3/2017

(1)

BOHEMISTYKA

3/2017

Rocznik XVII – ISSN 1642–9893

(2)

Re da ktor na cze l ny MIECZYSŁAW BALOWSKI

Se kre tarze Re da kcji

GRAŻYNA BALOWSKA I ANNA ZURA

Ra da Na uko wa

Ne il BERMEL (Shef field) Wa le ry MOKIJENKO (Sankt Pe ter burg) Ma rie ČECHOVÁ (Pra ga) Do bra va MOLDANOVÁ (Ústí nad La bem) An na GAWARECKA (Po znań) Ga li na NIESZCZIMIENKO (Mo sk wa) Ja ro s lav HUBÁČEK (Ostra wa) Ja nusz SIATKOWSKI (Wa r sza wa) Ma rie KRČMOVÁ (Br no) Ha na SODEYFI (Wie deń)

Jan KOŘENSKÝ (Pra ga) Jiří SVOBODA (Ostra wa)

Sva ta va MACHOVÁ (Pra ga) El ż bie ta SZCZEPAŃSKA (Kra ków) Ale na MACUROVÁ (Pra ga) Svatava URBANOVÁ (Ostrawa) Ma r ge ri ta MLADENOWA (So fia) Jó zef ZAREK (Ka to wi ce)

Wy da w ca: Ko mi sja Sla wi sty cz na Pol skiej Aka de mii Na uk, Od dział w Po zna niu

In sty tut Fi lo lo gii Słowia ń skiej Uni wer sy te tu im. A. Mi c kie wi cza w Po zna niu

Wy daw ni c two „Pro”

Ad res: ul. A. Fre dry 10, 60–701 Po znań, tel. 61 829 4517 E- ma il: bo he mi sty ka@amu.edu.pl

mie czy s law.ba lo wski@amu.edu.pl

(3)

SPIS TRE ŚCI

AR TY KUŁY I STU DIA

An na G a w a r e c k a, Błędny rycerz, piel grzym, tułacz, Rom

– pow roty do te matów no ma dyc znych w lit era turze cze skiej . 203 Rich ard Z m ě l í k, The In ter pre ta tion of Quan ti ta ti ve

and Cor pus Analy sis of The matic Fields in First

Col le c tions of Short Sto ries by Jan Čep . . . . 221

Ka ro li na P o s p i s z i l, Dziedzictwo nie chcia ne. Walka pa mię ci w te tra lo gii śląskiej Evy Tvrdej . . . . 241

František V š e t i č k a, »Kříž u po to ka« Ka rolíny Světlé . . . . 257

ZE ZJAWISK WSPÓŁCZESNEGO JĘZYKA CZESKIEGO Milan H r d l i č k a, Di vil se babiččinu důchodu . . . . 266

RE CEN ZJE, OMÓ WIE NIA, NO TY Li bor M a r t i n e k, By la jed nou jed na... . . . 270

Li bor M a r t i n e k, Souřad nice času a míst . . . . 275

Sebastian T a b o ł, To ż sa mość na ro do wa a język . . . . 279

No ty redakcyjne . . . . 284

KRO NI KA Mie czysław B a l o w s k i, Ju bi le usz Pro fe so ra Vi kto ra Vi kto ry 290 Lubomír H a m p l, Zpráva z deváté mez inárodní vědecké kon fer ence Cizí nebo jiný v českém jazyce a literatuře, Ratiboř 6.–7. září 2017 r. . . . . 292

Info r ma cja o Au to rach . . . . 299

CONTENTS AR TI C LES & RE SE A R CHES An na G a w a r e c k a, Erroneous knight, pilgrim, wan de rer, Rom – returns to nomadic themes in Czech literature . . . . 203

Rich ard Z m ě l í k, The In ter pre ta tion of Quan ti ta ti ve and Cor pus Analy sis of The matic Fields in First Col le c tions of Short Sto ries by Jan Čep . . . . 221

Ka ro li na P o s p i s z i l, Heritage un wan ted. Me mo ry strug gle in Silesian tetralogy of the Eva Tvrdá . . . . 241

František V š e t i č k a, »Kříž u po to ka« of the Ka rolína Světlá 257 FROM THE PHENOMENON OF MO DERN CZECH LANGUAGE Milan H r d l i č k a, He marveled at his gran d mo t her's retirement . . . . 266

BO OK RE VIEWS & DIS S CU SIONS Li bor M a r t i n e k, She was one time... . . . 270

Li bor M a r t i n e k, Coordinates of time and places . . . . 275

Sebastian T a b o ł, National identity and language . . . . 279

Editorial notes . . . . 284

CHRONICLE Mie czysław B a l o w s k i, Ju bi lee of Pro fes sor Vi ktor Viktora . 290 Lubomír H a m p l, Report from the Ninth In ter na tio nal Scien ti fic Con fe ren ce »Foreign or Other in Czech Lan gu a ge and Li te ra tu re«, Ratibor 6.–7. September 2017 . . . . 292

Abo ut the Au t hors . . . . 299

(4)

Anna GAWARECKA Poznań

Błędny rycerz, piel grzym, tułacz, Rom – pow roty do te matów no ma dyc znych

w lit era turze czeskiej

Ke y words: pi l gri ma ge, wan de ring, Gy p sies, no ma dism, ro man ti cism Słowa klu czo we: pie l grzy m ka, wę drów ka, Ro mo wie, no ma dyzm, ro man tyzm

Abs tract

The topics of pil grim age, wandering or roam which were the main subject of the romantic an thro po logi cal ideas often returns in Czech lit era ture. On the one hand these topics are included into the resources of universal motifs of the Western European culture, on the other hand they rep re sents an important strand in the con tem - po rary dis cus sion on the modern conditio humana. The repe ti tion of the nomadic topics, based on the advanced chain of the in ter tex tual con nec tions and assumed the pre limi nary un der stand ing with the reader, who is knowl edge able in a world of the pre ar ranged meanings and ways of rep re sen ta tions of the figure of wanderer/pilgrim/

vagrant, is an argument of the long lasting field of imagi na tion which is connected with this figure. It i also an suitable tool for the research of the journey as a symbol of human life.

Tematyka piel grzymki, tułaczki czy wędrow ania powraca od czasów ro man - tyzmu w lit era turze czeskiej, z jednej strony wpisując się w kon glom erat uniwer - salnych motywów mieszczących się w kanonie przestrzeni imagi na cy jnej kultury zachod niej, z drugiej strony zaś – stanowiąc istotny wątek w dyskusji na temat nowożyt nej conditio humana. Pow tar zal ność tematów no ma dyc znych, oparta na rozbu dow anej sieci in tertekstu alnych powiązań i zakładająca prze dus tawne porozu - mienie z czytel nikiem zo ri en tow anym w świecie us ta lo nych znaczeń i sposobów reprezen tacji figur wędrowca/piel grzyma/tułacza, dowodzi zatem trwałości związa- nego z nimi pola wyo brażen iowego, stanowiąc zarazem dogodne narzędzie dla badań nad it er aty wnym wymiarem symboliki życia jako szeroko rozu mia nej podróży.

Je tomu skoro už sedm let, co úplně sám, jak prostý venkovan, jsem se vydal hledat do bro družství, jsa oz- brojen veškerými zbraněmi, jak se na rytíře sluší, a vpravo jsem spatřil cestu hustým lesem. Byla to stez- ka ohavná, plná křoví a trní; nehledě však na žádnou námahu, na žádnou nesnáz, držel jsem se téhle cesty a téhle stezky.

Au er bach (1998, s. 109)

Opo wieść o przy go dach ry ce rza Ca lo gre nan ta, ob sze r nie cy to wa - na w sław nej książce Mi me sis służy jej au to ro wi, Eri cho wi Au er ba - cho wi, do za pre zen towa nia se man ty cz nej płasz czy z ny ro man su ry cer- skie go i po ka zu je, w ja ki spo sób se man ty ka ta otwie ra się na sym bo - licz ne na ce cho wa nie mo ty wów dro gi i pod ró żo wa nia, któ re, obe c ne w ku l tu rze od cza sów naj daw nie j szych, opa trzo ne zo stały (nie ja ko od wie cz nie) meta fo ry cz nym czy ale go ry cz nym ładun kiem zna cze - nio wym (Wie czor kie wicz 1996, s. 81–105). W uję ciu Chrétie na de Tro y es sym bo le te wcie lają się w kształt na rra cji awan tu r ni czej, wy - ma gającej, by re la cja z działań bo ha te ra re spe kto wała wszy stkie ko m - po nen ty pa ra dyg ma tu geno logi cz ne go po wie ści ry ce r skiej, okre - ślające go za rów no za sa dy kon stru o wa nia porządku fa bu lar ne go, jak i ze staw „obli gato ry j nych” ele men tów fi kcy j ne go świa ta, któ rych obec- ność de cy du je o ga tun ko wej przy nale ż no ści da ne go te kstu. Wśród nich istotną ro lę od gry wają uwa run ko wa nia prze strzen ne, de fi niujące w pie r wszym rzę dzie ob szar ope ra cji kos miza cy j nych, wpi sujących za pre zen to waną rze czy wi stość w opa r ty na chrze ści ja ń skich za sa dach ład aksjo lo gi cz ny. Po szu kujący przy gód (co, zda niem Au er ba cha, sta - no wi je dy ny cel ry ce r skich wę dró wek) Ca lo gre nant, opu sz czając ro - dzin ny za mek, wkra cza za tem w świat, któ rym rządzą ja s no spre cy zo - wa ne pra wa, a re guły po stę po wa nia zo stają usta lo ne w nor ma ty w nych re je strach ko de ksów sta no wych i rygo ry sty cz nie prze strze ga nych na - ka zach dwo r skiej ety kie ty. Sam wy bór kie run ku ja z dy („na pra wo”) tra ci dosłow ność topo gra fi cz nej lo ka li za cji, zy skując w za mian wy - miar ety cz ny, gdyż, jak twier dzi nie mie cki ba dacz,

[…] zřejmě měl básník na mysli, že Ca lo gre nant našel „pravou cestu” jako takovou;

následující verše to potvrdí, neboť vysvětlují, že je to cesta namáhavá, jak pravá cesta vždycky bývá […] a teprve večer dovede člověka k pravému cíli: k hradu, kde je […]

radostně přivítán jako dávno očekávaný host (Au er bach 1998, s. 112–113).

DOI: 10.14746/bo.2017.3.1

(5)

Skon wencjo nalizo wa ne sche ma ty fa buło- i sen so twó r cze ro man su po zwa lają od bio r cy na na ty ch mia stową i nie wy ma gającą pogłębio - nych ope ra cji inter preta cy j nych orien ta cję w kre o wa nej prze strze ni, w któ rej anty no mia dro gi „właści wej”, choć trud nej i pełnej roz ma i - tych nie bez pie czeństw oraz tra ktu „fałszy we go” – łatwe go, ale nie u- chron nie wiodące go ku za tra ce niu po wra ca nie jed no krot nie, nie trud- no w niej bo wiem od na leźć echa chrze ści ja ń skich wy ob ra żeń włącza- jących me ta fo ry kę pod ró ży w ze spół ale go ry cz nie uj mo wa ne go kon - ce p tu ży cia ja ko pie l grzy m ki (Wie czor kie wicz 1996, s. 16–18).

Atra kcy j ność ma tryc stru ktu ra l nych na rra cji ry ce r skich, utrwa lo - nych w eu ro pe j skiej (i nie ty l ko) pa mię ci ku l tu ro wej na ty le, że do dzi - siaj leżą one u podłoża zna cz nej czę ści stra te gii kon stru kcy j nych li te - ra tu ry po pu la r nej, w 1877 ro ku zmo ty wo wała cze skie go neo ro man ty - ka, Ju liu sa Ze y e ra, do opub li ko wa nia po wie ści Román o věrném přá- telství Ami se a Ami la, sta no wiącej pa ra fra zę po chodzące go z XV wie - ku te kstu i w założe niu mającej – w du chu za pro pono wane go przez pi - sa rza pro je ktu „od no wio nych ob ra zów” – uzu pełnić „bo le ś nie” od - czu wa ne „bra ki” w cze skiej tra dy cji li te ra c kiej¹. Wpro wa dze nie w ob - ręb tej tra dy cji ro man su ry ce r skie go, nie obe cne go w niej, jak nie cał- kiem zresztą zgod nie z prawdą (Marečková, Petrů 1984), sądził Ze y er, wiązało się z ko nie cz no ścią do ta r cia do pie rwo t ne go in wa rian tu ga - tun ko we go i oczy sz cze nia na rra cji z wsze l kich pó ź nie j szych na le - ciałości, de fo r ma cji i upro sz czeń, któ re do pro wa dziły do da le ko po su - nię tej pro fa na cji ory gi na l nej fo r my geno lo gi cz nej, co, od bie rając jej

„au ten ty cz ność prze ży wa nia świa ta”, sku t ko wało za ni kiem pie rwo t - ne go, mi ty cz ne go, wy po sa że nia se man tycz ne go. Pra wda bo wiem, przy po mi na pi sarz,

[...] je věčně jedna, ale zraky, kterými se na ní díváme, podléhají změně a místo abychom je řídili dle pravdy, řídíváme pravdu dle nich. [...] V umění stávají se pak

věčným opakováním a přemíláním z typů šablony a z těch až ka ri ka tu ry. Tak se stalo i během středověku. Z ideálních koncepcí rytířských vyšly dobou pravé frašky a na- stal konečně úpadek žalostný. Ne na Rolanda v písni z dob svatého Ludvíka, ale na Amadise z Gallie a horší jeho pitvory musil Ce r van tes popravčí meč své zázračné satiry po zved no ut (Zeyer 1917, s.16).

Wbrew de kla ra cjom szcze ro ści li te ra c kiej eks pre sji, Ze y er sięgnął jed nak po tekst śred nio wie cz ny co pra wda, ale po chodzący z epi goń- skie go okre su fun kcjo no wa nia ga tun ku, pod da ne go już wów czas ra - dy kal ne mu działaniu me cha ni z mów petry fika cy j nych i sto p nio wo tracące go swój po zna w czy i aksjo lo gi cz ny po ten cjał. Akty wi zując zaś cały sze reg ope ra cji inter te kstua l nych, nie ty l ko oży wił ana chro- niczną w epo ce pa no wa nia rea li sty cz nych za sad re pre zen ta cji li te rac- kiej fo r mułę twórczą, ale ta k że dążył do za pre zen towa nia swe go ro - dza ju syn te zy wszy stkich kon stru kcy j nych wy zna cz ni ków ro man su, nie uni kając hete roge ni cz nych amp li fi ka cji, po sze rzających za kres te - ma ty cz ny pie rwo w zo ru o wątki i mo ty wy prze ję te z mi to lo gii ge r ma - ń skiej i skan dy na wskiej, co po zwo liło mu na po wiąza nie stan dar do - wej opo wie ści o przy ja ź ni, miłości, zdra dzie i złama niu przy się gi z ro - man ty cz nym dowar to ścio wa niem półno cy, tra kto wa nej ja ko prze - strzeń ob ja wie nia meta fi zy cz nej ta je mni cy i ob szar do ko ny wa nia prób we ry fi kujących ry cerską po sta wę bo ha te ra. „Obo wiązko wa” dla ga tun ko wej „czy sto ści” te kstu re kon stru k cja wy pra wy po dej mo wa nej w po szu ki wa niu przy gód nie roz po czy na się tu już od ogó l ni ko wo za- syg nali zowa ne go wy bo ru dro gi wiodącej „w pra wo”, ale prze no si po- d róż pro ta go ni sty w sfe rę geo gra ficz ne go kon kre tu:

Odedávna, Amile můj, vábil mne pošmurný sever se svým mračným nebem, s temnými lesy a mlčenlivými zelenými sa mo ta mi více než veselý a pestrý jih.

Neobrátil jsem tedy kroku svých jako ty do slunné Itálie a kvetoucí Pro ven ce, ale hledal jsem do bro družství tam v těch širých stepích, jimž co světlá hvězda Kyjev vévodí; v Dánsku, jež modré moře objímá jako matka dítě své; v Polsku, jehož rytířstvo po celém světě slyne; v Švédsku a posléz v Norvéžsku, kde moje strast, jak hnedle uslyšíš, svůj původ vzala (Zeyer 1983, s. 64).

Za sto so wa ne przez Ze y e ra za bie gi obra zo twó r cze, po chodzące z re per tu a ru ro man ty cz nych kon we ncji wizua liza cy j nych, pro wadzą

1 Por.: „My Čechové, kteří jsme zaspali celé století v násilném hrobě, smíme my bez trestu něčeho přehlednout a zbývá nám něco jiného než na sta vo vat všechna vlákna a navazovat všechny svazky, které nás pojily vždy s kulturou všeevropskou a jež přeťaty byly” (Zeyer 1917, s. 19).

(6)

za tem do wy ra ź nej aksjo lo gi za cji pe j za żu „po chmu r nej półno cy”, a na wiąza nia do to po su lo cus hor ri dus uwy pu klają trud no ści to wa - rzyszące po ko ny wa niu „prze strze ni przy go dy” i służą ewo ko wa niu na stro ju gro zy sprzy jające go ne ga ty w nej oce nie pre zen towa ne go świa ta, wzbu dzając przy oka zji czy te l nicze ocze ki wa nia na nie zwyk- łość nad chodzących wy da rzeń:

Asi rok po příchodu mém do této země jel jsem jednou sám divokou a pustou kra - ji nou. Smutně ležely mlčící močály a lesy mezi strmícími pošmurnými skalami a truchlivý jejich klid nebyl ničím leda příšerným krákáním černých vysoko krou- žících ptáků rušen, když náhle úzkostlivé volání a břinkot zbraní na můj sluch dorá- žely (Zeyer 1983, s. 64).

In ny mi słowy, skan dy na wskie pe re gry na cje Ami sa uz nać wy pa da za, czę ścio wo je dy nie urea listy cz nio ny i do da t ko wo prze fil tro wa ny przez dzie więtna stowie cz ne od czy ta nie sen sów krajo bra zu kul tu ro - we go od po wied nik owej „ście ż ki w prawą stro nę”, któ ra, ofe rując ry - ce rzo wi no we do świa d cze nie egzy sten cja l ne, prze kształca je w ko le j - ny krok na dro dze ku ety cz ne mu do sko na le niu i na da je mu, wy ra ź nie zasu ge ro wa ny, ini cja cy j ny cha ra kter. Na le ży jed nak za zna czyć, że ini cja cja ta oka zu je się nie uda na, Ze y er bo wiem, podążając zresztą za fa bu lar ny mi in spi ra cja mi śred nio wiecz ne go wzo r ca, sku pia uwa gę na prze kro cze niu re guł eto su ry ce r skie go i za miast bez inte reso w nej gry z kon we ncja mi ro man su do sta r cza czy tel ni ko wi swo i sty mo ra li tet mó wiący o grze chu, po ku cie i od ku pie niu, jed noz na cz nie wzma c nia- jąc chrze ści jańską wy mo wę dzieła. Da nie la Hodrová, zwra cając uwa - gę na obe cność w ro man so wych fa bułach li cz nych przykładów bra ku respe kto wa nia norm dwo r skie go ko de ksu za cho wań, do strze ga w nich kon se k wen cję dyda kty cz ne go na ce cho wa nia ry ce r skich opo wie ści, w któ rych po trze ba edu ko wa nia od bio r cy zmu sza au to rów do pre zen - to wa nia po staw nie pożąda nych i do na pra wy po pełnio nych przez bo - ha te rów błędów, umo ż li wiającej przy wró ce nie na ru szo ne go przez grzech meta fizy cz ne go ładu rze czy wi sto ści². W in nym mie j s cu ba da - czka przy po mi na zaś, że:

Romantický adept je nejčastěji adeptem zmařené ini cia ce, je novicem, jehož po- znáním je propast, zavrženým poutníkem, jehož údělem je věčný pohyb; zasvěcení má démonický cha ra kter (Hodrová 1993, s. 94).

Ry ce r ska wy pra wa nie za wsze więc pro wa dzi ku za mie rzo ne mu ce lo wi, a Ze y er, zna ko mi cie obe zna ny z po etyką ga tun ku, de cy dując się na pod da nie go ope ra cjom pasti szo twó r czym, do wiódł, że pełne od two rze nie da w ne go mo de lu geno logi cz ne go nie uchron nie ko ń czy się fia skiem, naj bar dziej na wet rze te l ne po wie la nie usta lo nych roz - wiązań uw z ględ niać mu si bo wiem, cho ć by bez wied nie i nie świa do - mie, ich zmien ne w cza sie, hi sto ry cz ne mo dy fi ka cje.

Ro man ty cz ne po wro ty do wie ków śred nich, ty po we dla prze mian po la ima gina cyj ne go w całej ów cze s nej re fle ksji eu ro pe j skiej, w tra - dy cji cze skiej zna lazły „silną” i bo gatą re pre zen ta cję dzię ki po wiąza - niu ku l tu go ty c kiej ar chi te ktu ry i śred nio wie cz nych ru in z pro gra mem Od ro dze nia Na ro do we go, w któ rym od woływa nie się do ro dzi mej przeszłości sta no wiło ar gu ment przy po mi nający o hi sto ry cz nym pra - wie Cze chów do od zy ska nia ku l tu ro wej (początko wo je sz cze nie:

jevem desmesure bylo nekurtoazní chování, nedovolená láska, šílenství z lásky, zbabělost, pýcha a dokonce smutek. Rytířský slavomam a dvornost ustupují velmi záhy v románu do pozadí (hrdinské činy se petrifikují v chan so nech de geste, dvor- né chování je předmětem trubadúrské lyriky a později příruček o chování dvořana), zatímco do popředí čistě románového žánru proniká neku rto a z nost, šílenství, zbabě- lost, tedy jevy shrnované pod pojem desmesure. […] Jak si lze vysvětlit tento jev?

[…] Důvod spočíval ve vyprávění samém, v povaze syžetu a dynamice významu, které ke konečnému stavu – harmonii a smyslu – směřovaly už nikoli pouhou gra- dací a stvrzováním výchozího stavu a významu, ale obloukem – přes jejich popření k jejich znovunastolení, případně k přechodu k stavu vyššího. […] Syžet se pokaž- dé otvírá přestoupením zákazu, meze, po kterém nastupuje strastiplné putování-hle- dání, na jehož konci rytíř nabývá ztracených prav, poznává grál, rozloučení se šťastně shledají, marnotratný syn se kajícně vrátí pod otcovskou střechu. Zrada, zlo- čin, nediskrétnost, se stávají typickými tématy románu. Krása – šerednost, světlo – tma, člověk – netvor, loajalita – zrada, přímá cesta – bloudění, řád – chaos, hrad – les, oblečený – nahý (polonahý) – v těchto a dalších opozicích se v románu etiketa potýká s neetiketností a tento souboj, ve kterém etiketa bez výjimky vítězí nad do- časně zavládnuvší desmesure, tvoří podstatu dobrodružství a zázraku ve středově- kém románu” (Hodrová 1989, s. 17–18, 19).

2 W opinii Hodrovej: „Kurtoazie byla především záležitostí míry, uměřenosti a přiměřenosti (mesure), vhodných proporcí, stanovených konvencí a etiketou. Pro-

(7)

państwo wej) au to no mii. Wpi sa na w da w ne bu do w le pa mięć o mi nio - nej świe t no ści, naj czę ściej służąca po mysłoda w com i rea li za to rom pro gra mu odro dze nio we go do uma c nia nia po czu cia wspól no to wej iden ty fi ka cji, w uję ciu Ka r la Hyn ka Máchy sta je się pun ktem wyj ścia dla uni wer sa l nych roz wa żań antro polo gi cz nych do tyczących fa ta li z - mu prze mi ja nia, sa mo tno ści jed no stki lu dz kiej wy ob co wa nej w obo - ję t nym w sto sun ku do niej świe cie oraz meta fi zy cz nych nie po ko jów to wa rzyszących świa do mo ści śmie r te l nej na tu ry człowie ka³. By prze - my śle nia te wdro żyć w prze strzeń po ety c kie go mo de lo wa nia rze czy - wi sto ści Mácha przy wołuje – fun da men talną w je go twó r czo ści i nie - zwy kle istotną dla ro man ty z mu – fi gu rę pie l grzy ma i/lub wę dro w ca, z jed nej stro ny wpi sując ją w pro jekt auto bio grafi cz ny, z dru giej stro - ny zaś w ko le j nych te kstach uka zując jej roz ma i te skon kre tyzo wa ne wcie le nia. Wśród nich naj bar dziej zna na, ze wzglę du na ka no niczną ran gę dzieła, po zo sta je ta je mni cza po stać, po czę ści to ż sa ma z bo ha te - rem, po czę ści na to miast bli ska na rra to ro wi opo wie ści, któ ra uja w nia się w ko ń co wych pa r tiach po ema tu Máj (1836) i któ ra uo sa bia au - torską kon ce pcję con di tio hu ma na post rze ga nej w ka te go riach „wie - cz nej tułacz ki”, wy dzie dzi cze nia i bez do mno ści⁴:

Vidíš-li poutníka, na dlouhou lučinou spěchá ku cíli, než červánky pohynou?

Tohoto poutníka již zrak neuzří tvůj, jak zajde za onou v obzoru ska li nou, nikdy – ach nikdy! To budoucí život můj.

Kdo srdci takému útěchy jaké dá?

Bez konce láska je! – Zklamánať láska má!

(Mácha 2010, s. 35)

Ana lo gi cz ne mo ty wy, przed sta wia ne za po mocą iden ty cz nych nie - mal roz wiązań re to ry cz nych prze wi jają się przez całą twó r czość Má- chy, by uspój niając ją na po zio mie mię dzy te ksto wym, wpro wa dzić w jej ob szar swo i ste „uporządko wa nie nad da ne”, osłabiające wy ra ź - nie od czu wa ne pod czas le ktu ry po szcze gó l nych utwo rów wra że nie dez in te gra cji po ety c kie go uni we r sum, wypływające z kon se k wentnie przez au to ra sto so wa nej, ty po wo ro man ty cz nej „te ch ni ki fra g mentu”.

Te ch ni ka ta zaś, jak do wo dzi Ja kub Mo m ro,

[...] nie polega na bez wied nej re pro du kcji chaosu, ale jako siła formująca, generująca wsze l kie zna cze nia w tekście działa w samym centrum całkowitej dez in te gra cji, przy - pad ko wo ści sensów. Jest to jednak praca bazująca na regułach po wtó rze nia, parodii zasad „metody i sy me trii”, rządzących ustru ktu ro wa nym Sy ste mem (Momro 2009, s. 45).

Co wię cej, ba dacz pod kre śla, że

Filo lo gi cz nie po j mo wa ny fra g ment daje się pojąć jako ruina. […] Obydwie ka te - go rie łączą w sobie funkcję uw z nio ślającą i ewokującą. Dlatego właśnie to, co zostało utra co ne, ujawnia się jako frag men tary cz ne; cechując się niedopełnieniem sy mu lu je pełnię obe cno ści sensu i świata (Momro 2009, s. 44).

můj se mísiti bude s červánky na večerním nebi a poslední myšlenka má s lehkou mlhou rozloží se nad vlastí mou, pak spláchne déšť a setře vítr stopy kroků mých, jak bych nikdy nešel po horách těchto; – ty, přírodo, hrob můj sama sebe klamající přistřeš travinou zelenější krajiny vůkolní a opět nade mnou usmívati se budeš, jak bych nikdy nebyl býval zde a jako by ústa má nikdy nebyla zvolala horám těmto

»dobrou noc!«” (Mácha, 1972, s. 63). Deleuze i Guattari piszą w kon te k ście podobnych do świa d czeń o dete ryto riali za cji, stanowiącej, ich zdaniem, za sad ni czy znak kondycji człowieka noma dy cz ne go. (Deleuze, Guattari 2015, s. 469–470; por.

też: Hrbata, Procházka 2005, s. 116–118).

3 Por.: „A právě kvůli tomuto ro man ti s mu a z něho vyplývajícímu novému po- stoji k životu a poezii se dostal Mácha do rozporu s tehdejší českou veřejností, zů- stal ne po cho pen a kritika jeho díla nepřijala. Z nepoměru mezi snem o světě a jeho realitou vznikl totiž u romantika pocit hlubokého zklamání a odcizení; člověk ne- spokojený s reálným světem si proto vytvořil ze sebe jiný svět, svět umění, který mu umožnil vyjádřit svou touhu i rozčarování. Taková funkce umění však byla v příkrém rozporu s tehdejším chápáním poezie a jejího poslání v národně ob roze - neckém hnutí. Básník, který nechtěl vychovávat, poučovat ani bavit, ale především vyjadřovat své nejhlubší pocity, své sny, svůj smutek a zoufalství, ale i vzdor a bu- řičství, nemohl tudíž nalézt odezvu, jen odpor” (Mráz 1988, s. 153).

4 Por.: „Žádný den nezardí se více nad životem mým; osamělý poutník opět kráčeti budu nocí neskonalou, jejíž pustá tichost obživne jen vlastním lkáním mojím; čirou tmou opět rozestírati budu rámě má za nicostnými postavami a přeludy mých snů, až chápajícího se osamělého stromu mne v noc zavitá koruna jeho opět slzami ledovými probudí za snů horoucích v opravdivost strastnou, až vlastní vřelé slzy moje v led ustydnou a sny moje pohynou ve věčném snůpustém spaní. A pak až poslední dech

(8)

W tej sy tu a cji ro dzi się po trze ba od na le zie nia na rzę dzia po zwa - lające go na na rzu ce nie owe mu świa tu bra kujące go ładu, a utrwa lo na w ku l tu rze sym bo li ka dro gi, jak prze ko nu je An na Wie czor kie wicz, in stru men tów ta kich do sta r cza, gdyż,

[...] stanowiąc formę, w którą wlewa się treści trudne do wer ba l ne go ujęcia, może być podstawą szeroko ro zu mia ne go usen so w nia nia […]. Na świat ku l tu ry można spo j rzeć w aspekcie ist nie nia tej wie cz nej formy o szcze gó l nym, se man ty cz nym na ce cho wa - niu. Z takiego spo j rze nia rodziłaby się an tro po lo gia „drogi”, która ukazywałaby

„drogę” jako formę wiodącą nas w świat sensów, kształtującą nasze wi dze nie świata, porządkującą do świa d cze nia, służącą nakładaniu na ma g mo watą rze czy wi stość siatki znaczeń po to, by wniknąć rze czy wi stość i ją zro zu mieć (Wie czor kie wicz 1996, s. 21).

W przy pa d ku Máchy an tro po lo gia ta wiąże się bez po śred nio z po - no w nym od czy ta niem tra dy cy j nej me ta fo ry ży cia ja ko pie l grzy m ki lub pod ró ży, któ ra, utrzy mując w je go twó r czo ści swą zna cze niową no ś ność i ku l tu rową wa gę, pod da na zo sta je pro ce so wi za ska kującej rewa lo ry za cji. Au tor Mája od wra ca bo wiem po wszech nie re spe kto - wa ne kie run ki war to ścio wa nia i, wy żej ce niąc po czu cie wy alie no wa - nia niż mo ty wo wa ne po stawą kon fo r mi styczną po go dze nie się z „za - sta nym kształtem rze czy wi sto ści”, uz na je stan noma dy cz ne go wy ko - rze nie nia za pożąda ny re zu l tat wsze l kich egzy sten cja l nych pe re gry - na cji:

Blíž a blíže pak večer přichází k noci; hvězda za hvězdou vystoupá na obzoru blankytného nebe, jako sen za snem, žádost po žádosti v duchu jinocha. Zponenáhla ztratí tento ze zraků svých zem, na které žije, jak ji hustá zahalí, jako ji temna víc a ví- ce by kryla noc. On jen vzhůru touží k snům svým, k nesčíslným hvězdám obra zot vor - no sti své. Výborně věk tento nazval jazyk náš; mládec ve věku tomto jest ci zin cem, jest ci zin cem zemi naší, on v jiných bloudí říších, vzhůru se vzpíná letem myšlenek svých, stojí sám, nevidí nic než přeludy vlastních obrazů svých (Mácha 1972, s. 76).

Za ty tułowa na Večer na Bezdězu kró t ka re la cja z pod ró ży, z któ rej pochodzą po wy ższe słowa, jak wię kszość Máchowskich qua si -a u to- bio grafi cz nych te kstów po świę co nych zwie dza niu ru in śred nio wie cz - nych cze skich za mków, prze ra dza się w esej filo zo fi cz ny, pró bujący zwer ba li zo wać wnio ski płynące z uświa do mie nia so bie włas nej In no -

ści. Po do b ne fi gu ry „ob ce go na na szej pla ne cie” młod zie ń ca po szu - kujące go re me dium na bo le ś nie od czu wa ne man ka men ty by tu w prze - strze ni ima gi na cji zdo l nej do za pro je kto wania nie osiąga l ne go w sfe - rze re a l nej ideału, po wra cają w po ezji i pro zie pi sa rza, nie od mien nie wy po sa żo ne w iden ty cz ny ze staw cech oso bo wo ścio wych i atry bu tów wyglądu zew nę trz ne go (śnia da ce ra, cza r ne włosy, po nu re spo j rze nie błęki t nych oczu), co czy ni z nich po sta cie emb lema ty cz ne, a ich teks- to wa fun k cja ogra ni cza się do re pre zen towa nia au to rskiej wi zji świa - ta. Ich wspó l nym do świa d cze niem po zo sta je meta fi zy cz ny nie po kój i prze ko na nie o ko nie cz no ści wie cz ne go wę dro wa nia, po zba wio ne co pra wda nad ziei na do ta r cie do wy ma rzo nej kra i ny ro man tycz ne go spełnie nia, ale zmu szające do nie ustan nie po na wia nych prób je go re a - li za cji⁵.

Nie trud no w tej nie chę ci do za do mo wie nia i w akce p ta cji na fa ta li - styczną modłę po j mo wa nej bez do mno ści od kryć zna mio na tzw. re - fleksji no ma dy cz nej, którą De le u ze i Gu at ta ri de fi niują ja ko myśl kwe stio nującą ka te go rie Całości i Pod mio tu i „po stę pującą inną dro- gą. Nie po wołuje się ona na uni wer sa l ny myślący pod miot, lecz prze - ciw nie, na oso b liwą i szcze gólną ra sę; nie wspie ra się na spa jającej to - ta l no ści, lecz, prze ciw nie, roz po ście ra się w śro do wi sku bez brze ż - nym, po zba wio nym ho ry zon tu, ni czym gład ka prze strzeń, step, pu sty - nia bądź mo rze” (De le u ze, Gu at ta ri 2015, s. 466).

Za rów no pre dy le k cja do usta na wia nia ce lu (lub ra czej: je go bra ku) wę dro wa nia w roz ciągającej się za ho ry zon tem nie sko ń czo nej i po - zba wio nej pun któw orien ta cy j nych prze strze ni, któ ra w Frie dri cho - wskim du chu wi zua li zu je tu sfe rę wie cz no ści i ob sza ry trans cen den - cji, jak i wy eks pono wa nie oso b li wo ści ra sy czy ra czej ple mie nia okre -

5 Por.: „Co utrzymuje włóczęgę w ruchu? Pociąga go nadzieja niespełniona, popycha nadzieja rozwiana. Monotonia wędrówki jest nie pla no wa nym efektem na- miętnej, nie prze rwa nej pogoni za odmianą. Żaden z postojów nie spełnia oczeki- wań, żaden równać się nie może żywym jeszcze obie t ni com innych popasów, dotąd nie wy pró bo wa nych. Trasa włóczęgi jest cmen ta rzy skiem nadziei, pokrytym na grob- ka mi roz cza ro wań. Włóczęga wie zawsze dobrze, od czego ucieka. Wie nie całkiem i mgliście tylko, ku czemu zdąża” (Bauman 1994, s. 29).

(9)

ślają mo dus uj mo wa nia pro ble ma ty ki antro polo gi cz nej w na pi sa nej w 1833 ro ku po wie ści Cikáni, roz po czy nającej się zresztą od mot ta wy ra żające go ów „fa ta lizm egzy sten cja l nej tułacz ki”: „Dalekáť ce sta má – marné volání!” (Mácha 2000, s. 5) Się g nię cie po te ma ty kę cy - gańską, in te gra l nie wpi sujące się w ro man ty cz ny pa ra dy g mat wyob - ra że nio wy, ko re spon du je w oczy wi sty nie ja ko spo sób z na mysłem nad no ma dy cz nym (w ale go ry cz nym lub meta fo ry cz nym sen sie) prze zna cze niem człowie ka; ko czo w ni czy tryb ży cia sta no wi bo wiem

„znak roz po zna w czy” ro m skie go ha bi tu su, co po zwa la na wy ko rzy - sta nie tej te ma ty ki w fun kcji para bo li cz nej lub egze mpla ry cz nej (So u - kup 2013, s. 40–41), któ ra, osłabiając ten den cję do eks po no wa nia eg - zo ty cz nych atry bu tów pre zen towa ne go śro do wi ska, do strze ga w no - ma dy z mie Ro mów uni we r salną kon stan tę człowie cze ń stwa:

„Proč jsi tak smutný kmene můj?

Ty kmene můj, rode cikánů? [...]”

„O, jak bych nebyl smutný já?

Kde každá zvěř svou peleš má, tam já ci zin cem všude jsem!

Každý mi pán, kde jen jsem stál:

‘Dnes zůstaň, zítra jdi dál!’

A tak jsem prošel celou zem.

O, jak bych nebyl smutny já? […]

Bez konce pouť, bez konce žal, Pro mne jen cit ve srdci skál!

Kdo pokoj – lásku – vlasť mi dá?”

(Mácha 2000, s. 23–24)

W za mie sz czo nym w oda u to r skim przy pi sie ko men ta rzu do tyczą- cym hi sto rycz ne go ro do wo du cy to wa nej w po wie ści (czy ra czej para - fra zo wa nej) bal la dy Na gy -I dai, Mácha in fo r mu je czy te l ni ka, że

Každý cikán píseň tu zná, a slyší –li ji, slzí, pláče až posléz v hlasité lkání a v zo u - fa lost upadne. – Nevím, zdali pro upamatování na smrť bratří svých, čili pro ztrátu zaslíbené vlasti. Neb ačkoliv cikán jen stěží odvyká toulavému životu a zřídka na jednom místě se osadí, přece v něm jakás po neznámém domovu neurčitá žije toužebnost (Mácha 2000, s. 29).

W Cy ga nach jed nak obe cność mo ty wów nie zna ne go do mu i za ra - zem okry te go ta je mnicą po cho dze nia, pełniących fun kcję sym boli cz -

ne go ek wi wa len tu ra ju utra co ne go i, jak po ka zu je fa buła dzieła, od zy - ska ne go po to ty l ko, by go po no w nie, do bro wo l nie od rzu cić, do wo dzi, że wy ko rze nie nie uz nać tu wy pa da za do me nę au ten ty cz nej, per ma - nen t nie nie za spo kojo nej i po szu kującej sen su ist nie nia eg zy sten cji, wsze l kie fo r my i sym pto my za do mo wie nia po tra kto wać na le ży na to - miast w ka te go riach ka pi tu la cji przed opre sy j ny mi uro sz cze nia mi norm społecz nych, za „no r ma l ne” i apro bo wa ne uz nających je dy nie to, co pod da ne re gułom, opa no wa ne i wro ś nię te w kon kre t ne mie j s ce, a za tem, z pun ktu wi dze nia ro man ty ka, sta ty cz ne i pogrążo ne w sta g - na cji⁶. Jak bo wiem pi sze Yi - Fu Tu an:

Mie j s ce to bez pie cze ń stwo, prze strzeń to wolność: przywiązani je ste śmy do pierwsze go i tę sk ni my za drugą (Yi-Fu Tuan 1987, s. 13).

An na Wie czor kie wicz, ko men tując tę wy po wiedź, do da je zaś:

Mie j s ca są os wo jo ne, bez pie cz ne, znane; mie j s ca coś znaczą w języku ku l tu ry.

Ale tak ro zu mia ne mie j s ca także krępują; w pewien sposób określają bowiem czło- wieka, a on bywa nie zado wo lo ny ze swej kon dy cji, pragnie zmienić ją, a tym samym i siebie (Wie czor kie wicz 1996, s. 144–145).

Dla te go też, jak sądzi Mi chel Maf fe so li:

Tulák […] funguje v jistém smyslu jako špatné svědomí. Samotným svým posta- vením se dopouští násilí na ustáleném řádu, a upomíná na hodnotu cestování a toulání (Maf fe so li 2002, s. 50).

Ro man ty cz ne od czy ta nie fi gu ry Cy ga na, po le gające, co po ka zu je Da niel So u kup, na jed no cze s nym, dia le kty cz nym, mo ż na by po wie - dzieć, pod trzy ma niu i od wró ce niu ewa lu a cji (anty)ro m skie go ste reo -

6 Por.: „Jemu nelzelo v krajině této zůstati; buď pro příhody zběhlé v okrsku tomto, buď že toulavému zvykl životu, anebo z jiných příčin – nevím. [...] Neohlíd- nul se na krajinu rodnou; dále – dále odchází. Kolem něho kvetoucí lučiny, ourodné pole, modré lesy, jeho vlasť, jeho dědictví. V dálce temné hory valící se co zsinalé vlny k růžovému nebi a jako zkrvavělým obláčkům – loučily se s osamělým poutní- kem. On nic nevidí; – dále – dále odchází. – Dlouhá silnice táhne se rovinou; daleko – daleko, až v dálce – co zavřená řeka – v temné padá hory. Po ní daleko – daleko odchází. Odešel v širý svět mladý cikán. Nechť ho Bůh doprovází!” (Mácha 2000, s. 97, 99).

(10)

ty pu, ba zu je w pie r wszym rzę dzie na apo lo gii przy pisy wa ne go Ro - mom umiłowa nia swo bo dy, wiążące go się z sy tu o wa niem ich jed no- z na cz nie w do me nie nie ska żo nej cy wi li zacją (i kul tu ro wy mi defo r - ma cja mi) na tu ry⁷. Naj czę ściej jed nak, przy po mi na ba dacz,

[…] je cikánská přírodní „volnost” zpodobována jako ambivalentní, ať už ve smyslu morálním (nevázaná erotika, volný vztah k cizímu ma je t ku atd.), nebo existenciálním – v tomto případě nomádskou svobodu zatemňuje „prokletí cikánů”, které je vlastně ke kočovnictví do nu ti lo (Soukup 2013, s. 60).

Mácha w tej „klątwie wę dro wa nia” do strze ga za rów no świa de c - two ro man tycz ne go bun tu, jak i znak przy nale ż no ści do swo i ście wy- od rę b nio nej wspól no ty wy dzie dzi cze nia (w po wie ści zresztą pod wó j - ne go, ża den bo wiem z bo ha te rów nie jest et ni cz nym Ro mem⁸), połą- czonej trudną do zde fi nio wa nia tę sk notą za ni g dy nie po zna nym „kra -

jem ro dzin nym”. Ko dy fi kując zaś wy pra co wa ny w ra mach ro man - tycz ne go ima gi na rium re pe r tu ar ste reo ty pów ro m skiej od mien no ści, na rzu ca cze skiej li te ra tu rze ob raz (ro zu mia ny w sen sie współcze s - nych roz wa żań ima golo gi cz nych⁹) Cy ga na ja ko oga r nię te go nie prze - zwy cię żalną me lan cho lią no sta l gi ka, prze ka zujące go in nym swój Welt- schmerz za po śred ni c twem dźwię ków prze po jo nej smu t kiem mu zy ki:

Mladší cikán seděl zamyšlený, rukama rozpálenou tvář zastíraje. „Sám, sám tedy? – opět nic? – pryč? – neznámý – domov žádný –” a jiná podivná slova mu plynula jednotlivě z polootevřených úst. Starý cikán volným krokem přicházel pěšinou z ou- dolí a vešed v zahrádku usadil se beze slova promluvení za ka men nou tabuli. „Domov zádný; – žádný – vlasť mi neznámá!” mluvil mladší dale a pozdvih cimbál svůj i uho- div ve zvučné jeho struny hlubokosmutný počál hráti nápěv. Starý cikán též po chvíli vzal hudební nástroj svůj a u provázení zvuků cimbálových hrál ten nápěv dále. Hlu- bokosmutný był to nápěv; jako v tichém žalu lkaly jemné strůny cimbálové v žálost- nou píseň a co hlasitý pláč zvuků vzdálených nesla se hudba ta krásným oudolím – tru chli vou nocí (Mácha 2000, s. 23).

Niekłama ny li te ra cki au to ry tet Máchy spo wo do wał, że te ma ty ka cy ga ń ska po wra cała w li te ra tu rze tej nie ustan nie, z jed nej stro ny uma - c niając ro man ty cz ny pa ra dy g mat wyob ra że nio wy, z dru giej stro ny zaś wchodząc z nim, zwłasz cza w twó r czo ści dwu dzie sto wiecz nej, w roz ma i te, nie rza d ko po le mi cz ne, „powi no wa c twa z wy bo ru”. Wy - sta r czy po rów nać po świę co ne lo som zwa ne go Ba ro nem ad wo ka ta rom skie go po cho dze nia fra g men ty po wie ści Zdeňka Za ple ta la Půl- noční běžci („Bie ga cze o półno cy”; 1986):

Chodil sám ulicemi, procházel se a v každém cikánovi, kterého potkal, viděl svého otce a ke každé cikánce, kterou potkal se měl chuť rozběhnout a zavolat na ni: – Mami. […] Baron hledal sám. Na cho dil desítky kilometrů, proseděl hodiny na lavičce na nábřeží Dunaje. Sle do val řeku a vlečné čluny. Hledal, hledal, i když mu bylo jasné, že rodiče ne na j de, že je nemůže najít. Když na to později vzpomínal, uvědomil si, že hledal především sebe (Za ple tal 2001, s. 328).

9 Por.: „Li te ra tu ra jest pierwotna wobec ste reo ty pów, teksty ima golo gi cz ne są in ter te kstu alne, tzn. odwołują się nie do tzw. rze czy wi sto ści, ale do formułowanych wcześniej tropów i toposów, ima golo gi cz ne teksty na długo zachowują swoją waż- ność i wreszcie – li te ra tu ra odpowiada na ocze ki wa nia i założenia czy te l ni cze, dlatego jest bardziej podatna na ste reo typi za cję” (Kledzik 2014, s. 479).

7 Por.: „Romantický pohled na cikánství, jenž vyznívá rozhodně příznivěji, se tudíž musil vzepřít tlaku stigmatizujících představ pocházejících z dřívějších údobí.

Kapacitu pro takový posun asi poskytl především právě rys tuláctví: to se totiž pří- slušníkům sedentární společnosti jeví vždy víceznačně – může být pro ně hrozbou, fascinací i výzvou. Při romantické sémantizaci cikána proto nebylo nutné naprosto přehodnotit stereotyp, který by byl výlučně negativní. Postačilo zdůraznit am bi va - len ci ústředního rysu cikánství a přeskupit či přeznačit rysy ostatní. Kupříkladu špína a otrhanost již nesi gna lizo va ly hříšnost či mravní po kle s lost, ale staly se ma- lebným or na men tem anebo známkou spjatosti cikánů s jinými nuzáky a vyděděnci, s nimiž autorský subjekt zároveň soli da ri zo val” (Soukup 2013, s. 13). Emilia Kle- dzik zaś pisze: „Oświe ce nie, epoka fun da cy j na an tro po lo gii, w kluczowej dla niej opozycji pomiędzy naturą a kulturą lokuje Romów po stronie natury z całym moż- liwym spektrum wiążących się z tym gestem wizerunków o okre ślo nych atry bu - tach: od »szla che t ne go dzikusa« po »dzikiego bar ba rzy ń cę«, zawsze jednak w opozycji do tego, co cywi li zo wa ne i »swoje«” (Kledzik 2014, s. 482).

8 Por.: „»Kletbu« cikánů nejvýrazněji zosobňuje hojně zastoupený typ dvojnásob- ného vyděděnce. Tyto postavy se z cikánské skupiny vyčleňují někdy už tím, že ne- jsou etnickými Romy […]; podstatná je v každém případě jejich niterná jinakost, jež z nich i v rámci marginalizované po spo li to sti činí marginály. […] Postavy dvojnásob- ných vyděděnců tak poukazují na paradox romantického cikánství: w něm se sice roz- mývají hranice mezi vlastním a cizím a dochází k mnohačetnému prolínání sfér, ale touha po dokonalé identifikaci s cikánstvím se nakonec ukazuje jako nenaplnitelná”

(Soukup 2013, s. 61, 62).

(11)

z opo wie dzia nym w Cy ga nach snem pro ta go ni sty:

Zdálo se mu [...], jako by hledal matku svou, jako by právě, když ji měl nalézti, byla na jed nou zmizela, že mu nikdo nemohl o ní povědíti, a proto že se hořem tak zmořil, až posléz ani sám nevěděl, odkud přichází, jakou a kdy matku měl, žádný že ho neznal a plačící že bloudil sám po dalekých lesích (Mácha 2000, s. 36).

by za uwa żyć po do bie ń stwo, wypływające po czę ści z „siły od działy- wa nia” ima golo gi cz nych ste reo ty pów, po czę ści zaś – z „trwałej obec- no ści” tra dy cji Máchowskiej w cze skiej pa mię ci ku l tu ro wej.

Naj wy ra ź niej remi ni s cen cje te wi do cz ne są w opub li ko wa nej w 2005 ro li po wie ści Ma r ti na Šmausa Děvčátko, rozdělej ohníček (Na cikňi na ba ri, čarav tro voďori) uz na nej swe go cza su za wy da rze nie li - te ra c kie ze wzglę du na no wa to r skie spo j rze nie, któ re w nie spo ty ka - nym dotąd świe t le uka zu je śro do wi sko ro m skie. Wbrew po zo rom jed - nak, za pre zen towa ny przez pi sa rza ob raz, służący co pra wda fo r - mułowa niu społecz nych dia g noz i po szu ki wa niu przy czyn sto so wa - nych przez czeską wię kszość me cha ni z mów eks klu zy w nych, sta wia- jących, jak to okre ślają De le u ze i Gu at ta ri, po lis ponad no mos (De le u - ze, Gu at ta ri 2015, s. 434) i w efe kcie spy chających Ro mów na ma r gi - nes ży cia wspól no to we go, nie od bie ga od zba nali zo wa nych ujęć, a konwe ncjo nali za cja ta do ty ka właś nie roz po zna nia i spo so bu li te ra c - kiej re pre zen ta cji „cy ga ń skie go” związku z na turą w pie r wszym rzę - dzie prze ja wiające go się (obok za miłowa nia do mu zy ki, śpie wu i ta ń - ca¹⁰) w nie poha mo wa nej, in styn kto w nej bez mała, ob se sji per ma nent - ne go wę dro wa nia:

Jako tažní ptáci opouštěli svá hnízda, jako vlaštovky, které ucítí volání teplých krajů, jako divoké husy, které se rozletí za sluncem, jako vlci po sněhové bouři...

z hluboké závěje se vyhrabe první šedivák, nahrbí hřbet, vytřepe sníh z kožichu a zvedne čenich a zavyje, a sníh kolem ožívá, zvedají se další vlci, třesou se zimou a nemůžou se udržet na nohou, jak jsou slabí a hladoví, ale celá smečka se nakonec úzkou stopou rozbíhá tam, kde v dálce cítí ohradu s ovcemi nebo teplé srnčí stopy, přes hory, na cestu (Šmaus 2005, s. 29).

Po do b ne uo gó l nie nia, roz pro szo ne w Šma u so wskiej na rra cji, zna j - dują od zwier cied le nie w bio gra fii bo ha te ra po wie ści, An dre j ka Dun - ki, za rów no tej re a l nej (w ra mach te ksto wej fi kcji), uka zy wa nej ja ko pa s mo nie po wo dzeń i upa d ków, ży cio wych klęsk spo wo do wa nych nie ty l ko przez opre sy j ność społecz nych za bie gów wy klu czających, lecz ta k że wy wołanych oso bistą nie zdo l no ścią pro ta go ni sty do za ko - rze nie nia się w jaki m ko l wiek śro do wi sku, jak i bio gra fii wy ob ra żo - nej, w któ rej ma rze nie o od na le zie niu włas ne go mie j s ca w świe cie i usta le nia wy zna cz ni ków włas nej to ż sa mo ści zo sta je wy ra żo ne za po mocą oży wie nia sta rych ku l tu ro wych em b le ma tów, prze de wszyst- kim zaś – aktu a li za cji ale go rii wy bo ru dro gi „właści wej”:

Jako by stál na rozcestí a měl si vybrat mezi dvěma cestami, mezi širokou, po hodl- nou a vyšlapanou cestou, kterou vidí jeho oči, a úzkou a strmou cestou, těžkou, ale krásnou k zešílení, kterou vidí, kdy ty oči zavře [...]. Takhle uviděl ten svůj život, jako přerývaný a chraptivý dech, jako cestu přes bludné kořeny, ko dr ca vou a polámanou cestu, po které zůstávají jizvy do kříže a vrásky hluboké jako rozpraskaná kůra starého stromu... A on bude, znovu začne dýchat, znovu začne žít, a do práce, k řevu řetě- zových pil a těžkých traktorů, k rubání a pálení živých a zelených haluzí, už se nevrátí.

Vrátí se k Demčakovým housličkám […], znovu se na ně naučí hrát a bude vidět

krásného a velkého...” (Šmaus 2005, s. 21–22). Zdaniem Daniela Soukupa: „Cikán- ské muzikantství bývá zobrazováno jako jev spíše přírodní než kulturní. Představa písně jako sebevyjádření sice cikána přibližuje k romantickému básníkovi, ale u ci- kána bývá potlačen moment tvořivé spon ta ne i ty. Na rozdíl od romantické poezie se cikánská hudba obvykle nepřirovnává k ptačímu zpěvu, ale spíš k neartikulovaným přírodním zvukům, jejichž původ nelze přesně lo ka li zo vat (skučení větru, šumění lesů). Hudba cikánů tak vyjadřuje i specifický způsob jejich sepětí s »přírodou«:

cikáni sice přírodní prostředí – lesy, rokle, pustu – obývají, kvůli svému nomádství v ní však zřídkakdy najdou rousseauovský útěšný domov; cikán je »cizincem […]

po vši zemi«” (Soukup 2013, s. 59–60).

10 Por.: „Až někdo jen tak, sám od sebe, zazpíval Joj mamo..., takový výkřik z bolesti nad vysokými zdmi, úzkými domy a zadrátovaným nebem, a přidal se další o pár tónů pozadu a o tercii výš: Joj mamo bokhaľi som..., a když se přidal tře- tí, museli ztichnout, aby se na té žižkovské ulici nero zp la ka li a ze smutku a stesku neumřeli. [...] A nahoře v oknech, za těžkými záclonami postávaly učitelky, které s malými gadžínky celé měsíce a roky pilovaly a dřely stupnice a prstová cvičení, etýdy a chromatické stupnice a zvětšené kvin tsep ta kor dy. A ty cikánské trojhlasy, kterým byly notové osnovy těsné, je bolely a učitelky se třásly, protože slyšely a cí- tily, jak se jejich prsty, unavené nekonečným omíláním prstokladů a stupnic a utí- ráním prachu na sádrových skladatelských hlavičkách, dotýkají něčeho starého

(12)

a slyšet, ne ušima o očima, ale jinak a mnohem ostřeji, srdcem… Přesekne lano, které ho poutá k molu, na polámaný stěžeň vytáhne plachtu a vy p lu je na širé moře, bude klopýtat po té kodrcavé cestě, snít o půlnočních ohních ve ztichlé stepi a koních k nezkrocení a plakat do housliček (Šmaus 2005, s. 185, 193).

Jak bo wiem pi sze Zdeněk Hrba ta, a je go wy po wiedź wy ko rzy stać mo ż na w fun kcji opi su sy tu a cji egzy sten cja l nej Šmausowskiego ro m - skie go eve ry ma na, choć od no si się do Cy ga nów Máchy:

Vyděděnectví se zde úzce pro po ju je s poutí – výrazem životního zklamání a touhy po pomstě, ztráty vlasti, domova. V tomto případě je pouť fatálnější, tragičtější.

Jestliže je k podobné pouti od so u zen také mladý cikán, pak v závěrečných pasážích románu, kde se konkrétnost vyhnanství, nepřítomnost domova mění v romantický symbol, je jeho pouť důsledkem osudu, ale stejně tak přáním, nezbytím (Hrbata 1999, s. 25).

No ma dy cz ność za tem w osta te cz nym roz ra chun ku ura sta w obu przy pa d kach do ran gi pod sta wo we go na rzę dzia sa mo po zna nia, a wę - dro wa nie sta je się ko nie cz no ścią, gdyż dla pie l grzy mujące go „wie cz - ne go ja”, mó wiąc słowa mi Sørena Kier ke ga ar da, „není adekvátní žádná aktuální skutečnost” (Kier ke ga ard 1968, s. 300).

Litertura

A u e r b a c h E., 1998, Mimesis. Zobrazení skutečnosti v západoevropských literatu- rách, přel. M. Žilina, R. Preisner, V. Kafka, Praha: Mladá fronta.

B a u m a n Z., 1994, Dwa szkice o moralności pono wo cze s nej, Warszawa: Instytut Kultury.

D e l e u z e G., G u a t t a r i F., 2015, Tysiąc plateau, tłum. B. Bednarek, Warszawa:

Bęc Zmiana.

H o d r o v á D., 1989, Hledání románu. Kapitoly z historie a typologie žánru, Praha:

Československý spisovatel.

H o d r o v á D., 1993, Román zasvěcení, Jinočany: H&M.

H r b a t a Z., 1999, Romantismus a Čechy. Témata a symboly v literárních a kul- turních sou vi s lo stech, Jinočany: H&M.

H r b a t a Z., P r o c h á z k a M., 2005, Romantismus a romantismy. Pojmy, proudy, kontexty, Praha: Karolinum.

K i e r k e g a a r d S., 1968, The Concept of Irony, with Constant reference to Socrates, transl. L.M. Capel, Bloominton.

K l e d z i k E., 2014, Pochwała imagologii. Rozważania o obrazie Romów w litera- turze polskiej XX wieku, [w:] Historie, społeczeństwa, przestrzenie dialogu.

Studia post zależ no ścio we w per spe kty wie porównawczej, red. H. Gosk, D. Ko- łodziejczyk, Kraków: Universitas, s. 477–496.

M á c h a K.H., 2000, Cikáni, Praha: Otakar II.

M á c h a K.H., 1972, Dobrou noc, ó lásko. Výbor z próz, Praha: Československý spisovatel.

M á c h a K.H., 2010, Máj, [in:]: D. Prokop, Kniha o Máchově Máji, Praha: Acade- mia, s. 7–36.

M a f f e s o l i M., 2002, O nomádství. Iniciáční toulky, přel. J. Fulka, Praha: Prostor.

M a r e č k o v á D., P e t r ů E. (red.), 1984, Rytířské srdce majíce (Česká rytířská epika 14. století), Praha: Odeon.

M o m r o J., 2009, Granice i marginesy nowo cze s no ści. Wokół teorii badań nad romantyzmem, [w:] Romantyzm i nowoczesność, red. M. Kuziak, Kraków:

Universitas, s. 15–56.

M r á z B., 1998, Karel Hynek Mácha: Hrady spatřené, Praha: Panorama.

S o u k u p D., 2013, »Cikáni« a česká vesnice. Konstrukty cizosti v literatuře 19.

století, Praha: Nakladatelství Lidových novin.

Š m a u s M., 2005, Děvčatko, rozdělej ohníček (Na cikňi na bari, čarav tro voďori), Praha: Odeon.

W i e c z o r k i e w i c z A., 1996, Wędrowcy fikcyjnych światów. Pielgrzym, rycerz i włóczęga, Gdańsk: słowo/obraz terytoria.

Y i - F u Tuan, 1987, Przestrzeń i miejsce, przeł. A. Morawińska, Warszawa: Pań- stwowy Instytut Wydawniczy.

Z a p l e t a l Z., 2001, Půlnoční běžci, Brno: Petrov.

Z e y e r J., 1983, Román o věrném přátelství Amise a Amila, Praha: Odeon.

Zeyer J., 1917, Spisy Julia Zeyera XIX, Praha: Nakladatelství české grafické společ- nosti.

(13)

Rich ard ZMĚLÍK Olomouc

The In ter pre ta tion of Quan ti ta tive and Cor pus Analy sis of The matic Fields in First Col lec tions

of Short Sto ries by Jan Čep

¹

Ke y words: Jan Čep, the ma tic con cen tra tion of a text, quan ti ta ti ve and co r pus lin gu i - stics and the o ry of li te ra tu re, in ter pre ta tion of quan ti ta ti ve re se arch in li - te ra ry stu dies

Abs tract

The present paper is a direct con tinua tion of the first part Po ten cion al ity of Quan - ti ta tive and Corpus Analysis to Literary Studies – Toward Meth od ol ogy (The Analysis of Themtic Fields), which was published in third number of this journal in 2016. In this study we present in detail the ex plo ra tion of po si bili ties of in ter pre ta tion using quan ti ta tive and corpus methods and il lus trate the way, how specific we can use the results of the named metohod in the literary in ter pre ta tion.

I. As ses s ment and in ter pre ta tion

As we can ob serve the fre quency analy sis is not a mere for mal quan ti fi ca tion. It natu rally has a quali ta tive di men sion which re flects the choice of par ticu lar lexis ap pear ing in the area above the h- point.

Mu tual re la tion of both as pects (quan ti ta tive and quali ta tive) is not co - in ci den tal, it is a pro jec tion of im ma nent struc tural and se man tic rules found in a par ticu lar text. This fact can be proved by the fol low ing test

in which we at tached rela tive fre quency val ues from three com pletely dif fer ent cor puses to fre quency val ues of the matic words from se - lected Čep sub cor puses. The first cor pus (ČAPEK 1) con tains se lected and proc essed works of Karel Čapek² writ ten in the 1920s, the sec ond cor pus (ČAPEK 2) in cludes se lected works of the same author writ ten in the 1930s. Fre quency val ues were sub se quently com pared with ref - er en tial cor puses SYN2010_BEL³ a SYN2010.⁴

Table 1. Compared corpuses

Jan Čep ČAPEK 1

SYN2010_BEL SYN2010 Do ub le Be ing

(1926) The Vi gil (1928)

The Ab so lu te at La r ge (1922) Kra ka tit (1922)

Sto ries from a Po cket and Sto ries from Ano t her Po cket (1929)

Jan Čep ČAPEK 2

Cen ta u ry - part (1931)

Hor du bal (1933) Me te or (1934) An Or di na ry Li fe (1934)

Table 2. Comparative values of relative frequencies for selected corpuses

Do ub le Be ing, 1926 ČAPEK 1 SYN2010_BEL SYN2010

r lem ma Af Rf Rf Rf Rf

1 to go 109 4999,31 2798,36 1644,20 1285,68

2 eye 93 4265,47 1504,17 1093,59 569,57

3 he ad 75 3439,89 1424,00 990,25 559,25

2 Karel Čapek (1890–1938), a promi nent Czech writer, play wright and jour nal - ist.

3 SYN2010_Bel is a corpus of Czech fiction that forms a part of SYN2010. For the structure of the Czech National Corpus, see http://ucnk.ff.cuni.cz/struktura.php.

4 SYN2010 is a Czech synchronical referential corpus that is being compiled by the team of Czech National Corpus in Prague (http://ucnk.ff.cuni.cz/struktura.php).

1 This is the second part of the study, which first part was pu b li s hed in Bo he mi - sty ka nr. 3, 2016. Both parts of this studies are basic results of research, which was in detail pu b li s hed in czech written mo no graph Kvantitativně-korpusová analýza a literární věda: model a re a li za ce autorského korpusu a slovníku Jana Čepa v kon- textu zahraniční (2015).

DOI: 10.14746/bo.2017.3.2

(14)

4 hand 58 2660,18 1973,74 1227,33 679,97

5 mo t her 53 2430,86 87,81 428,42 269,29

6 win dow 52 2384,99 545,93 347,38 212,18

7 fa t her 50 2293,26 148,89 466,46 283,49

8 day 50 2293,26 931,51 1088,58 960,28

9 Ru dolf 47 2155,67 11,45 20,79 26,61

10 Ludvík 45 2063,94 0,00 23,36 20,75

Chart 1. Comparative values of relative frequencies-curves of selected corpuses (the values are in Table 2)

The Vi gil, 1928 ČAPEK 1 SYN2010_BEL SYN2010

1 to go 74 3247,32 2798,36 1644,20 1285,68

2 Rozárka 68 2984,03 0,00 0,54 0,42

3 eye 66 2896,26 1504,17 1093,59 569,57

4 ro ad 61 2676,85 458,12 775,99 589,16

5 fa ce 53 2325,79 576,47 526,42 281,85

6 whi le 49 2150,25 759,72 820,20 481,40

7 man 48 2106,37 3363,38 1775,62 1827,81

Cen ta u ry - part 1931 ČAPEK 2 SYN2010_BEL SYN2010

1 eye 103 4464,29 1818,12 1093,59 569,57

2 fa ce 65 2817,27 533,95 526,42 281,85

3 he ad 60 2600,55 1709,98 990,25 559,25

4 hand 57 2470,53 2095,23 1227,33 679,97

5 he art 54 2340,50 513,67 285,05 171,77

6 fe el 52 2253,81 675,88 482,63 296,56

(15)

Com pari son with the matic fields in an other author ial (sub)cor pus can serve as fur ther evi dence of unique evi dence of symp to matic char - ac ter of the matic words and their fre quency course in sub cor puses of Čep’s works. We com piled a fre quency list of lem mas that are found above the h- point in the cor pus of Povídky z jedné a druhé kapsy [Sto - ries from a Pocket and Sto ries from An other Pocket] (1929) by Karel Čapek to serve as an ex am ple. Even cur sory col la tion of the cited cri - te ria, i.e. the choice of lexis and the fre quency course, re veals evi dent dif fer ences be tween the two authors.

Table 5. Frequency list of autosemantic lexemes in the (sub)corpus of Povídky z jed- né a druhé kapsy [Stories from a Pocket and Stories from Another Pocket]

(1929) by Karel Čapek

r lem ma Af Rf r lem ma Af Rf

1 mi ster 1237 10924,18 19 to think 157 1386,50

2 to ha ve 898 7930,41 20 who le 144 1271,69

3 you (pl.) 748 6605,73 21 ca se 134 1183,38

4 to say

(perf.) 700 6181,83 22 to co me 134 1183,38

5 to know 568 5016,12 23 to beg 132 1165,72

6 man 536 4733,52 24 old 131 1156,89

7 to go 410 3620,79 25 ye ar 122 1077,41

8 we 274 2419,75 26 do ctor 122 1077,41

9 they 247 2181,30 27 to un de r -

stand 122 1077,41

10 to see 247 2181,30 28 no 120 1059,74

11 ma dam 240 2119,49 29 hand 118 1042,08

12 to gi ve 227 2004,68 30 to be gin 117 1033,25

13 to say (im -

perf.) 220 1942,86 31 day 116 1024,42

14 to tell 203 1792,73 32 to get 115 1015,59

15 you

(sg.) 198 1748,58 33 to say (li -

te ra ry) 113 997,92

16 to do 181 1598,45 34 to do 113 997,92

17 thing 170 1501,30 35 to lo ok 104 918,44

18 stand 165 1457,15 36 se cond 102 900,78

Chart 4. The relative frequencies-curve of selected corpus (the values are in Table 5)