu miała być wojna, a w konsekwencji ekspansja terytorialna. W momencie obejmo- wania urzędu kanclerza przez Hitlera Niemcy były państwem słabym ekonomicznie i politycznie. Dlatego w swoich koncepcjach polityki zagranicznej Hitler poszukiwał od dawna odpowiedniego partnera. W grę wchodziły Włochy i Wielka Brytania. Każde z państw w nowym układzie miało rozwijać ekspansję w swoim kierunku: Włochy na terytoria położone w basenie Morza Śródziemnego, Wielka Brytania na kraje zamorskie, natomiast Niemcy na obszary wschodniej Europy9. W październiku 1933 r.
Niemcy opuściły Ligę Narodów i Genewską Konferencję Rozbrojeniową, aby mieć wolną rękę w zakresie zbrojeń. Warunkiem ekspansji terytorialnej było odrodzenie militarne Niemiec, jednak militaryzacja kraju uzależniona była od szybkiego rozwoju transportu i rozbudowy sieci nowoczesnych dróg w Trzeciej Rzeszy.
1.2. Fritz Todt – „Baumeister” hitlerowskich Niemiec i twórca Organizacji Todta
Człowiekiem, który przyczynił się w największym stopniu do rozwoju transportu drogowego w Trzeciej Rzeszy, a także budowy umocnień i fortyfikacji obronnych, był dr inż. Fritz Todt (1891–1942). Pochodził on z Pforzheim koło Baden. Po ukoń- czeniu gimnazjum humanistycznego odbył roczną służbę wojskową w Karlsruhe.
Jesienią 1911 r. rozpoczął studia na wydziale inżynierii budowlanej Wyższej Szkoły Technicznej w Monachium, które przerwała I wojna światowa. Podczas wojny służył w stopniu porucznika w badeńskim regimencie grenadierów, a po uzyskaniu kwali- fikacji lotnika w oddziałach lotniczych10.
Po wojnie Todt dokończył studia w Wyższej Szkole Technicznej w Karlsruhe, skła- dając egzamin inżynierski jesienią 1919 r. Krótką praktykę na budowie, a następnie
8 A. Bullock, Hitler. Studium tyranii…, s. 31–32.
9 E. Jäckel podkreśla, że ekspansję w kierunku wschodnim Hitler rozumiał przede wszystkim poprzez agresję na Związek Sowiecki. Tłumaczył to głównie potrzebą pozyskania nowej ziemi dla wyży- wienia corocznej nadwyżki ludności niemieckiej. Nie mógł się pogodzić z faktem, że na głowę Rosjanina przypadało 18 razy więcej ziemi aniżeli na jednego Niemca. W Mein Kampf stwierdził, że wyżywienie zwiększającej się z roku na rok liczby obywateli niemieckich doprowadzi do „głodowej pauperyza- cji” i że jego zdaniem istnieją cztery sposoby na rozwiązanie tego problemu: ograniczenie urodzeń, wewnętrzna kolonizacja, rozbudowa przemysłu na eksport i „uzyskanie nowych terenów i roli”; E. Jäckel, Hitlera pogląd na świat, Warszawa 1969, s. 36–44.
10 Za zasługi wojenne otrzymał Krzyż Żelazny I i II klasy, Order Domu Hohenzollernów (der Hohenzollern -Hausorden) i inne, zob. E. Schönleben, Fritz Todt. Der Mensch, der Ingenienr, der National sozialist. Ein Bericht über Leben und Werk, Oldenburg 1943, s. 28 i n.; także F.W. Seidler, Fritz Todt…, s. 18.
17 Fritz Todt – „Baumeister” hitlerowskich Niemiec…
pracę na stanowisku inżyniera podjął w firmie budowlanej Grüm & Bilfinger z Mann- heim. W sierpniu 1921 r. opuścił to przedsiębiorstwo z zamiarem podjęcia pracy naukowej w Wyższej Szkole Technicznej w Karlsruhe, prawie równocześnie przyjmu- jąc pracę na stanowisku kierownika budowy elektrowni wodnej w Ulm, prowadzonej przez firmę budowlaną Sager & Woerner z Monachium11.
W tym czasie, 1 stycznia 1922 r., Todt wstąpił do NSDAP i był jednym z założycieli Narodowosocjalistycznego Związku Techniki Niemieckiej (Nationalsozialistischen Bund Deutscher Technik – NSBDT), który praco-
wał na rzecz rozwoju nowych technologii w pro- dukcji przemysłowej Trzeciej Rzeszy, a zwłaszcza tych, które służyły militaryzacji kraju12. We wspo- mnianej wyżej firmie, specjalizującej się w budo- wie dróg i tuneli, Todt pozostał przez najbliższe 12 lat. Od 1925 r. poświęcił się całkowicie pracy nad nowoczesną technologią budowy dróg i wkrótce został kierownikiem technicznym i szefem powoła- nego przez Sager & Woerner Towarzystwa Budowy Dróg (Strassenbaugesellschaft). Rezultaty swej pracy badawczej nad nowymi metodami budowy dróg zawarł w rozprawie doktorskiej pt. Źródła błędów w budowaniu nawierzchni dróg ze smoły i asfaltu, którą obronił w 1931 r. w Wyższej Szkole Technicznej w Monachium, uzyskując stopień dok- tora inżyniera13.
Jednakże to nie praca doktorska zaprowadziła
go na szczyty kariery zawodowej, a napisany przez niego rok wcześniej memoriał pt. Propozycje i plany finansowe zatrudnienia dla jednego miliona mężczyzn (Vor‑
schläge und Finanzierungspläne nach denen 1 Million Arbeiter beschäftigt werden kön‑
nen), który był w gruncie rzeczy projektem budowy nowoczesnych autostrad, czte- ropasmowych bezkolizyjnych dróg o nawierzchni betonowej. Projekt ów spotkał się z entuzjastycznym przyjęciem Hitlera. Jego wdrożenie w życie oznaczało bowiem wykonanie ważnych celów polityki społeczno -gospodarczej Hitlera, a więc nie tylko poprawę sytuacji transportu samochodowego, lecz także stworzenie dodatkowych miejsc pracy dla ogromnej rzeszy bezrobotnych. Dla realizacji projektu niezbędne było zorganizowanie środków ekonomicznych przez państwo i uchwalenie odpo- wiedniej ustawy. Po zapowiedzi Hitlera z lutego 1933 r. o realizacji programu budowy autostrad i wielu oporach ze strony rządu dopiero 28 czerwca 1933 r. rząd zatwierdził ustawę z dnia 27 czerwca tego roku, w myśl której powołano państwową spółkę pod
11 F.W. Seidler, Fritz Todt…, s. 20.
12 RA, E. 42, Handbook of the Organisation Todt, London, march 1945, MIRS/MR – OT/5/45 (dalej:
RA, HOT), s. 5.
13 E. Schönleben, Fritz Todt…, s. 31.
1. Fritz Todt (1891–1942)
Źródło: A. Ellingsve, Nordlandsbanens historie, Oslo 1988, s. 4.
18 Organizacja Todta jako naczelna instytucja budowlana Trzeciej Rzeszy
nazwą „System autostrad Rzeszy”14. Ustawa ta upoważniła równocześnie kanclerza Rzeszy do powołania stałego biura administracyjnego pod nazwą „Główny Inspek- tor ds. Drogownictwa Niemieckiego” (Generalinspektor für das Deutsche Straßen- wesen). Dnia 30 czerwca Hitler wydał odrębne rozporządzenie, powołujące Todta na to stanowisko15. Wspomniana spółka, utworzona z niewielkiej grupy inżynierów i urzędników administracyjnych, rozpoczęła działalność pod kierownictwem Todta w sierpniu 1933 r. z kapitałem wyjściowym 50 milionów marek. Podlegała ona admini- stracyjnie kolejom Trzeciej Rzeszy, ale decyzje o charakterze strategicznym, związane z realizacją projektu systemu drogowego, wykonywanego pod kierunkiem Todta, należały do dowództwa niemieckich sił zbrojnych16. Biuro administracyjne Todta nie podlegało żadnemu z resortów. Todt, który od początku był przez Hitlera szczegól- nie protekcyjnie traktowany, zażądał we wrześniu 1933 r., aby kompetencje ministra transportu na jego obszarze działania zostały wyłączone. Ten ostatni w rozmowie z kanclerzem Rzeszy z 6 października został postawiony przed faktami dokonanymi, tzn. wydział K (sprawy dróg i kierowców) został przekazany Todtowi. Ponadto, mimo sprzeciwów w rządzie, Główny Inspektor ds. Drogownictwa na mocy dekretu pre- zydenta z 30 listopada 1933 r. został podporządkowany bezpośrednio Hitlerowi. Jak podkreślił M. Broszat, był to pierwszy poza strukturą rządu centralny organ podlega- jący bezpośrednio Hitlerowi. Todt uzyskiwał w ten sposób pierwszeństwo w realizacji swych zadań, w tym związanych z wydawaniem rozporządzeń taryfowych na obszarze prawa drogowego17. Była to bezpośrednia przyczyna powstania Organizacji Todta, której to nazwy po raz pierwszy publicznie użył Hitler w przemówieniu na zjeździe NSDAP w Norymberdze dnia 12 września 1938 r.18
Realizację projektu budowy autostrad rozpoczęto 23 września 1933 r. i ukoń- czono w grudniu 1938 r. Długość nowo wybudowanych w tym czasie dróg wyniosła około 2500 mil, czyli prawie 4000 km19.
Pod koniec maja 1938 r. Hitler przekazał Todtowi kolejne zadanie budowlane, a mianowicie budowę systemu fortyfikacji obronnych na granicy z Francją, znanego pod nazwą „linii Zygfryda” lub „wału zachodniego”. Podobnie jak przy budowie auto- strad Todt zaproponował program wykonania fortyfikacji, który dawał zatrudnie- nie bezrobotnym i włączał w jego realizację jedną trzecią niemieckiego przemysłu budowlanego oraz państwowy transport – tabor kolejowy i samochodowy. Przy budo- wie wału zachodniego i lotniczej strefy obronnej Zachód (Luftverteidigungszone West) pracowało 100 tys. inżynierów, drugie tyle robotników w ramach Niemieckiej
14 RA, HOT, s. 6.
15 M. Broszat, Der Staat Hitlers. Grundlegung und Entwicklung seiner inneren Verfassung, München 1969, s. 328.
16 RA, HOT, s. 6.
17 M. Broszat, Der Staat Hitlers…, s. 328–330.
18 RA, HOT, s. 5; F.W. Seidler, Die Organisation…, s. 16.
19 RA, HOT, s. 6; F. Ryszka twierdzi, że długość wszystkich wybudowanych autostrad dopiero z koń- cem 1940 r. wyniosła 3746 km; F. Ryszka, U źródeł sukcesu i klęski. Szkice z dziejów hitleryzmu, Warszawa 1975, s. 92–93.
19 Fritz Todt – „Baumeister” hitlerowskich Niemiec…
Służby Pracy (Reichsarbeitsdienst – RAD), 342 tys. pracowników cywilnych, prze- niesionych z budowy dróg i 90 tys. mężczyzn pod kierunkiem wojsk inżynieryjnych Wehrmachtu20. W sumie, w okresie niespełna 2 lat (maj 1938 – grudzień 1939) wybu- dowano ponad 14 tys. bunkrów, zużywając ponad 189 mln m3 betonu21. Wykona- nie w krótkim czasie tak olbrzymiej ilości prac było wynikiem nie tylko zdolności organizacyjnych Todta, ale przede wszystkim jego niezależnej od struktur rządo- wych pozycji, jaką zapewnił mu Hitler, a także jego rozległych znajomości w kręgach przemysłu budowlanego. Wkrótce Hitler powierzył swemu faworytowi kolejne coraz bardziej odpowiedzialne stanowiska państwowe. Do najważniejszych należało objęcie przez Todta 17 marca 1940 r. stanowiska ministra Rzeszy ds. Uzbrojenia i Amunicji (Reichsminister für Bewaffnung und Munition)22.
Wraz z wybuchem wojny OT stała się wykonawcą budów o charakterze woj- skowym. Początkowo spełniała funkcje usługowe dla Wehrmachtu w zakresie prac remontowych i naprawczych na zapleczu frontu. Posiadała wówczas skromny aparat administracyjny, który jednak z czasem zaczął się rozrastać. Przyczyniły się do tego dwie podstawowe zmiany organizacyjne. Pierwszą z nich było wprowadzenie admi- nistracji, której zadaniem było zajmowanie się tzw. działalnością frontową OT (OT -Frontführung), czyli sprawami zakwaterowania i wyżywienia personelu. Pier- wotnie prowadziła je hitlerowska RAD. Drugą zmianę stanowiło przejście od dobro- wolnego zapisywania się firm do prac na potrzeby OT do ich angażowania przez tę organizację. Zarówno firmy, jak i ich załogi, będąc powoływanymi do służby w OT, podlegały wtedy dyscyplinie wojskowej. Na podstawie tych zmian utworzono ruchome jednostki OT, które w zależności od potrzeb mogły być przerzucane z jednego placu budowy na drugi. Istniały dwojakiego rodzaju jednostki: grupy budowlane danej firmy połączone kontraktem z OT oraz grupy budowlane armii o charakterze oddziałów wojskowych23.
W latach 1940–1941, czyli od końca kampanii francuskiej aż do 1941 r., OT budowała instalacje przybrzeżne wzdłuż kanału La Manche i Atlantyku, od Belgii aż do wysokości wysp w rejonie Wielkiej Brytanii. Kwatera administracyjna OT znaj- dowała się wtedy w Lorient i kontrolowała budowy rozmieszczone wzdłuż wybrzeża.
Jej nadzór centralny z Berlina dotyczył tylko zasadniczych zagadnień. Centrala OT mieściła się nadal w tym samym budynku na Pariser Platz 3 w Berlinie i zatrud- niała maksymalnie sto osób. Kiedy wiosną 1940 r. Todt został ministrem ds. uzbro- jenia i amunicji, kierowanie urzędem przekazał w ręce Xaverego Dorscha, dawnego
20 F.W. Seidler, Fritz Todt…, s. 168. Por. A. Vagts, Hitlers Second Army, Washington 1943, s. 122.
21 RA, HOT, s. 5.
22 Pozostałe stanowiska, zajmowane w latach 1938–1941, to: 9 XII 1938 r. – generalny pełno- mocnik ds. regulacji gospodarką budowlaną (Generalbevollmächtigten für die Regelung der Bau- wirtschaft – GB -Bau); 19 X 1939 r. – generał Luftwaffe (Generalmajor der Luftwaffe); 23 II 1940 r. – główny inspektor do zadań specjalnych planu 4 -letniego (Generalinspektor für die Sonderaufgaben im Vier- jahresplan); 29 VII 1941 r. – główny inspektor ds. wody i energii (Generalinspektor für Wasser und Energie). Działalność Todta na poszczególnych stanowiskach omówił szeroko F.W. Seidler, Fritz Todt…, s. 39–96, 203–226, 239–332.
23 RA, HOT, s. 5.
20 Organizacja Todta jako naczelna instytucja budowlana Trzeciej Rzeszy
współpracownika z firmy Sager u. Woerner24, a rozliczne kompetencje administracyjne scedował na sztaby grup operacyjnych OT na terenach okupowanych.
Prowadzona przez Todta od 1941 r. rozległa działalność budowlana przerastała możliwości obsłużenia jej przez Centralę OT w Berlinie. Rolę administracyjną w dużym stopniu spełniała autonomiczna korporacja pod nazwą „Grupa Gospo- darcza Przemysłu Budowlanego” (Wirtschaftsgruppe Bauindustrie), do której miała obowiązek należeć każda firma, w tym również pracująca dla potrzeb OT. Korporacja ta regulowała wzajemne kontakty pomiędzy Urzędem OT a firmami budowlanymi.
Z czasem utworzyła się hierarchia wpływowych firm na Zachodzie kontrolujących OT. Zatrudniane przez OT firmy zgromadziły od jesieni 1940 r. do wiosny 1942 r.
spore zasoby finansowe, powiększane często poprzez wpisywanie na listy płac fikcyjnie zatrudnionych bezrobotnych. Gwarantowało to premię za każdego dodatkowo „przy- jętego” do pracy robotnika. Administracja OT nie była w stanie kontrolować i elimi- nować tego procederu. Jej działalność koncentrowała się głównie wokół wykonywania projektów technicznych dla Wehrmachtu. Siły powietrzne i marynarka dla realizacji swoich zadań zawierały oddzielne kontrakty z poszczególnymi firmami z pominię- ciem OT. Zasadniczą część wojskowego programu budowy umocnień obronnych na zachodzie Europy w latach 1940–1942 stanowiła budowa baz podwodnych dla statków, pól lądowań i lotnisk dla sił powietrznych. Wielkie zrzeszenia przedsiębiorstw niemieckich, takie jak Strabag, czy Strassenbau Aktiengesellschaft, pracowały jed- nocześnie dla sił powietrznych i marynarki, a tylko częściowo przekazywały swoich robotników i personel administracyjny dla potrzeb OT. Dotyczyło to terenów Francji, Belgii i Holandii, jak również Norwegii i Danii25.
1.3. OT pod rządami Alberta Speera
Po niespodziewanej śmierci Todta w wypadku samolotowym 8 lutego 1942 r. kierow- nictwo OT przejął Albert Speer, dotychczasowy Główny Inspektor Budowlany stolicy Rzeszy (Generalbauinspektor für die Reichshauptstadt), architekt i zaufany człowiek Hitlera. Pod jego rządami nastąpiła wewnętrzna rozbudowa struktury organizacyj- nej OT, a w konsekwencji scentralizowany system zarządzania i osłabienie sprawności działania OT. Pierwszym posunięciem Speera powodującym rozrost biurokracji było podporządkowanie Centrali OT Ministerstwu ds. Uzbrojenia i Amunicji, w którym sta- nowiła jeden z wydziałów. Na jego czele stanął X. Dorsch, dotychczasowy administrator
24 Xaver Dorsch (1899–1986) pochodził z Illertisen w Allgäu. W latach 1919–1925 studiował w Wyższej Szkole Technicznej w Stuttgarcie i Monachium. Po uzyskaniu dyplomu pracował przez 3 lata jako referent budowlany na kolei. W latach 1929–1934 zatrudniony był na stanowisku inżyniera budow- lanego w firmie Sager u. Woerner, gdzie poznał swego późniejszego szefa F. Todta. Do NSDAP wstąpił w 1929 r. Od 1936 r. jego praca zawodowa związana była z działalnością administracyjną w OT, naj- pierw w biurze Głównego Inspektora ds. Niemieckiego Drogownictwa. W 1940 r. został szefem admini- stracji OT i sprawował tę funkcję do końca wojny; zob. szerzej F.W. Seidler, Die Organisation…, s. 17–18.
25 RA, HOT, s. 5–6.
